Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Ι Κ Ο Σ Η Μ Ε Ι Ω Μ Α

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Ι Κ Ο Σ Η Μ Ε Ι Ω Μ Α Το 2012 είναι έτος επετειακό για το ελληνικό έθνος και την Πολεμική Αε ροπορία. Εκατό χρόνια πριν, πραγματοποιείται η πρώτη πτήση Έλληνα αεροπόρου στην Ελλάδα, του ιδιώτη και στη συνέχεια έφεδρου αξιωματικού Εμμανουήλ Αργυρόπουλου και του στρατιωτικού αεροπόρου, Υπολοχαγού Δημήτριου Καμπέρου. Την ίδια χρονιά θυσιάζεται στο βωμό της Αεροπορικής Ιδέας ο Αλέξανδρος Καραμανλάκης, ο πρώτος πεσών της Αεροπορίας μας. Ένα μήνα μετά, ξεσπά ο Α Βαλκανικός Πόλεμος, κατά τη διάρκεια του οποίου, ο ελληνικός λαός πολέμησε για την απελευθέρωση των πατρογονικών εστιών από τον οθωμανικό ζυγό. Στον πόλεμο αυτό έλαβε μέρος και ο νεοσύστατος «Λόχος Αεροπορίας». Στο τεύχος αυτό παρουσιάζουμε την πρώτη πτήση που πραγματοποιήθηκε στην Ελλάδα, από τον Ρώσο πρωτοπόρο Sergey Utochkin, τον Μάρτιο του 1911. Παράλληλα, ο καθηγητής κ. Φίλιας αναλύει τα γεγονότα και τη σημασία των αεροναυτικών επιχειρήσεων στη Γκουαντανάλκανάλ κατά τη διάρκεια του Β Π.Π., ενώ ο κ. Παλουλιάν μας παρουσιάζει τις αεροπορικές επιχειρήσεις στη σύρραξη Αρμενίας Αζερμπα τζάν (1989-1995). Επίσης, αναδημοσιεύουμε το άρθρο του Ασμχου (Ι) Χαρίτωνα Χαρούση, που αναλύει δύο ιστορικά αεροσκάφη που έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο για την απόκτηση αεροπορικής υπεροχής πάνω από τη Βρετανία. Ο καθηγητής κ. Ηλίας Ηλιόπουλος μας μεταφέρει στο προπύργιο του Ναζισμού, καθώς εξετάζει το άγνωστο παρασκήνιο της αναμέτρησης κάποιων ηγετικών στελεχών της Γερμανίας κατά του Χίτλερ, ενώ ο Σγος (ΕΑ) Τσιριγώτης Αλέξανδρος προσεγγίζει την έννοια της κυβερνοκυριαρχίας σ ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Το άρθρο του Επγού (Ο) Χρίστου Γκιώνη, εξετάζει το πλαίσιο των στρατιωτικών εξοπλισμών στην Ελλάδα και την Ευρώπη, ενώ το επίκαιρο άρθρο του καθηγητή κ. Ανδρέα Ν. Λύτρα επιχειρεί να διερευνήσει το μέγεθος της απασχόλησης στο ελληνικό δημόσιο. Επίσης, παρουσιάζουμε το ε- ξαίρετο βιβλίο του Απτχου (Ι) εα I. Γαβριηλίδη, που αναφέρεται στην άοκνη προσπάθεια του συγγραφέα να πραγματοποιήσει τα όνειρά του και να συμμετάσχει στο ελληνικό ακροβατικό σμήνος. Ακόμα, ο Ασμχος (Ι) ε.α. Παναγιώτης Μηταφίδης σχολιάζει την ταινία «Memphis Belle», που αναφέρεται στην 25η και τελευταία αποστολή ενός αεροσκάφους B- 17F, των ΗΠΑ, κατά τον Β Π.