Χαμηλές Αποδοχές για την Ανώτατη Εκπαίδευση Οι Έλληνες Φοιτητές Στερούνται Κινήτρων Απόδοσης

Χαμηλές Αποδοχές για την Ανώτατη Εκπαίδευση Οι Έλληνες Φοιτητές Στερούνται Κινήτρων Απόδοσης Βασίλειος Χαρίσκος, Φάμπιαν Κλάινε, Μάνφρεντ Κένινγκσταϊν & Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος 1 Περίληψη: Η τρέχουσα οικονομική κρίση στην Ελλάδα επηρεάζει τις προσδοκίες των νέων ανθρώπων για τις προοπτικές τους μακροπρόθεσμα. Με την χρήση ερωτηματολογίου συγκρίνουμε τις προσδοκίες ελλήνων και γερμανών φοιτητών και φοιτητριών αναφορικά με την εξέλιξη του εισοδήματος τους και την δυσκολία να βρουν εργασία σύμφωνη με τα προσόντα τους. Οι έλληνες συμμετέχοντες αναμένουν μόνο μια μικρή διαφορά στις αποδοχές των εργαζομένων με ανώτατη εκπαίδευση συγκριτικά με τους εργαζόμενους με μέση εκπαίδευση. Επίσης, οι έλληνες φοιτητές αναμένουν να έχουν μεγάλες δυσκολίες να βρουν μια κατάλληλη εργασία μετά την αποφοίτησή τους. Επομένως, τα κίνητρα για την απόκτηση πανεπιστημιακού πτυχίου είναι σχετικά χαμηλά. Οι κ.κ. Χαρίσκος, Κλάινε και Κένινγκσταϊν, είναι στο Πανεπιστήμιο της Ερφούρτης, Εφαρμοσμένη Μικροοικονομική, Nordhäuser Straße 63, D-65611 Erfurt. Ο κ. Κένινγκσταϊν συνεργάζεται επίσης με το Ινστιτούτο IZA και είναι ο αλληλογραφών συγγραφέας: manfred.koenigstein@uni-erfurt.de. Ο κ. Παπαδόπουλος είναι στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

1 Εισαγωγή Τι σκέφτονται οι έλληνες φοιτητές για το οικονομικό τους μέλλον καθώς βρίσκονται αντιμέτωποι με την τρέχουσα οικονομική κρίση; Πόσο μεγάλες είναι οι απώλειες εισοδήματος που αναμένουν; Πόσο εκτιμούν τα οικονομικά οφέλη ενός πανεπιστημιακού πτυχίου; Για πόσο καιρό εκτιμούν ότι θα αναζητούν μια θέση εργασίας που να ταιριάζει με τα προσόντα τους; Και πόσο έντονη είναι η προθυμία τους να αναζητήσουν εργασία στο εξωτερικό; Τα ερωτήματα αυτά αφορούν τις σοβαρές μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της τρέχουσας οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα. Οι διάφορες ηλικιακές ομάδες και κατηγορίες εισοδήματος επηρεάζονται με διαφορετικό τρόπο. Η αύξηση της ανεργίας έχει πλήξει περισσότερο τους νέους και τα άτομα μέσης ηλικίας, ενώ οι περικοπές μισθών και συντάξεων καθώς και οι πολλαπλές νέες φορολογικές νομοθεσίες έχουν καταστήσει ελλειμματικά τα περισσότερα ελληνικά νοικοκυριά. Οι έλληνες φοιτητές αποτελούν μια ιδιαίτερη κοινωνική ομάδα. Είναι το μελλοντικό εκπαιδευμένο εργατικό δυναμικό της χώρας τους και αναμφισβήτητα αποτελούν το τμήμα εκείνο της ελληνικής κοινωνίας που ουσιαστικά δημιουργεί προστιθέμενη αξία. Οι εκτιμήσεις των νέων φοιτητών σχετικά με την κατάσταση της ελληνικής οικονομίας και την εξέλιξη των συνθηκών της αγοράς εργασίας, θα μπορούσαν να αναδείξουν την επικείμενη διαρροή εγκεφάλων. Στις 24 Νοεμβρίου 2011, διενεργήσαμε μια έρευνα με ερωτηματολόγια, ώστε να μπορέσουμε να απαντήσουμε στα παραπάνω ζητήματα. Ειδικότερα συλλέξαμε ατομικά στοιχεία για τις προσδοκίες σχετικά με την εξέλιξη των καθαρών εισοδημάτων, την διάρκεια της αναζήτησης εργασίας και την διεθνή κινητικότητα της εργασίας από τους φοιτητές του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης στην Ελλάδα και από τους φοιτητές του Πανεπιστημίου της Ερφούρτης στην Γερμανία. Ενδιαφερόμαστε πρωτίστως για τα δεδομένα που αφορούν τους έλληνες φοιτητές. Τα στοιχεία των γερμανών φοιτητών χρησιμοποιούνται ως ένα ενδιαφέρον σημείο αναφοράς. Η Γερμανία επηρεάστηκε λιγότερο από τη κρίση χρέους της ευρωζώνης, συνεπώς οι προσδοκίες των γερμανών φοιτητών έχουν διαμορφωθεί σε ένα πιο σταθερό περιβάλλον. Επιπλέον τα στοιχεία σχετικά με τους γερμανούς φοιτητές χρησιμεύουν στον