Η ευκαιρία να διασχίσει κανείς έναν από τους ωραιότερους υγροτόπους της

---Η fumnh ΒΙΣΤΟΝΙΔΑ ΚΑΙ _Η ΛΙΜΝΟΘΜΑΣΣΑΠΟΡΤΟ ΛΑΓΟΣ 113 Hλιoβασiλεμα στη λιμνοθάλασσα του Πόρτο Λάγος. 114 Η λίμνη Bιuτoνίδα. Η ευκαιρία να διασχίσει κανείς έναν από τους ωραιότερους υγροτόπους της Ελλάδος, καθώς ταξιδεύει με το αυτοκίνητο, δεν δίνεται συχνά. Όποιος όμως έχει ταξιδέψει στη Θράκη, από την Ξάνθη στην Κομοτηνή, θα έχει διασχίσειτα απέραντα αλμυρά έλη και τις διώρυγες με τους πυκνούς καλαμώνες της Βιστονίδας και του Πόρτο Λάγος. Θα έχει διακρίνει τους πολυσχιδείς κόλπους που σχηματίζουν οι ακτές της θάλασσας και θα έχει θαυμάσει το γραφικό εκκλησάκι του Αϊ-Νικόλα, που ξεχωρίζει πάνω σε ένα μικρό νησί, μέσα στη λιμνοθάλασσα, ενωμένο με την ξηρά με μια ξύλινη γέφυρα. Η λιμνοθάλασσα Πόρτο Λάγος (ΡΟΓto Lago, το λιμάνι της λίμνης, όπως ονόμασαν το λιμανάκι και το χωριό που βρίσκεται σχεδόν μέσα στη λιμνοθάλασσα οι Ενετοί) συνδέεται αφενός με τη θάλασσα μέσω φυσικού διαύλου, πλάτους 60 και μήκους 500 περίπου μ., και αφετέρου με τη λίμνη που εκτείνεται στα βόρεια του δρόμου μέσω τριών στομίων, πλάτους 5-10 μ. Η λίμνη Βιστονίδα, με 45 τετρ. χλμ. έκταση, έχει μέσο βάθος 2-2,5 μ., είναι δηλαδή αβαθής λίμνη, εύτροφη, και χαρακτηρίζεται από ένα μοναδικό για την Ελλάδα φαινόμενο. Το βόρειο τμιίμα της έχει γλυκά νερά, καθώς δέχεται εισροές από τα ποτάμια Κόσυνθος (Ξανθιώτης), Κομψάτος (Πολύανθος) και Τραύος (Ασπροπόταμος), αλλά και από όλη τη λεκάνη απορροής που εκτείνεται σε 1.290.000 στρέμματα. Αντίθετα, το νότιο τμήμα της λίμνης, που δέχεται θαλασσινό νερό από τα τρία στόμια με τα οποία επικοινωνεί με τη λιμνοθάλασσα, είναι υφάλμυρο, με μεταβαλλόμενη αλατότητα, ανάλογα με τις μετακινήσεις υδάτινων μαζών μεταξύ λίμνης και λιμνοθάλασσας. Η δημιουργία της λίμνης τοποθετείται, πιθανόν, στο τέλος του Μειοκαίνου προς τις αρχές του Πλειοκαίνου, δηλαδή πριν από 5.000.000 έτη περίπου. Η θάλασσα εισχώρησε στην περιοχή της σημερινής λίμνης και με την ενέργεια των κυμάτων της την επεξέτεινε προς το εσωτερικό. Στη συνέχεια, τα ρεύματα, που άρχισαν να δρουν μέσα στη λεκάνη που δημιουργήθηκε, σχημάτισαν το φυσικό αμμώδες φράγμα που τη χωρίζει από τη θάλασσα. Ι 13

ΕΛΛJ-ΙΝΙΚΟΙ YΙΊ'OTOΓlOΙ =o...;;==--==-~------- JJ) ΞΑΝΘΗ 115 Η λίμνη Bιuτoνίδα, η λιμνοθάλασσα του Πόρτο Λάγος και άλλες λιμνοθάλασσες στιιν περιοχή. 116 Αργυροτσικνιάς. 