Π. Τέλος, με σκοπό την ακριβή καταγραφή και διατύπωση των γεγονότων που δημοσιεύουμε στην «Αεροπορική Επιθεώρηση», πρέπει να τονιστεί ότι η Ελληνική Εταιρεία Εναερίων Συγκοινωνιών επιστρατεύτηκε στο σύνολο της, διαθέτοντας 4 Ju 24 και 3 Ju 52, το σύνολο του προσωπικού της, καθώς και την εταιρική υποδομή της στις επιχειρήσεις της περιόδου 1940-41, αποτελώντας την Ανεξάρτητη Μοίρα Μεταφορών, ενώ η αποστολή «ΝΙΚΗ» -γνωστή ως «Πτήση Αυτοκτονίας»- πραγματοποιήθηκε εξ ολοκλήρου από την Π.Α και την 354 Μ.Τ.Μ. (Κύπρος 1974). Στο προσωπικό της ΠΑ και στο αναγνωστικό μας κοινό, ευχόμαστε το Άγιο Φως της Ανάστασης να καθοδηγεί κάθε σας σκέψη και ενέργεια. ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ 1 ÔÅÕ ÏÓ 94 - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2012

Ðåñéå üìåíá 4 Ο SERGEY ISAYEVICH UTOCHKIN, ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΕΙ ΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΠΕΤΥΧΗΜΕΝΗ ΠΤΗΣΗ ΜΕ ΑΕΡΟΠΛΑΝΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΜΑΡΤΙΟΣ 1911 Ασμχος (Ι) Παντελής Βατάκης Κωνσταντίνος Λαγός καθηγητής Σ.Ι 30 ΓΚΟΥΑΝΤΑΛΚΑΝΑΛ (7 Αυγούστου 1942-21 Φεβρουαρίου 1943): Η μάχη που Σηματοδότησε το τέλος της ιαπωνικής επιθετικής ισχύος Καθηγητής Βασίλειος Φίλιας 48 ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ KΥΒΕΡΝΟΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ» 64 Τσιριγώτης Άνθιμος Αλέξανδρος ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΑΓΓΛΙΑΣ ΣΥΓΚΡΙΣΗ SPITFIRE MK IA & BF- 109E Ασμχος (Ι) Χαρίτων Χαρούσης 82 ΓΕΡΜΑΝΟΙ ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΟΙ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΧΙΤΛΕΡ: ΤΟ ΑΓΝΩΣΤΟ ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ ΜΙΑΣ ΑΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΟΨΙΜΗΣ ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΗΣ Ηλίας Ηλιόπουλος 106 ΟΙ ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΣΥΡΡΑΞΗ ΑΡΜΕΝΙΑΣ ΑΖΕΡΜΠΑΙΤΖΑΝ (1989-1995) Κυριάκος Παλουλιάν 2 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ÔÅÕ ÏÓ 94 - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2012

128 ΠΡΟΜΗΘΕΙΕΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΥ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΥ ΣΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Επγός (Ο) Χρήστος Γκιώνης 136 Η ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΗΜΟΣΙΟ Ανδρέας Ν. Λύτρας 148 Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΑ: ΜΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΘΕΩΡΗ- ΣΗ (Εισήγηση στο τριήμερο διεθνές συνέδριο, που έλαβε χώρα στην Καλαμάτα στις 7-10 Οκτωβρίου 2010) Καθηγητής Βασίλης Φίλιας 152 MEMPHIS BELLE Ασμχος (Ι) Παναγιώτης Μηταφίδης 158 ΑΝΑΣΤΡΟΦΑ ΜΕΤΑΞΥ ΟΥΡΑΝΟΥ ΚΑΙ ΓΗΣ Ασμχος (Ι) Παντελής Βατάκης ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 3