έλεγχο για συστηματικά λάθη όσον αφορά στη διαμόρφωση των προσδοκιών. Τα κύρια αποτελέσματα της μελέτης μας μπορούν να συνοψιστούν ως εξής: Πρώτον, οι έλληνες φοιτητές αναμένουν μεγαλύτερες απώλειες εισοδήματος, τόσο για τα άτομα με μέση εκπαίδευση όσο και για τα άτομα με ανώτατη εκπαίδευση. Επιπλέον, θεωρούν μικρά τα απόλυτα και σχετικά οφέλη της ανώτατης εκπαίδευσης. Δεύτερον, οι έλληνες φοιτητές εκφράζουν εντονότερη προθυμία να αναζητήσουν εργασία στο εξωτερικό σε σύγκριση με τους γερμανούς φοιτητές. Αυτό ενδεχομένως να οφείλεται στο ότι οι έλληνες φοιτητές πιστεύουν ότι θα χρειαστούν πολύ περισσότερο χρόνο για να βρουν εργασία αντίστοιχη με τα προσόντα τους. Η εργασία εκτυλίσσεται ως εξής: Η επόμενη ενότητα σκιαγραφεί την κατάσταση στην Ελλάδα κατά την περίοδο της συλλογής των στοιχείων. Στην συνέχεια (στην ενότητα 3) εξηγούμε τη δομή του ερωτηματολογίου και τις ιδέες, στις οποίες βασίζονται οι ερωτήσεις. Η ενότητα 4 παρουσιάζει την ανάλυση δεδομένων και τα αποτελέσματα. Στην ενότητα 5, παρουσιάζουμε τα τελικά συμπεράσματα. 2 Η οικονομικό και πολιτικό περιβάλλον στην Ελλάδα τον Νοέμβριο του 2011 Το 2011, η Ελλάδα ήταν σε βαθιά ύφεση για τέταρτη συνεχή χρονιά. Η αναμενόμενη μεταβολή του πραγματικού ΑΕΠ ήταν -5,5% στο τέλος του έτους και μια πρόσθετη μείωση της τάξης του -2,8% είχε προβλεφθεί για το έτος 2012. Η ανεργία ήταν στα 16,5% επί του συνολικού εργατικού δυναμικού 5

εκατομμυρίων ατόμων, φθάνοντας το 42% στους άτομα ηλικίας 15-24 ετών. Η κυβέρνηση αναμενόταν να απολύσει 200.000 εργαζόμενους στο δημόσιο τομέα μέχρι το 2015 για να εφαρμόσει ένα ειδικό σύστημα εργασιακής εφεδρείας το οποίο θα μπορούσε να ωθήσει την ανεργία ακόμα υψηλότερα. Επιβλήθηκαν νέοι φόροι και υψηλότεροι φορολογικοί συντελεστές, συμπεριλαμβανομένου του φόρου αλληλεγγύης και του έκτακτου φόρου στα ηλεκτροδοτούμενα ακίνητα. Ταυτόχρονα, οι μισθοί μειώθηκαν περίπου 25-30% κατά μέσον όρο σε σύγκριση με το επίπεδο τους το έτος 2009. Επιπλέον τα μέτρα λιτότητας συμπεριλάμβαναν την κατάργηση ή συγχώνευση δημόσιων οργανισμών και βαθιές περικοπές των μισθών και των ειδικών παροχών των υπαλλήλων του δημόσιου τομέα. Σύμφωνα με το ελληνικό προσχέδιο του προϋπολογισμού, το οποίο δημοσιεύθηκε το Νοέμβριο του 2011, το δημόσιο χρέος ήταν 383 δισεκατομμύρια ευρώ (ESA 95), αντιπροσωπεύοντας το 174% του ΑΕΠ του 2011 το οποίο ήταν 202 δισεκατομμύρια ευρώ. Για το 2012, αναμενόταν αύξηση του χρέους στα 400 δισεκατομμύρια ευρώ (186% του ΑΕΠ των 215 δισ. ευρώ), παρά τις προσπάθειες για δημοσιονομική προσαρμογή και διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις που συμφωνήθηκαν το 2012 μεταξύ της ελληνικής κυβέρνησης και των ΕΕ/ΕΚΤ/ΔΝΤ. Τον Οκτώβριο του 2011, η σύνοδος κορυφής της Ευρωπαϊκής Ένωσης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι μια μεγαλύτερη συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα ήταν αναγκαία για να καταστεί το ελληνικό χρέος βιώσιμο με στόχο το επίπεδο του 120% του ΑΕΠ μέχρι το 2020. Mετά τη σύνοδο κορυφής, η ανακοίνωση του Πρωθυπουργού κ. Παπανδρέου για την διεξαγωγή εθνικού δημοψηφίσματος για την πολιτική της κυβέρνησης, προκάλεσε σειρά αντιδράσεων σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο που τελικά οδήγησαν στην παραίτηση του κ. Παπανδρέου. Ο πρώην αντιπρόεδρος της ΕΚΤ, Λουκάς Παπαδήμος ανέλαβε την διακυβέρνηση ως νέος πρωθυπουργός με την υποστήριξη ενός τριμερούς συνασπισμού αποτελούμενου από το ΠΑ.ΣΟ.Κ, την Ν.Δ. και το ΛΑ.Ο.Σ. Μέχρι το τέλος του Νοεμβρίου 2011 ήταν αβέβαιο αν τα μέλη την Eurogroup θα συμφωνoύσαν να καταβάλουν την 6η δόση του δανείου του Μαΐου 2010 (8 δισ. ευρώ). Σύμφωνα με εκτιμήσεις τα ταμειακά αποθέματα αρκούσαν μέχρι στα μέσα Δεκεμβρίου. Έτσι, για το ελληνικό κοινό η απειλή της πτώχευσης ήταν εμφανής. 