117 Άποψη της λιμνοθάλασσας του Πόρτο Λάγος. Η λίμνη Βιmονίδα πήρε το όνομά της από τους Βίmονες, θρακική φυλή που κατοικούσε mην περιοχιl. Ο βασιλιάς τους Διομήδης έτρεφε ανθρωποφάγα άλογα, τα οποία, όπως αναφέρει ο Στράβων (νπ, 47), κατασπάραξαν τον Άβδηρο κοντά mη λίμνη. Τα άλογα αυτά λέγεται ότι έπιναν νερό από τον ποταμό Κόσυνθο, που περνούσε πλάι από την αρχαία πόλη Κόσυνθο, η οποία πιmεuεται ότι ήταν mη θέση της σημερινής Ξάνθης. Πρωτεόουσα της περιοχιις ήταν η Καρτερά, που πιθανόν βρισκόταν πολι> κοντά mη λίμνη. Κατά τη μυθολογία, όταν ο Ηρακλιις ήρθε να πάρει τα άλογα του Διομήδη για να τα πάει mov βασιλιά των Μυκηνών Ευρυσθέα, μεγάλο μέρος της βρισκόταν κάτω από τη mάθμη της θάλασσας, φυσικά όμως εμπόδια mις ακτές δεν άφηναν τη θάλασσα να εισχωριισει mην ξηρά. Όταν λοιπόν ο Ηρακλής αντιμετώπισετην επίθεση των Βιmόνων, έσκαψε μια διώρυγα, από όπου εισχώρησε η θάλασσα mo χαμηλότερο μέρος της ξηράς, πλημμυρίζοντας τα πάυω και εξαφανίζονταςκατ' αυτό τον τρόπο την πόλη Καρτερά. Η περιοχή είχε ιδιαίτερη σημασία από την αρχαιότητα, γιατί ήταν αφετηρία μιας φυσικής οδού, που οδηγοόσε από τη θάλασσα mo εσωτερικό της Θράκης και έφθανε μέχρι τον Δοόναβη. Τον 60 π.χ. αιώνα δημιουργήθηκαν εδώ δύο πόλεις-κράτη, τα Άβδηρα και η Δίκαια, με πιθανό μεταξύ τους όριο τη λίμνη. Εκείνο όμως που έκανε γνωmή την πόλlι των Αβδήρων 11ταν κυρίως οι μεγάλες μορφές του πνεόματος που έζησαν εκεί, όπως ο Δημόκριτος, ο Λεύκιππος, ο Πρωταγόρας, ο Ανάξαρχος (φιλόσοφος τιις Σχολής του Δημοκρίτου και προσωπικός φίλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου), ο Εκαταίος, ο Βίων, ο μιιχανικός Διοκλείδης, που έζησε την εποχή των Διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, καθώς και ο ποιητής Νικίκετος. 114

Η ΛΙΜΝΗ ΒΙΣΤΟΝΙΔΑ ΚΑΙ Η ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΑ ΠΟΡΤΟ ΛAΓO~ 116 Κατά τη ρωμαϊκή εποχή υπήρχε λιμάνι κοντά στο Πόρτο Λάγος και τότε κατασκευάσθηκε η Εγνατία Οδός, που ένωνε την Αδριατική με τον Βόσπορο. Στις αρχές του 60υ μ.χ. αιώνα κτίσθηκε στη βορειοδυτική όχθι1 της λίμνης, από τον βυζαντινό αυτοκράτορα Αναστάσιο, η Αναστασιούπολη. Την εποχή εκείνη η περιοχή ονομαζόταν Πόροι, δηλαδή πέρασμα, προφανώς γιατί στο μέρος αυτό υπήρχε η μεγάλη διώρυγα που ένωνε τη λίμνη με τη θάλασσα. Τα καράβια ως τα τέλη του 170υ αιώνα περνούσαν από αυτή τη διώρυγα κι έφθαναν ως το βόρειο μυχό της λίμνης, όπου βρισκόταν η Αναστασιούπολη. Στην Τουρκοκρατία η ονομασία Πόροι παρ ε φθάρη σε Μπουρού. Σιγά-σιγά με το όνομα αυτό αναφερόταν ολόκληρη η λίμνη. Όσον αφορά το Πόρτο Λάγος, που ονομάσθηκε έτσι από ενετούς ναυτικούς, παρουσίαζε αξιόλογη οικονομική κίνηση τον προηγούμενο αιώνα. Λίγο μάλιστα μετά τα μέσα του 190υ αιώνα ήταν πόλη μεγαλύτερη και από την Καβάλα, με πρακτορεία ελληνικών και ευρωπα'ίκών ναυτιλιακών εταιριών και με προξενικούς πράκτορες της Γαλλίας και της Αυστροουγγαρίας. Σήμερα οι αρχαιολογικοί χώροι των ΑβδΙ1ρων, της Μαρώνειας και της Αναστασιούπολης, οι παραδοσιακοί οικισμοί