Ο SERGEY ISAYEVICH UTOCHKIN, ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΕΙ ΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΠΕΤΥΧΗΜΕΝΗ ΠΤΗΣΗ ΜΕ ΑΕΡΟΠΛΑΝΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. ΜΑΡΤΙΟΣ 1911 Κωνσταντίνος Λαγός καθηγητής Σ.Ι. Ασμχος (Ι) Παντελής Βατάκης 4 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ÔÅÕ ÏÓ 94 -ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2012

Η κατάκτηση της πτήσης με όχημα βαρύτερο από τον αέρα και η εκρηκτική ανάπτυξη της αεροπορικής τεχνολογίας στην αρχή του 20ου αιώνα τράβηξε από νωρίς το ενδιαφέρον των Ελλήνων, οι οποίοι επεδίωξαν να γίνουν μέτοχοι αυτής της σημαντικής προσπάθειας για την ανθρωπότητα. Έτσι, στις 25 Μαρτίου 2011, έκλεισε ένας αιώνας από την πραγματοποίηση της πρώτης πτήσης με αεροπλάνο στην Ελλάδα, γεγονός όμως που πέρασε απαρατήρητο, τόσο από το κοινό, όσο από και τους ειδικούς στα αεροπορικά δρώμενα. Το παρόν άρθρο έρχεται να καλύψει αυτό το κενό στη βιβλιογραφία της αεροπορικής ιστορίας μας. ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ SERGEY ISAYEVICH UTOCHKIN 5

Μέχρι και τις αρχές του 1911, παρά τις επανειλημμένες προσπάθειες του Λεωνίδα Αρνιώτη να πετάξει στον ουρανό της Αττικής με αεροπλάνο τύπου Bleriot, δεν είχε πραγματοποιηθεί καμία πτήση στην Ελλάδα με αεροπλάνο. 1 Αυτό όμως δεν θα ίσχυε πια τον Μάρτιο του 1911, όταν κατέφθασε στην Αθήνα από την Αίγυπτο ο Ρώσος αεροπόρος Sergey Isayevich Utochkin, αποφασισμένος να γίνει ο πρώτος άνθρωπος που πέταξε στην Ελλάδα με αεροπλάνο. 2 Ο Utochkin ήταν ήδη διάσημος στη χώρα του, αλλά και διεθνώς, αφού ήταν ο δεύτερος Ρώσος που πραγματοποίησε πετυχημένες πτήσεις με αεροπλάνο στην πατρίδα του και σε άλλες χώρες. 3 Ρωσικά δημοσιεύματα τον αναφέρουν ως αυτοδίδακτο αεροπόρο, κάτι όχι ασυνήθιστο για τους πρωτοπόρους της αεροπλο ας. Ωστόσο, δημοσιεύματα ελληνικών εφημερίδων εκείνης της εποχής κατέγραψαν την πληροφορία ότι είχε εκπαιδευθεί στην αεροπλο α στη Γαλλία με έξοδα του Ιωάννη Ξυδιά, Έλληνα τραπεζίτη και εκδότη ρωσικής εφημερίδας στην Οδησσό. Ο Ξυδιάς ήταν και ο πρώτος ιδιώτης στη Ρωσία που είχε ιδιόκτητο αεροπλάνο ένα διπλάνο τύπου Farman IV το οποίο και πούλησε στον Utochkin για 10.000 ρούβλια. 4 Οι ελληνικές εφημερίδες περιγράφουν τον 35χρόνο Sergey Utochkin ως «μετρίου αναστήματος, χονδρό, ξανθό και ρωμαλέο». Μαζί του στην Ελλάδα έφθασε και ο γαλλόφωνος αδελφός του, ο οποίος έκανε τις διαπραγματεύσεις με τους Έλληνες σχετικά με τις λεπτομέρειες των αεροπορικών επιδείξεών του. Η πρόσκληση για να πετάξει ο Utochkin στην Αθήνα έγινε από τις διεύθυνσεις των εταιρεών των Σιδηροδρόμων και των Τροχιοδρόμων, έναντι συνολικής αμοιβής 2.500 δραχμών για τις ημέρες των επιδείξεών του, οι οποίες καθορίστηκαν για την 25η, 26η και 27η Μαρτίου 1911. 