3 Κατασκευή του Ερωτηματολογίου Στο πρώτο μέρος του ερωτηματολογίου (ερωτήσεις 1.1 έως 1.6), ρωτήσαμε τους φοιτητές να αναφέρουν πως αντιλαμβάνονται την εξέλιξη των εισοδημάτων και της φορολόγησης (συμπεριλαμβανομένων των εισφορών κοινωνικής ασφάλισης), τις δυσκολίες τους στην εύρεση εργασίας στη χώρα καταγωγής τους και την προθυμία τους να αναζητήσουν εργασία στο εξωτερικό. Ένα βασικό στατιστικό στοιχείο της ατομικής ευημερίας είναι το ετήσιο καθαρό εισόδημα που λαμβάνει ένα άτομο. Στόχος μας ήταν να ανακαλύψουμε τις υποκειμενικές εκτιμήσεις των φοιτητών σε σχέση με το ποσό αυτό. Ζητώντας απλά από τους φοιτητές να αναφέρουν τις εκτιμήσεις τους για την ανάπτυξη του καθαρού εισοδήματος μας φάνηκε προβληματικό, διότι θα μπορούσε να προκληθεί σύγχυση μεταξύ καθαρού και ακαθάριστου εισοδήματος. Επομένως, αποφασίσαμε να δώσουμε πρώτα ένα σημείο αναφοράς για το ακαθάριστο εισόδημα και την φορολογία (φόρος εισοδήματος και εισφορά κοινωνικής ασφάλισης από τον εργαζόμενο) και να ζητήσουμε στη συνέχεια να αναφέρουν τις εκτιμήσεις τους σχετικά με την εξέλιξη του ακαθάριστου εισοδήματος και του φορολογικού συντελεστή. Με αυτό τον τρόπο μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αυτές τις απαντήσεις για να υπολογίσουμε τις προσδοκίες των φοιτητών για το καθαρό εισόδημα. Ειδικότερα, ενημερώσαμε τους συμμετέχοντες ότι σύμφωνα με την EUROSTAT το μέσο ακαθάριστο ετήσιο εισόδημα των αγάμων στην Ελλάδα ήταν 18.541 ευρώ για το έτος 2009 (40.929 ευρώ στην Γερμανία). Επίσης, ενημερώσαμε ότι σύμφωνα με την EUROSTAT ο φορολογικός συντελεστής στο

εισόδημα συμπεριλαμβανομένης της εισφοράς του εργαζομένου για κοινωνική ασφάλιση ήταν 20,82% (41,32% στην Γερμανία). Με βάση αυτές τις πληροφορίες ζητήθηκε από τους φοιτητές να δώσουν, π.χ., μία εκτίμηση για την εξέλιξη αυτών των στατιστικών στοιχείων για τα έτη 2011 και 2013. Στο εξής αναφερόμαστε στις εκτιμήσεις των φοιτητών ως «προσδοκίες». Κατ αυτόν τον τρόπο πιστεύουμε ότι έχουμε αποφύγει την ενδεχόμενη σύγχυση μεταξύ καθαρού και ακαθάριστου εισοδήματος. Επίσης, πιστεύουμε ότι ήταν χρήσιμο να προσφέρουμε μια κοινή βάση για την διαμόρφωση των προσδοκιών. Φυσικά, το ακαθάριστο εισόδημα και το ποσοστό του φόρου μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τον υπολογισμό των προσδοκιών για το καθαρό εισόδημα. Η ερώτηση 1.1 αφορά την εξέλιξη του εισοδήματος και των φόρων ενός μέσου ατόμου (σημείο αναφοράς) για τα έτη 2011 και 2013. Οι απαντήσεις αυτές μας δείχνουν την αντίληψη των φοιτητών σχετικά με την εξέλιξη του εισοδήματος για τα δύο χρόνια πριν από την πραγματοποίηση της μελέτη μας καθώς και για τα επόμενα δύο χρόνια. Αποφασίσαμε να ζητήσουμε τις εκτιμήσεις τους για τα έτη 2011 και 2013 έτσι ώστε να καταγράψουμε την αποτίμησή τους για τις αλλαγές που συνέβησαν στο παρελθόν αλλά και για αυτές που θα έρθουν στο μέλλον. Η ερώτηση 1.2 αφορά την εξέλιξη του εισοδήματος και των φόρων για τους εργαζόμενους με πανεπιστημιακό πτυχίο. Η σύγκριση των απαντήσεων στις ερωτήσεις 1.2 και 1.1 μας πληροφορεί πως αντιλαμβάνονται την εξέλιξη του σχετικού εισοδήματος των πτυχιούχων πανεπιστημίου σε σχέση με τα άτομα με μέση εκπαίδευση. Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών τους οι φοιτητές θα ανήκουν στο τμήμα του εργατικού δυναμικού με ανώτατη εκπαίδευση. Έτσι, οι προσδοκίες αυτής της ομάδας μπορούν να υποδείξουν ακόμη καλύτερα τις μελλοντικές προοπτικές οικονομικής ανάπτυξης. Η ερώτηση 1.3 αφορά την εκτίμηση της προσδοκώμενης εισοδηματικής κατάστασης των ιδίων των συμμετεχόντων. Οι φοιτητές θα πρέπει να δηλώσουν ποιο έτος εκτιμούν ότι θα αρχίσουν να εργάζονται μετά την αποφοίτηση τους, τις ετήσιες αποδοχές κατά το πρώτο έτος εργασίας και το ποσοστό των πληρωμών για τον φόρο εισοδήματος και την κοινωνική ασφάλιση. Η ερώτηση ζητά το εισόδημα και τον φόρο με την προϋπόθεση της έναρξης της απασχόλησης και όχι απλά το εισόδημα κατά το πρώτο έτος μετά την αποφοίτηση, για να αποφύγουμε τα προβλήματα που προκαλούνται από εκτιμωμένους χρόνους ανεργίας. Η ερώτηση 1.4 μετρά την εκτιμώμενη δυσκολία για την εύρεση κατάλληλης εργασίας στο εσωτερικό. Ζητήσαμε από τους φοιτητές να θεωρήσουν όχι οποιαδήποτε εργασία αλλά την εργασία εκείνη που να ταιριάζει στην εκπαίδευσή τους. Η ευημερία και η ικανοποίηση από την εργασία εξαρτώνται κυρίως από την εναρμόνιση της εργασίας με τα προσωπικά προσόντα. Τέλος, οι ερωτήσεις 1.5 και 1.6 αφορούν την προθυμία των φοιτητών να αναζητήσουν εργασία στο εξωτερικό και την εκτίμησή τους σχετικά με την μέση προθυμία των συμφοιτητών τους να αναζητήσουν εργασία στο εξωτερικό. Αυτές οι ερωτήσεις μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη μέτρηση της «διαρροής εγκεφάλων» που μπορεί να συμβεί στο μέλλον, δηλαδή της απώλειας εργατικού δυναμικού υψηλού μορφωτικού επιπέδου εξ αιτίας της μετανάστευσης. Οι ερωτήσεις 2.1 έως 2.5 αφορούν προσωπικά στοιχεία των φοιτητών (ηλικία, φύλο, εθνικότητα αριθμός εξάμηνων, κλάδος σπουδών) τα οποία θα χρησιμοποιηθούν για μερική ανάλυση όταν είναι απαραίτητο. Τέλος, οι ερωτήσεις 3.1 έως 3.10 αφορούν αποφάσεις στο παιχνίδι λοταρίας του Holt και Laury (2002). Μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να εξάγουμε τις προσωπικές στάσεις απέναντι στον κίνδυνο. Ατομικοί παράμετροι κινδύνου μπορούν να χρησιμοποιηθούν μαζί με άλλα προσωπικά στοιχεία των φοιτητών (το φύλο, κλπ.) ως ερμηνευτικές μεταβλητές στην ανάλυση παλινδρόμησης. Δεδομένης της μελλοντικής οικονομικής αβεβαιότητας, θεωρήσουμε ότι οι στάσεις απέναντι στον κίνδυνο να παίζουν ενδεχομένως κάποιο ρόλο

4 Αποτελέσματα 4.1 Το σύνολο των δεδομένων Τα στοιχεία περιλαμβάνουν τις απαντήσεις 234 φοιτητών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (δείγμα Θεσσαλονίκη ή Ελλάδα) και 87 φοιτητών του Πανεπιστημίου της Ερφούρτης (δείγμα Ερφούρτη ή Γερμανία). Τα ελληνικά στοιχεία συλλέχθηκαν στις 23 Νοεμβρίου, 2011 και τα γερμανικά στοιχεία συλλέχθηκαν στις 24 Νοεμβρίου, 2011. Ο Πίνακας 1 παρουσιάζει στατιστικά στοιχεία σχετικά με τα χαρακτηριστικά του δείγματος (φύλο, εθνικότητα, κλάδος σπουδών, ηλικία και αριθμό εξάμηνων). Πίνακας 1: Προσωπικά χαρακτηριστικά Ελλάδα Γερμανία Μέγεθος δείγματος 234 87 Άρρενες 52 % 52 % Γηγενείς 95 % 99 % Ηλικία 19 89 % 26 % Εξάμηνο = 1 92 % 91 % Οικονομικά 96 % 37 % Οι περισσότεροι φοιτητές σπουδάζουν οικονομικά και βρίσκονται στο πρώτο εξάμηνο. Περίπου οι μισές είναι γυναίκες. Οι έλληνες φοιτητές είναι κάπως νεότεροι σε σύγκριση με τους γερμανούς, λόγω της χαμηλότερης ηλικίας εισαγωγής στο πανεπιστήμιο στην Ελλάδα σύμφωνα με το ελληνικό σχολικό σύστημα. Η διάμεση ηλικία είναι 18 στη Θεσσαλονίκη και 20 στην Ερφούρτη. Ενώ σχεδόν όλοι οι φοιτητές στη Θεσσαλονίκη (97%) σπουδάζουν οικονομικά, το δείγμα είναι περισσότερο μικτό στην Ερφούρτη, όπου μόνο το 36,8% των συμμετεχόντων σπουδάζουν οικονομικά ως κύριο ή δευτερεύοντα κλάδο σπουδών. Ωστόσο, πολλοί συμμετέχοντες ανέφεραν Staatswissenschaften που είναι ένα διεπιστημονικό πρόγραμμα μελέτης που περιλαμβάνει τρεις τομείς (οικονομικά, νομικά και κοινωνικές επιστήμες) κατά το πρώτο έτος των σπουδών. Επομένως το 89.8% των φοιτητών στην Ερφούρτη έχουν παρακολουθήσει τουλάχιστον κάποια οικονομικά μαθήματα. Στη συνέχεια, εκτός αν δηλώνεται το αντίθετο, όλες οι αναλύσεις δεδομένων θα έχουν ως βάση γηγενείς φοιτητές, δηλαδή, χρησιμοποιούμε μόνο έλληνες συμμετέχοντες από το δείγμα Ελλάδα και γερμανούς συμμετέχοντες από το δείγμα Γερμανία. Αυτό περιλαμβάνει 96,3% του συνόλου των συμμετεχόντων (95,3% από το δείγμα Ελλάδα και 98,9% από το δείγμα Γερμανία). 