του Πολύανθου, της Σταυρούπολης, του Ίασμου, αλλά και τμήματα των πόλεων της Ξάνθης και της Κομοτηνής αποτελούν μέρος του πολιτιστικού πλούτου, ο οποίος δείχνει και την ενδιαφέρουσα ιστορική πορεία της περιοχής. Αλλά και το φυσικό περιβάλλον ανταγωνίζεται σε πλούτο το πολιτιστικό. Ο υγρό. τοπος Βιστονίδας-Πόρτο Λάγος είναι ποικιλόμορφος όσο λίγοι άλλοι. Η βόρεια και η νότια όχθη της λίμνης περιβάλλονται από εκτεταμένες ζώνες καλαμώνων και 117 αρμυρίκια και από περιοδικώς κατακλυζόμενα έλη αλμυρού και γλυκού νερού. 115

ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ νγι'οτοποι 118 Μαμροκiφαλοt γλάροt, ένα από τα απεtλoύμενα είδη πουλtών στην Ελλάδα. Γύρω από τη λιμνοθάλασσατου Πόρτο Λάγος εκτείνοvrαι μεγάλα έλη με αλοφυτική βλάστηση και αμμοθίνες, συστήματα που θεωρούvrαι από τα σπουδαιότερα σε έκταση στη βορειοανατολική Ελλάδα. Κοvrά στο χωριό Λάγος υπάρχουν δύο πευκοδάση, το ένα από τα οποία φιλοξενεί μια μεγάλη αποικία ερωδιών. Προς τα δυτικά και κατά μήκος της παραλίας υπάρχουν θίνες και άλλες λιμνοθάλασσες (οι δύο μεγαλύτερες ονομάζοvrαι Λάφρη και Λαφρούδα), που περιβάλλοvrαι από έλη και συνδέουν την περιοχή με τους υγροτόπους του δέλτα του Νέστου, ενώ στις όχθες των ποταμών Κόσυνθου και Κομψάτου έχουν απομείνει κομμάτια παραποτάμιων δασών από πλατάνια, σκλήθρα και ιτιές. Στη λίμνη έχουν καταγραφεί21 είδη ψαριών. Από τα στόμια όμως επικοινωνίας με τη θάλασσα εισέρχοvrαι και θαλασσινά είδη, ανεβάζοvrας τον συνολικό αριθμό σε 37. Στην ευρύτερη περιοχή της λίμνης και της λιμνοθάλασσας έχουν καταγραφεί 61 είδη. Από αυτά εμπορικό ενδιαφέρον έχουν κυρίως οι κέφαλοι και τα χέλια, που αποτελούσαν έως πριν από μερικά χρόνια την κύρια παραγωγή της λίμνης και της λιμνοθάλασσας. Η αλιεία των κεφάλων ήταν επίσης πολύ διαδεδομένη στην αρχαία Ελλάδα και πολύ συχνά αποτελούσε θέμα εικαστικών απεικονίσεων. Ιδιαίτερα γνωστοί ήταν οι κέφαλοι της περιοχής του Πόρτο Λάγος: «Θαυμαστοί δ' εισί των κεστρέων (κεφάλων) 01. περί Άβδηρα άλισκόμενοι» (Άρχέστρατος, Ήδυπαθείας τά σωζόμενα, XXXXIV, Test. Ath. 307b). Η αλιευτική παραγωγή στη λίμνη και τη λιμνοθάλασσα συμπληρώνεται από γριβάδια και από διάφορα ευρύαλα είδη (κυρίως λαβράκια, τσιπούρες, γλώσσες και μουρμούρες). Μετά το 1991 στη λίμνη έχει προσαρμοσθεί ένα ακόμιι ευρύαλο είδος, η αθερίνα, που αναπαράγεται εδώ αυξάνοvrας κατακόρυφα την παραγωγή και βέβαια το εισόδημα των ψαράδων της λίμνης. Στη Βιστονίδα μέχρι πρόσφατα υπήρχε -επίσης σε μικρούς πληθυσμούςένα ενδημικό είδος ψαριού, η θρίτσα (Alosα cαspiα vistonicα), η οποία φαίνεται ότι έχει εξαφανισθεί, πιθανόν λόγω αύξησης της αλατότητας. 119 118