5 Ωστόσο, κάποια δημοσιεύματα του ελληνικού τύπου αναφέρουν ότι ο Utochkin είχε συμφωνήσει να πληρωθεί με το 50% των χρημάτων που θα εισέρρεαν στα ταμεία των δύο εταιρειών από τα επιπλέον εισιτήρια επιβατών του Τραμ και του Ηλεκτρικού Σιδηροδρόμου τις ημέρες των αεροπορικών επιδείξεών του, σε σχέση με τις προηγούμενες ημέρες. Όταν ο Utochkin ήλθε στην Αθήνα, ζήτησε να τού παραχωρηθεί το Παναθηνα κό Στάδιο για να εκτελέσει από εκεί το πτητικό του πρόγραμμα. Η Ολυμπιακή Επιτροπή, που διαχειριζόταν το Στάδιο, αρχικά ενέκρινε το αίτημά του, αλλά για μία μόνο επίδειξη, η οποία θα πραγματοποιούταν ανήμερα της Εθνικής Εορτής της 25ης Μαρτίου και ώρα 16:00. 6 Τελικά, δεν παραχωρήθηκε το Στάδιο στον Utochkin, επειδή υπήρχε ο κίνδυνος πρόκλησης ατυχήματος στη διάρκεια της πτήσης. 7 Αντί για το Παναθηνα κό Στάδιο, αποφασίστηκε τότε ότι οι αεροπορικές επιδείξεις του Ρώσου θα πραγματοποιούνταν στο Φαληρικό Δέλτα. Επιπλέον, την περίοδο που ο Utochkin βρισκόταν στην Αθήνα ναυλοχούσε ένα ρωσικό καταδρομικό στο Ν. Φάληρο και οι αξιωματικοί και οι ναύτες του συμφώνησαν να βοηθήσουν τον συμπατριώτη τους σε δραστηριότητες που σχετίζονταν με τις αεροπορικές επιδείξεις του. Εφόσον η πρώτη πτήση του Utochkin στο Φάληρο στις 25 Μαρτίου ήταν επιτυχημένη, το πρόγραμμα θα επαναλαμβανόταν τις δύο επόμενες ημέρες. 6 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ÔÅÕ ÏÓ 94 -ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2012

Η έλευση του Utochkin στην Αθήνα δεν φαίνεται να προκάλεσε μεγάλο ενδιαφέρον, καθώς αναφέρθηκε επιγραμματικά στα δημοσιεύματα των εφημερίδων της εποχής. Το ελληνικό κοινό αν και ήταν γοητευμένο με το αεροπλάνο, είχε απογοητευθεί από τις αποτυχημένες προσπάθειες που είχαν γίνει στο παρελθόν για την κατάκτηση της πτήσης με αεροπλάνο στην Ελλάδα και είχε διαμορφώσει την εντύπωση ότι θα αργούσε πολύ η ημέρα που θα πραγματοποιούταν η πρώτη πτήση με αεροπλάνο στη χώρα μας. Βέβαια, ορισμένα δημοσιεύματα σημείωναν ότι στη συγκεκριμένη επίδειξη μάλλον θα πήγαινε αρκετός κόσμος, καθώς ο Ρώσος αεροπόρος είχε ήδη εκτελέσει επιτυχημένες πτήσεις και ίσως να κατάφερνε να πετάξει και στην Α- θήνα. Ο Utochkin και η διοργανώτρια αρχή ανακοίνωσαν ότι η πτητική επίδειξη θα ήταν δωρεάν για το κοινό. Προφανώς οι εταιρείες των Σιδηροδρόμων και των Τροχιοδρόμων θα ισοσκέλιζαν τα έξοδά τους και θα έβγαζαν κέρδος από την αύξηση της επιβατικής κίνησης με το τραμ και τον ηλεκτρικό