4.2 Προσδοκίες για την Εξέλιξη του Καθαρού Εισοδήματος Ο πίνακας 2 συνοψίζει τις προσδοκίες για την εξέλιξη του καθαρού εισοδήματος. Δείχνει τις διάμεσες απαντήσεις για τα δείγματα Ελλάδα και Γερμανία χωριστά. 1 Πίνακας 2: Καθαρό εισόδημα για ένα Μονομελές Νοικοκυριό Έτος Ελλάδα Γερμανία EUROSTAT 2009 14.681 24.017 2011 11.790 24.063 Προσδοκίες 2013 10.600 24.009 2009 15.200 30.000 Προσδοκίες 2011 12.226 30.117 (Πανεπιστημιακό Πτυχίο) 2013 10.640 29.965 EUROSTAT Όριο Φτώχειας 2010 7.178 11.278 1 Αναφέρουμε τους διάμεσους των απαντήσεων αντί για τους μέσους όρους για να αποφύγουμε προβλήματα ευρωστίας με τις ακραίες τιμές (robustness against outliers).

Σύμφωνα με τον πίνακα, οι έλληνες φοιτητές εκτιμούν το μέσο ετήσιο εισόδημα (μονομελές νοικοκυριό) να μειωθεί κατά περίπου 2.900 ευρώ από το 2009 έως το 2011 και κατά περίπου 1.200 ευρώ από το 2011 έως το 2013. Συνολικά η μείωση φτάνει το 27,8% (από 14,681 ευρώ στα 10,600 ευρώ). Αντιθέτως, οι γερμανοί φοιτητές εκτιμούν το μέσο ετήσιο εισόδημα να μείνει σχεδόν σταθερό. Οι διαφορές μεταξύ των προσδοκιών των ελλήνων και γερμανών φοιτητών είναι στατιστικά σημαντικές στο επίπεδο του 0,1% σύμφωνα με τους έλεγχους Mann-Whitney U-tests (p <0,001). 1 Οι εκτιμήσεις για το καθαρό εισόδημα για τα άτομα με πανεπιστημιακό πτυχίο διαφέρουν ακόμα περισσότερο μεταξύ των γερμανών και των ελλήνων φοιτητών. Στην Ελλάδα οι φοιτητές εκτιμούν ότι το εισόδημα θα μειωθεί ενώ στη Γερμανία ότι θα παραμείνει σταθερό. Ακόμη πιο σημαντική είναι η διαφορά των προσδοκώμενων αποδοχών μεταξύ των ατόμων με μέση εκπαίδευση και ατόμων με ανώτατη εκπαίδευση. Στην Ελλάδα η διαφορά είναι περίπου 3,5% για το έτος 2009 (15.200 ευρώ σε σύγκριση με 14.681 ευρώ) και 0,4% για το 2013. Στη Γερμανία η διαφορά είναι σταθερή και περίπου στο 25%. Ο έλεγχος Wilcoxon-Matched-Pairs-Signed-Ranks δείχνει σημαντικά υψηλότερο εισόδημα για τα άτομα με ανώτατη εκπαίδευση για τα δύο δείγματα (TH: p = 0.028, EF: p < 0.001). Ωστόσο η διαφορά είναι οικονομικά σημαντική μόνο για την Γερμανία. Καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι οι γερμανοί φοιτητές αναμένουν σημαντικά οφέλη από την πανεπιστημιακή εκπαίδευση ενώ οι έλληνες φοιτητές δεν τα αναμένουν, τουλάχιστον εάν σχεδιάζουν να βρουν εργασία στην Ελλάδα. Τα δεδομένα απεικονίζονται στο σχήμα 1 το οποίο δείχνει τα καθαρά εισοδήματα για τα έτη 2009, 2011, 2013 σε σχέση με το εθνικό όριο της φτώχειας του έτους 2010 για τους αγάμους (μονομελές νοικοκυριό) όπως αυτό παρέχεται από την EUROSTAT. Το όριο της φτώχειας ορίζεται ως το 60% του διάμεσου ισοδύναμου εισοδήματος μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις. Ένα νοικοκυριό με εισόδημα κάτω από αυτό το όριο θεωρείται φτωχό. Στην Ελλάδα το όριο της φτώχειας για ένα μονομελές νοικοκυριό το 2010 ήταν 7.178 ευρώ ενώ για την Γερμανία 11.278 ευρώ (βλ. Πίνακα 2). Σχήμα 1: Καθαρό Εισόδημα σχετικά με Εθνικό Όριο της Φτώχειας 2010 Οι γερμανοί φοιτητές αναμένουν ότι το μέσο εισόδημα θα είναι σταθερό σε περίπου 210% του επιπέδου της φτώχειας (265% για άτομα με πανεπιστημιακό πτυχίο). Αντίθετα, οι έλληνες φοιτητές αναμένουν ότι το μέσο εισόδημα θα μειωθεί από 200% του επιπέδου της φτώχειας το 2009 σε 1 Όλοι οι στατιστικοί έλεγχοι που αναφέρονται είναι με δύο ουρές.