Η ΛΙΜΝΗ ΒΙΣΤΟΝΙΔΑ ΚΑΙ ι-ι ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΑ ΠΟΡΤΟ ΛΑΓΟΣ Την εκμετάλλευση της λίμνης Βιστονίδας και της λιμνοθάλασσας του Πόρτο Λάγος έχει ο τοπικός Αλιευτικός Συνεταιρισμός, ενώ ιδιοκτησιακά ανήκουν στη Μονή Βατοπεδίου του Αγίου Όρους. Το σύστημα Βιστονίδα-Πόρτο Λάγος μπορεί να θεωρηθεί ως μία από τις κυριότερες περιοχές εκτατικής καλλιέργειας κεφάλων στην Ελλάδα. Τα είδη αυτά συλλαμβάνονται στις ιχθυοσυλληπτικές εγκαταστάσεις που βρίσκονται στο δίαυλο μεταξύ λίμνης και λιμνοθάλασσας. ΤΟ 1990 είχε τη δεύτερη θέση μεταξύ των λιμνών και λιμνοθαλασσών της χώρας, μετά το Μεσολόγγι, με συνολική παραγωγή 232 τόννους, και την τρίτη σε παραγωγή κεφάλων με 82 τόννους. 119,120 1χθυοσυλλτΖπτικές εγκαταστάσεις στη λιμνοθάλασσα του Πόρτο Λάγος. 121 Κέφαλος. 121 120 119

Η ΛΙΜΝΗ ΒΙΣΤΟΝΙΔΑ ΚΑΙ Η ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΑ ΠΟΡΤΟ ΛΑΓΟΣ 122 Σταχτοτσικνιάς. 123 Λάφρη, μικρή λιμνοθάλασσα στα δυτικά της Βιστονίδας. 124 Το νησάκι του Αϊ-Νικόλα στο Πόρτο Λάγος. Η αλιευτική όμως παραγωγή της λίμνης απειλείται κυρίως από τη ρύπανση, καθώς μέχρι το 1990 δεχόταν αστικά λύματα και βιομηχανικά απόβλητα κυρίως από την πόλη της Ξάνθης και τη βιομηχανική της περιοχή μέσω του ποταμού Κόσυνθου. Σήμερα λειτουργεί βιολογικός καθαρισμός και τα απόβλητα διοχετεύονται στη θάλασσα παρακάμπτοντας τη λίμνη. Παραμένει όμως ο κίνδυνος ρύπανσης από τα χωράφια. Ένα μέρος των λιπασμάτων που χρησιμοποιούνται στα γύρω χωράφια είναι πολύ πιθανό να καταλήγουν στη λίμνη μέσω των πολυάριθμων τάφρων. Ήδη έχουν καταγραφεί ακμές φυκών, ασθένειες και μαζικοί θάνατοι ψαριών. Η συγκέντρωση βαρέων μετάλλων στα νερά της είναι από τις υψηλότερες των λιμνών της βόρειας Ελλάδος, ενώ οι προσχώσεις μειώνουν αισθητά το βάθος της. Η ερπετοπανίδα του υγροτόπου (χελώνες, σαύρες και φίδια), αν και πλούσια σε είδη, αντιμετωπίζει κινδύνους από το κάψιμο των καλαμιών, τη χρήση γεωργικών φαρμάκων και την καταδίωξη οποιουδήποτε ζώου μοιάζει με φίδι. Τα αμφίβια (σαλαμάνδρες, βάτραχοι και φρύνοι) χάνουν τους τόπους ωοτοκίας τους, αφού οι αποξηράνσεις εδαφών και η χρήση των γεωργικών φαρμάκων εντείνονται. Από τα θηλαστικά της περιοχής αξίζει να αναφερθεί η παρουσία της βίδρας, ο 124 121

ε Λ Λ 11 Ν Ι Κ Ο Ι Υ Γ Ι' Ο Τ ο n ο ι πληθυσμός της οποίας τα τελευταία έτη τείνει να μειωθεί. Συχνή είναι η παρουσία του τσακαλιού αλλά και του λύκου, που κατεβαίνει τον χειμώνα από τα γειτονικά βουνά. Έχουν παρατηρηθεί επίσης αλεπούδες, αγριόγατες, λαγόγυροι και σπανιότερα, στην ευρύτερη περιοχή, ζαρκάδια και αγριογούρουνα. Όσον αφορά τα πουλιά, έχουν καταγραφεί 264 είδη. Εκτός από τους ερωδιούς του Πόρτο Λάγος, στην περιοχή αναπαράγονται, μεταξύ των άλλων παρυδατίων