σιδηρόδρομο τις ημέρες των αεροπορικών επιδείξεων. Όπως επισήμανε η εφημερίδα «Αθήναι» στις 26-3-1911: «Ο κόσμος πικρώς δοκιμασθείς εκ του προσφάτου παρελθόντος δεν θα υπέβαλλεν εαυτόν εις νέαν νομιζομένην βεβαίαν απογοήτευσιν, εάν δεν ήτο όντι μέγας ο πειραματισμός του θεάματος και δεν υπήρχεν η ευκολία της καθόδου δια των διπλών τραίνων του ηλεκτρικού και του τροχιοδρόμου. Άλλως εισιτήριον δεν εζητείτο». Οι περισσότεροι Αθηναίοι μετά τον εορτασμό για την επέτειο των 90 χρόνων από την Επανάσταση του 1821, που πραγματοποιήθηκαν το πρωινό της 25ης Μαρτίου 1911, βρίσκονταν σε δίλημμα για το αν άξιζε τον κόπο να μεταβούν στο Φάληρο για να παρακολουθήσουν εκεί την προγραμματισμένη πτήση του Utochkin. Είναι χαρακτηριστική η δυσπιστία και η αναποφασιστικότητα με την οποία αντιμετώπισε το αθηνα κό κοινό το γεγονός: «-Θα πάτε στο αεροπλάνο; -Θέλει και ρώτημα καλέ; -Μα θα πετάξη τάχα; -Ποιος ξέρει Μεις μια φορά θα πάμε. Αυτός ο διάλογος ηκούετο χθες μετά μεσημβρίαν εις όλην την πρωτεύουσαν [ ] Όλος ο κόσμος, επίσημος και άσημος, πλούσιος και πτωχός, από τον κυανόαιμον της λεωφόρου Κηφισσίας μέχρι του μπακάλη της Βάθειας, όλοι αυτοί συνεζήτουν δια το αεροπλάνον του Ρώσσου που επρόκειτο να πετάξη το απόγευμα εις το Ν. Φάληρον, περί των πιθανοτήτων της επιτυχίας του, περί του ωραίου θεάματος που θα παρουσιασθή διά πρώτην φοράν κλπ». 8 Την ίδια δυσπιστία έτρεφαν και οι αρχές, καθώς δεν ήθελαν να υποβληθούν ξανά σε καταστάσεις ανάλογες με αυτές που βίωσαν με τις επανειλημμένες αποτυχημένες προσπάθειες του Αρνιώτη να πετάξει. Ο Διευθυντής της αστυνομίας ζήτησε από τον Utotchkin να πραγματοποιήσει δοκιμαστικές πτήσεις ενώπιον του, προτού αποπειραθεί να εκτελέσει την πρώτη πτήση του μπροστά στο αθηνα κό κοινό. Όπως αναφέρουν δημοσιεύματα της εποχής, οι δοκιμαστικές πτήσεις του ρώσου αεροπόρου ήταν πετυχημένες και έτσι επιτράπηκε τελικά η διεξαγωγή της αεροπορικής επίδειξής του παρουσία του κοινού. 9 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ SERGEY ISAYEVICH UTOCHKIN 7

Σύμφωνα με την εφημερίδα «Εστία» της 25ης Μαρτίου 1911, η πρώτη πετυχημένη πτήση στην Ελλάδα με αεροπλάνο πραγματοποιήθηκε στις 11:45 της ίδιας ημέρας, ενώπιον του αστυνομικού διευθυντή και αξιωματικών της αστυνομίας. Το αεροπλάνο ανέβηκε στα 150 μέτρα, διέγραψε μια καμπύλη και προσγειώθηκε ομαλά στην ακτή του Φαλήρου. Έτσι λοιπόν, οι πρώτοι που είχαν την τύχη να δουν αεροπλάνο να πετάει στην Ελλάδα ή- ταν λίγα υψηλόβαθμα στελέχη της αστυνομίας. 