περίπου 150% το 2013. Έτσι, το σχετικό εισόδημα σε σύγκριση με το επίπεδο της φτώχειας του 2010 αναμένεται να μειωθεί κατά περισσότερο από 50 ποσοστιαίες μονάδες! Ένα μεθοδολογικό στοιχείο που πρέπει να αναφερθεί είναι το εξής: Επιλέγουμε να συγκρίνουμε προσδοκώμενα εισοδήματα με το εθνικό επίπεδο της φτώχειας του 2010, παρόλο που η EUROSTAT υπολογίζει τα όρια της φτώχειας σε ετήσια βάση και τα οποία αλλάζουν κάθε χρόνο. Αν τα εισοδήματα μειωθούν στην Ελλάδα, το ελληνικό όριο της φτώχειας θα μειωθεί επίσης, επειδή η έννοια της φτώχειας που χρησιμοποιείται από την EUROSTAT μέτρα τη σχετική φτώχεια, αντί την απόλυτη φτώχεια. Αυτό σημαίνει ότι η μείωση των εισοδημάτων δεν επηρεάζει απαραίτητα το ποσοστό της φτώχειας (δηλαδή το μερίδιο του πληθυσμού που θεωρείται φτωχό). Είναι ακόμη δυνατόν να μειωθεί το ποσοστό της φτώχειας. Αυτό μπορεί να συμβεί εάν το διάμεσο εισόδημα μειώνεται περισσότερο από το εισόδημα στις χαμηλές εισοδηματικές τάξεις. Εμείς όμως επιλέγουμε ένα σταθερό όριο φτώχειας έτσι ώστε να δείξουμε πόσο κοντά αναμένεται να κινηθεί το εισόδημα των σχετικά ευπόρων στην Ελλάδα στο επίπεδο που θεωρούνταν ως το όριο της φτώχειας μόνο μερικά χρόνια πριν. Τα αποτελέσματα σχετικά με την εξέλιξη του καθαρού εισοδήματος μπορούν να συνοψιστούν ως εξής: Οι έλληνες φοιτητές αναμένουν μεγαλύτερες απώλειες εισοδήματος, τόσο για τα άτομα με μέση εκπαίδευση και για τα άτομα με ανώτατη εκπαίδευση. Επιπλέον, θεωρούν τα απόλυτα και σχετικά οφέλη της ανώτατης εκπαίδευσης να είναι μικρά. Το μέσο εισόδημα των ατόμων αναμένεται να μειωθεί από το 200% του ελληνικού επιπέδου της φτώχειας του έτους 2010 σε περίπου 150% αυτού του επιπέδου. Αντίθετα οι γερμανοί φοιτητές αναμένουν ότι το εισόδημα θα παραμείνει πάνω από το 250% του γερμανικού επιπέδου της φτώχειας του έτους 2010 για τα άτομα με ανώτατη εκπαίδευση. 4.3 Αναζήτηση Εργασίας και κινητικότητα Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει στατιστικά στοιχεία σχετικά με την αναζήτηση εργασίας και την κινητικότητα των δύο δειγμάτων. Πίνακας 3: Αναζήτηση Εργασίας και Κινητικότητα Ελλάδα Γερμανία Έτος Έναρξης Απασχόλησης 2017 2016 Καθαρό Εισόδημα κατά την Έναρξη 10.500 23.013 Αναζήτηση Κατάλληλης Εργασίας 2,0 έτη 0,5 years «Φεύγω στο Εξωτερικό» 44,6 %(2.0%) 37,4 %(2,5%) «Άλλοι Φεύγουν στο Εξωτερικό» 49,2 %(1.2%) 33,9 %(1,7%) Το προσδοκώμενο έτος έναρξης εργασίας (διάμεσος) είναι το 2017 στην Θεσσαλονίκη και το 2016 στην Ερφούρτη. Οι έλληνες φοιτητές αναμένουν ότι θα λάβουν 10.500 ευρώ κατά το πρώτο έτος εργασίας τους που είναι περίπου το μέσο προσδοκώμενο εισόδημα για το 2013. Οι γερμανοί φοιτητές αναμένουν να λάβουν πολλά περισσότερα (23.016 ευρώ) σε σύγκριση με τους έλληνες φοιτητές, το οποίο είναι σύμφωνο με την ανάλυση σχετικά με την εξέλιξη του προσδοκώμενου εισοδήματος που παρουσιάσαμε στο τελευταίο τμήμα. Αλλά αυτή η τιμή είναι αρκετά χαμηλότερη από το προσδοκώμενο επίπεδο εισοδήματος για των ατόμων με ανώτατη εκπαίδευση για το έτος 2013. Συνεπώς, οι φοιτητές στην Ερφούρτη φαίνεται να προβλέπουν σωστά ότι στη Γερμανία οι αποδοχές αυξάνονται σημαντικά με την αρχαιότητα. Μια εναλλακτική εξήγηση θα μπορούσε να είναι ότι οι φοιτητές περιμένουν το μέσο ακαθάριστο εισόδημα να μειωθεί ή οι φόροι (μαζί με τις κοινωνικές εισφορές) να αυξηθούν σημαντικά μεταξύ το 2014 και το 2016. Ωστόσο αυτή η εξήγηση δεν φαίνεται να είναι εύλογη, δεδομένης της προσδοκώμενης ανάπτυξης μέχρι το 2013 που παρουσιάσαμε στο τελευταίο τμήμα. Ο Πίνακας A.1 στο Παράρτημα δείχνει ότι το ποσοστό του φόρου κατά το χρόνο έναρξης της εργασίας αναμένεται περίπου στο ίδιο επίπεδο όπως πριν. Μάλλον είναι το ακαθάριστο εισόδημα