πουλιών, και πορφυροτσικνιάδες, χουλιαρομύτες, καλαμοκανάδες και αβοκέτες. Ως το τέλος της δεκαετίας του '60 υπήρχε ακόμη και ένα τουλάχιστον ζεύγος θαλασσαετών που φώλιαζε στις εκβολές του Κομψάτου. Επίσης, τα τελευταία έτη τρέφεται και κουρνιάζει στην περιοχή ένας αυξανόμενος πληθυσμός φοινικοπτέρωνπου ξεπερνά τα 3.000 άτομα. Χιλιάδες γλάροι, ερωδιοί, πελαργοί και χαλκόκοτες, καθώς και εκατοντάδες αρπακτικά περνούν από εδώ κάθε έτος και σταματούν, κατά τη μεταναστευτικήτους πορεία, για να τραφούν και να ξεκουρασθούν. Ο υγρότοπος φιλοξενεί επίσης έναν από τους μεγαλύτερους πληθυσμούς αργυροπελεκάνων και αποτελεί, μαζί με τη λίμνη Κερκίνη, τη σπουδαιότερη τοποθεσία διαχείμασης για το είδος αυτό στην Ευρώπη και στη Μεσόγειο. Οι αργυροπελεκάνοιείναι παρόντες στην περιοχή καθ' όλη τη διάρκεια του έτους, αλλά το καλοκαίρι υπάρχουν κυρίως νεαρά άτομα. Κατά τη μετανάστευση υπάρχουν επίσι1ς μεγάλοι αριθμοί ροδοπελεκάνων. Η κύρια απασχόληση των κατοίκων είναι η καλλιέργεια φυτών και η εκτροφή 1υ ζώων. Οι σπουδαιότερες ξερικές καλλιέργειες είναι τα χειμερινά σιτηρά και ο καπνός, γνωστός για την υψηλή του ποιότητα. Κύριες αρδευόμενες καλλιέργειες είναι τα ζαχαρότευτλα, το βαμβάκι, η μηδική και η τομάτα για κονσερβοποίηση. Πρόσφατη εισαγωγή αποτελεί το ελαιοδοτικό φυτό ηλίανθος. Πριν από μερικές δεκαετίες καλλιεργούνταν πολύ περισσότερα είδη, αλλά σήμερα οι δυνάμεις ΤΙ1ς αγοράς τα εκτόπισαν αφι1νοντας μόνον την καλλιέργεια ενός τύπου κολοκυθιού που έχει σπόρους κατάλληλους για βρώση ως ξηρός καρπός (πασατέμπο). Η κτηνοτροφία ασκείται από πολλούς κατοίκους. Σε λιβάδια γύρω από τη Βιστονίδα υπάρχει ακόμη ένας μικρός αριθμός βουβαλιών, που απειλείται δυστυχώς με εξαφάνιση. Μετά τα μέσα της δεκαετίας του '70, ιδρύθηκαν αρκετές βιομηχανίες στην Ξάνθη, καθώς και μονάδες επεξεργασίας αγροτικών προϊόντων εκατέρωθεν της εθνικής οδού προς το Πόρτο Λάγος. Οι περισσότερες συμβάλλουν δυστυχώς στη ρύπανση της λίμνης. Τέλος, όσον αφορά την τουριστική υποδομή δεν θεωρείται ιδιαίτερα ανεπτυγμένη. Η σχετικά μικρή τουριστική κίνηση εντοπίζεται κυρίως στις περιοχές των Αβδήρων, του Πόρτο Λάγος και του Φαναριού. 122

Η ΛΙΜ Η ΒΙΣΊΌΝΙΔΑ ΚΑΙ Η ΛΙΜ ΟΘΑΛΑΣΣΑ ΠΟΙ'ΤΟ ΛΑΓΟΣ 125 Δενδροβάτραχος. Η διατήρηση και η βελτίωση της παραγωγικότητας σε αλιεύματα της Βιστονίδας και του Πόρτο Λάγος αποτελεί εθνική ανάγκη αλλά και πρόκληση για τους επιστήμονες, οι οποίοι είναι αισιόδοξοι για το μέλλον αυτού του υγροτόπου υπό την προϋπόθεση ότι θα ασκηθεί ολοκληρωμένη διαχείριση με τη συνεργασία όλων των κοινωνικών ομάδων που χρησιμοποιούν τους πόρους του υγροτόπου και της λεκάνης απορροής του. 126 126 Καλύβα Σαρακατσάνων στις όχθες της Βιστονiδας. 123