10 Μετά την θετική έκβαση της δοκιμαστικής πτήσης του Utochkin, δόθηκε το πράσινο φως για την εκτέλεση της επίδειξης μπροστά στο κοινό. Το αεροπλάνο θα απογειωνόταν από ένα χώρο που είχε διαμορφωθεί σε πλατεία, δίπλα στο Περίπτερο του Κήπου του Φαλήρου και λίγο πριν τα ανδρικά λουτρά του σιδηροδρόμου. Ο χώρος αυτός, που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σαν το «πρώτο αεροδρόμιο» στην Ελλάδα, είχε περιφραχθεί με ένα συρματόπλεχτο κιγκλίδωμα το οποίο είχε δεθεί γύρω από σιδερένιους δοκούς που είχαν μπηχτεί στο έδαφος. Η προσέλευση του κόσμου ξεκίνησε από τις 13:00 και γρήγορα ο χώρος που είχε καθορισθεί γύρω από το πεδίο αποπροσγειώσεων γέμισε ασφυκτικά. Κάποιοι επέλεξαν να παρακολουθήσουν το θέαμα από τα μπαλκόνια και τις ταράτσες των ξενοδοχείων στην ακτή του Φαλήρου ή από τη θάλασσα μέσα σε λέμβους. 11 Οι περισσότεροι Αθηναίοι που πήγαν να δουν την πτήση του Ρώσου αεροπόρου έτρεφαν α- κόμη αμφιβολίες για την επιτυχία του εγχειρή- Πρωτοσέλιδο της Εφημερίδας «Εμπρός», 29-3-1911, με άρθρα και φωτογραφικό υλικό από τις πρώτες πτήσεις του Utochkin στην Ελλάδα. ματος, ενώ αρκετοί στοιχημάτιζαν για την πτήση ή την πτώση του αεροπλάνου... Αξίζει να παρακολουθήσουμε χαρακτηριστικές συνομιλίες τους μέσα από τη δημοσιογραφική πέννα ενός αρθρογράφου της εποχής: «ΕΙΣ ΦΑΛΗΡΟΝ Περί την 2αν μ.μ. το Ν. Φάληρον ήτο γεμάτο κόσμον. 8 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ÔÅÕ ÏÓ 94 -ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2012

Φωτογραφική λήψη της προσγείωσης πιθανόν του αεροπλάνου του Utochkin σε κάποια από τις πτήσεις που πραγματοποίησε στο Φάληρο το Μάρτιο του 1911. (Αρχείο από το Falirikanea.gr) -Τι ώρα θα πετάξη; -Θα πετάξη τάχα; -Είνε μεγάλο; -Μωρέ είνε σαν βάρκα. -Τι λες μωρέ! Τόσο μεγάλο πράμμα! -Βέβαια. Τώρα θα ιδής. -Που είνε το; -Νάτο. Άει να το ιδής από κοντά. Μέσα εις ένα περίφραγμα από σίδηρα και σανίδια παραμένει το αεροπλάνον, ο περίεργος αυτός μαγνήτης που ετράβηξε όλην την ανθρωποπλημμύραν εώς εκεί. Στέκεται απαθές και μυστηριώδες, ωσάν να μη καταδέχεται να προσέξη τα ταπεινά αυτά όντα που είνε καταδικασμένα να γυρίζουν επάνω εις την ταπεινήν γην εν αντιθέσει προς την υψηλότητά του που έχει την τέχνη να πετά εις τον αέρα. Τα καλαμπούρια δίνουν και πέρνουν. -Πως τον λένε αυτόν με το αεροπλάνο; -Ουτόσκιν -Και έχει σοβαρώς την ιδέα ότι θα πετάξη; -Βεβαιότατα. -Ά τότε δεν είνε καλά ο άνθρωπος, και γι αυτό καλλίτερα να τον έλεγαν Κουτόσκιν. Μια γρηούλα διετείνετο ότι όλα αυτά είνε έργα του «Έξαποδώ» και ένας διοπτροφόρος κύριος εύρισκε, ότι εις την πτήσιν του Ρώσσου αεροπόρου κρύπτεται ωρισμένως πολιτικός δάκτυλος. -Όλα αυτά έπρεπε να εξετασθούν. -Έτσι στα κουτουρού μπορεί να ανεβαίνη αδερφέ ο καθένας επάνω στον