κατά το χρόνο έναρξης της εργασίας που αναμένεται να είναι μικρότερο από το μέσο επίπεδο των ατόμων με ανώτατη εκπαίδευση το έτος 2013. Λόγω της σταθερότητας των προσδοκιών για το χρονικό διάστημα 2009 έως 2013, έχουμε αποκλείσει την πιθανότητα οι φοιτητές στην Ερφούρτη να αναμένουν μια ισχυρή μακροχρόνια οικονομική ύφεση και προτιμούμε το αποτέλεσμα της αρχαιότητας ως εξήγηση. Το αποτέλεσμα της αρχαιότητας είναι δυσδιάκριτο στο δείγμα της Θεσσαλονίκης, γεγονός που δεν προκαλεί έκπληξη, αν λάβει κανείς υπόψη την παρατηρούμενη συμπίεση των μισθών: τα άτομα με ανώτατη εκπαίδευση αναμένεται να έχουν περίπου όμοιες αποδοχές με τα άτομα μέσης εκπαίδευσης. Επίσης, ο Πίνακας 3 αναφέρει ένα αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα για την εύρεση εργασίας που ταιριάζει με τα προσόντα των φοιτητών (διάμεσος 2 έτη στη Θεσσαλονίκη). Αυτό δείχνει ότι πολλοί φοιτητές αναμένουν ότι η πρώτη τους δουλειά δεν θα ταιριάζει με τα προσόντα τους. Αυτό είναι διαφορετικό στην Ερφούρτη, όπου οι φοιτητές αναμένουν να βρουν εργασία που να ταιριάζει με τα προσόντα μέσα σε 6 μήνες. Στο κάτω μέρος ο Πίνακας 3 παρουσιάζει εκτιμήσεις για τη προσδοκώμενη μετανάστευση. Παρουσιάζει την προθυμία των συμμετεχόντων να αναζητήσουν εργασία στο εξωτερικό εκφραζόμενο ως πιθανότητα (δείτε «Φεύγω στο εξωτερικό» στον Πίνακα 3 και το ερώτημα 1.5 του ερωτηματολογίου). Η μέση πιθανότητα είναι 44,6% για τη Θεσσαλονίκη και 37,4% για την Ερφούρτη. Η διαφορά είναι ακόμη πιο έντονη για την εκτίμηση των συμμετεχόντων της μέσης προθυμία να αναζητήσουν εργασία στο εξωτερικό, εντός της κλάσης φοιτητών (δείτε «Άλλοι φεύγουν στο εξωτερικό» στον Πίνακα 3 και το ερώτημα 1.6 του ερωτηματολογίου). Εδώ η μέση πιθανότητα είναι 49,2% για τη Θεσσαλονίκη και 33,9% για την Ερφούρτη. Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει σχετικά μικρά τυπικά σφάλματα των μέσων υποδεικνύοντας ότι οι διαφορές μεταξύ Θεσσαλονίκης και Ερφούρτης είναι στατιστικά σημαντικές. Αυτό επιβεβαιώνεται από ελέγχους Mann-Whitney U-tests που απορρίπτoυν την μηδενική υπόθεση («Δεν υπάρχει διαφορά μεταξύ της Θεσσαλονίκης και Ερφούρτης») στα επίπεδα σημαντικότητας 5% (p = 0,028) για «Φεύγω στο εξωτερικό» και 0,1% (p < 0,001) για «Άλλοι φεύγουν στο εξωτερικό». Εφόσον τα τυπικά σφάλματα είναι μικρότερα για «Άλλοι φεύγουν στο εξωτερικό» σε σύγκριση με «Φεύγω στο εξωτερικό» το πρώτο θα μπορούσε να θεωρηθεί ως πιο αξιόπιστη πληροφόρηση. Κατά συνέπεια, η αναμενόμενη μετανάστευση για λόγους εργασίας είναι μεγάλη για τη Θεσσαλονίκη και την Ερφούρτη, δείχνοντας μια υψηλή κινητικότητα για τα άτομα με ανώτατη εκπαίδευση. Όμως, το γεγονός ότι η πιθανότητα είναι 15,3 ποσοστιαίες μονάδες μεγαλύτερη για τη Θεσσαλονίκη δείχνει ότι υπάρχει μια σημαντική «διαρροή εγκεφάλων» για την Ελλάδα. Με άλλα λόγια, το μέτρο κινητικότητας για την Θεσσαλονίκη είναι 1,45 φορές μεγαλύτερο από την αντίστοιχη τιμή του μέτρου κινητικότητας της Ερφούρτης. Τα αποτελέσματα για την αναζήτηση εργασίας και τη μετανάστευση μπορούν να συνοψισθούν ως εξής: οι έλληνες φοιτητές εκφράζουν μια πολύ εντονότερη προθυμία να αναζητήσουν εργασία στο εξωτερικό σε σύγκριση με τους γερμανούς φοιτητές. Για το δείγμα Θεσσαλονίκη, η μέση αναμενόμενη πιθανότητα εξόδου από τη χώρα είναι 1,45 φορές μεγαλύτερη σε σύγκριση με την αντίστοιχη τιμή του δείγματος Ερφούρτη και φτάνει σχεδόν τις 50 ποσοστιαίες μονάδες. Η μεγαλύτερη κινητικότητα των ελλήνων φοιτητών μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι αναμένουν ένα πολύ μεγαλύτερο χρονικό διάστημα αναζήτησης μιας θέσης εργασίας που να ταιριάζει με τα προσόντα τους.