ουρανό; -Τι κατάσταση είνε αυτή. [ ]» 12 Το κιγκλίδωμα γύρω από το χώρο των αποπροσγειώσεων εμπόδιζε το κοινό να πλησιάσει το αεροπλάνο και να προκαλέσει κάποιο ατύχημα. Επιπλέον, πολλοί χωροφύλακες είχαν παραταχθεί μπροστά από περιφραγμένο χώρο προκειμένου να τηρήσουν την τάξη. Στις 16:20 της 25ης Μαρτίου 1911, ο Utochkin αφού έδωσε οδηγίες στους συμπατριώτες του ναύτες να σύρουν το αεροσκάφος σε κατάλληλο σημείο για την απογείωσή του, έκανε το σημείο του σταυρού και ανέβηκε σ αυτό, εκκίνησε τον κινητήρα ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ SERGEY ISAYEVICH UTOCHKIN 9

Άποψη του ξενοδοχείου Ακταίον από την εξέδρα του Φαλήρου. και απογειώθηκε: «Εν τω μεταξύ το αεροπλάνον, ένα μηχάνημα που ομοιάζει με τεράστιον έντομον εσύρθη εις την πλατείαν και ο αναβάτης του, ο ρώσσος αεροπόρος Ουτόσκιν, χονδρός και ξανθός, έδωκε τας διαφόρους δια την ανύψωσιν προπαρασκευαστικάς παραγγελίας. Τον αεροπόρον βοηθούν πολλοί ναύται του εν Ν. Φαλήρω ορμούντος ρωσσικού καταδρομικού εις τας κεραίας του οποίου θεώνται ανεβασμένοι οι συνάδελφοι των, έτοιμοι να ζητωκραυγάζουν τον συμπρατιώτην των. [ ] Το πηδάλιον του αεροπλάνου στρέφεται δαιμονιωδώς κροτούν και το μηχάνημα ωθούμενον εκ των όπισθεν σύρεται, έρπει, υψούται και φεύγει». 13 Το αεροπλάνο του Utochkin εκτέλεσε ένα ημικύκλιο προς τον Φαληρικό όρμο και αφού πέρασε πάνω από το ρωσικό καταδρομικό προσγειώθηκε μετά από τέσσερα λεπτά στο χώρο απ όπου είχε απογειωθεί. Το κοινό υποψιάστηκε πολύ σωστά, όπως αποδείχθηκε- ότι το αεροσκάφος είχε υποστεί βλάβη στον αέρα και ότι αυτό ανάγκασε τον πιλότο του να διακόψει γρήγορα την πτήση. Υπήρξαν κάποια δυσμενή σχόλια θεατών που ισχυρίζονταν ότι η πετυχημένη προσπάθεια του Utochkin δεν είχε και τόση διαφορά από τις αποτυχημένες του Αρνιώτη: «Ελαφρά όμως βλάβη εις κάποιον ξύλινον εξάρτημα αναγκάζει τον κ. Ουτόσκιν να κατέλθη δια να επιδιορθώση αυτό. - Τα καλά του Αρνιώτη Δεν σου τώλεγα εγώ πως ο τόπος μας δεν είνε για αεροπόρους; Καλέ δεν του λένε του χριστιανού να κατέβη, μην πέση και σκοτωθή μπροστά στα μάτια μας». 14 Ωστόσο, η πρώτη πετυχημένη απογείωση και προσγείωση αεροπλάνου μπροστά στο ελληνικό κοινό ήταν γεγονός! Σύμφωνα με το ρεπορτάζ της «Ακρόπολις», ορισμένες γυναίκες μόλις είδαν τον Utochkin να πετάει την πρώτη φορά, σταυροκοπήθηκαν και από μία από αυτές ξέφυγε η φράση: «-Μπα Χριστέ μου. Αυτά είναι άθρησκα πράγματα.». Όμως πολλοί θεατές που έβλεπαν την πτήση μέσα στις βάρκες, σφύριζαν επιδοκιμαστικά στον αεροπόρο καθώς πετούσε από πάνω τους και ένας του φώναξε δυνατά «Γεια σου λεβέντη σταυραετέ!». 