5 Τελικά Συμπεράσματα Η παρούσα οικονομική κρίση στην Ελλάδα έχει μια ισχυρή αρνητική επίπτωση στις προσδοκίες των νέων σχετικά με τις δικές τους οικονομικές ευκαιρίες στο μέλλον. Ενώ το αποτέλεσμα αυτό ήταν αναμενόμενο, θεωρήσαμε ενδιαφέρον να εξετάσουμε το μέγεθος της επίπτωσης και να συγκρίνουμε τις ελληνικές απαντήσεις με τις αντίστοιχες της γερμανικής ομάδας ελέγχου, έτσι ώστε να λάβουμε μια σχετική εκτίμηση του μεγέθους. Οι έλληνες φοιτητές αναμένουν σημαντικές εισοδηματικές απώλειες σε απόλυτους και σχετικούς όρους ενώ οι γερμανοί φοιτητές αναμένουν σταθερές συνθήκες. Τα χρηματικά κίνητρα για την απόκτηση πανεπιστημιακού πτυχίου είναι σχεδόν ανύπαρκτα. Οι έλληνες φοιτητές περιμένουν να αμειφθούν περίπου το ίδιο με τα άτομα με χαμηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης, ενώ οι γερμανοί φοιτητές προσδοκούν σε σταθερά περισσότερες αποδοχές λόγω του πτυχίου. Ιδιαίτερα, οι προσδοκίες για τις αποδοχές αποδεικνύονται δραματικά διαφορετικές αν τις εκφράσουμε σε σχέση με τα εθνικά επίπεδα της φτώχειας. Στη Γερμανία οι αποδοχές για τους πτυχιούχους ανώτατης εκπαίδευσης αναμένεται να είναι περισσότερο από 250% του επιπέδου της φτώχειας του έτους 2010, ενώ για την Ελλάδα αναμένεται να μειωθούν στο περίπου 150%. Η προθυμία των ελλήνων φοιτητών να εγκαταλείψουν τη χώρα για να βρουν εργασία στο εξωτερικό είναι περίπου 1,45 φορές μεγαλύτερη από την προθυμία των Γερμανών φοιτητών. Η πιθανότητα της εξόδου είναι περίπου 50% στην ελληνική ομάδα, πράγμα που σηματοδοτεί μια σημαντική διαρροή εγκεφάλων. Η μελέτη μας προβάλλει τον οικονομικό μαρασμό που αντιμετωπίζουν οι Έλληνες στο παρόν αλλά και για τα επόμενα χρόνια. Μέχρι τώρα (Ιούλιος 2012) η κατάσταση έχει επιδεινωθεί σε σύγκριση με τον χρόνο διενέργειας της μελέτης (Νοέμβριος 2011). Φαίνεται πως οι εκτιμήσεις των φοιτητών ήταν ρεαλιστικές. Δυστυχώς, τα στοιχεία μας δεν μας επιτρέπουν να καταλήξουμε σε μια πιο αισιόδοξη εικόνα.

Παράρτημα Πίνακας A.1: Διάμεσες Προσδοκίες για το Ακαθάριστο Εισόδημα ( ) Θεσσαλονίκη ιάµεσος Ερφούρτη ιάµεσος EUROSTAT ακαθ. εισόδηµα 2009, άγαµος 18.541 40.929 Q1.1 εισόδηµα 2011 15.500 41.311 Q1.1 εισόδηµα 2013 14.000 41.500 Q1.2 εισόδηµα 2009 19.000 55.000 Q1.2 εισόδηµα 2011 16.000 55.250 Q1.2 εισόδηµα 2013 14.400 55.200 Q1.3 εισόδηµα µε έναρξη απασχόλησης 13.200 40.750 Πίνακας A.2: Διάμεσες Προσδοκίες στο ποσοστό των φόρων (συμπ. Εισφ. Κοιν. ασφάλισης) επί του εισοδήματος (%) Θεσσαλονίκη ιάµεσος Ερφούρτη ιάµεσος EUROSTAT ποσοστό φόρων 2009, άγαµος 20,82 41,32 Q1.1 ποσοστό φόρων 2011 23,00 42,00 Q1.1 ποσοστό φόρων 2013 24,11 42,52 Q1.2 ποσοστό φόρων 2009 20,30 43,00 Q1.2 ποσοστό φόρων 2011 22,45 44,00 Q1.2 ποσοστό φόρων 2013 23,00 45,03 Q1.3 % φόρων έτος έναρξη απασχόλησης 22,00 42,50