15 Η περιγραφή της πρώτης δημόσιας πτήσης του Utochkin από την εφημερίδα «Αθήναι» της 26 Μαρτίου 1911, είναι ιδιαίτερα γλαφυρή και διαφορετική από αυτή των άλλων εφημερίδων: «[ ] Περί την 4 και 20 ο Ουτότσκιν επέβη του αεροπλάνου του όπερ εσύρθη μέχρι του άκρου το περιφράγματος προς το ξενοδοχείον του Σταθμού. Ήτο η στιγμή του αναμενόμενου θαύματος, μία στιγμή αληθούς συγκι- 10 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ÔÅÕ ÏÓ 94 -ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2012

νήσεως και αγωνίας. Ο κόσμος εμήκυνε όσον ηδύνατο το ύψος της οράσεώς του τείνων τον λαιμόν του και αναερχόμενος επί των καθισμάτων. Αίφνης παταγωδώς εκρότησεν η κινητήριος μηχανή του αεροπλάνου και η ερυθρά αυτού έλιξ εξηφανίσθη από της θέας δια ταχυτάτης στροφής. Το αεροπλάνον εκυλίσθη ορμητικώτατα προς τα εμπρός και ολίγα μέτρα πριν φθάση προς το άλλο άκρον του φράγματος ύψωσε ρυθμικότατα την κεφαλήν προς τον ουρανόν, αφήκε το έδαφος και ταχύ εξετινάχθη προς το κενόν μέσω του κυανού της θαλάσσης και του κυανού του ουρανού. Η θορυβώδης στροφή της μηχανής εμειούτο ως μακρυνή ηχώ εις τα πανταχόθεν ραγδαία χειροκροτήματα. Ο αμίμητος δράκος των αέρων διωλίσθησεν ακόμη ολίγον κατ ευθείαν και προς τα πάνω και έπειτα όταν εστηρίχθη οριζοντίως επί του κενού εχάραξεν ευρύν ελιγμόν, εις ύψος 20-30 μέτρων, και επανήρχετο ταχύς πάντοτε και μεγαλοπρεπής προς το σημείον της αφετηρίας. Ενόμιζε κανείς ότι ηπήλαυνε κατά του πλήθους και ότι θα έπιπτε κάπου επάνω εις την ανθρωπίνην ε- κείνην μάζαν. Όμως κατήλθεν εντός του περιβόλου αληθώς όπως ο σπουργίτης όστις εις τον δρόμον του διακρίνει κάτω έναν κόκκο. Η μηχανή αποτόμως εσταμάτησε και η αντίστασις του αέρος κατά την κάθοδον ανέκοψεν την κεκτημένη. Και προσγειώθη με την ελαφρότητα νιφάδος χιονιού». 16 Στην πρώτη αεροπορική επίδειξη του Utochkin παραβρέθηκε ο βασιλιάς Γεώργιος Α με ναυτική περιβολή, μαζί με δύο γιους του, πρίγκιπες Νικόλαο και Χριστόφορο, οι οποίοι κατέφθασαν με δύο αυτοκίνητα συνοδευόμενοι από τον πρέσβη της Ρωσίας και τον Αρνιώτη, ο οποίος που παρά τις αποτυχίες του να πετάξει, θεωρούνταν «αεροπόρος». Μετά την πρώτη προσγείωση του Utochkin: «[ ] τον αεροπόρον πρώτος τον συνεχάρη ο κ. Αρνιώτης, κατόπιν δε ο Βασιλεύς και οι λοιποί, ως και ο κ. Μπάουτσερ ανταποκριτής των «Τά μς», ο οποίoς είχεν έλθει εν τω μεταξύ [ ]». 17 Σύμφωνα με την εφημερίδα «Ακρόπολις», ο Utochkin εκμυστηρεύθηκε στον βασιλιά ότι αναγκάστηκε να διακόψει την πρώτη πτήση του μπροστά στο κοινό γιατί παρουσιάστηκε βλάβη στο αεροπλάνο: «Το αεροπλάνον ευρίσκεται ήδη επί της γης. Ο Βασιλεύς πλησιάζει τον κ. Ουτόσκιν τον οποίο και συγχαίρει. Το αυτό πράττουν οι πρίγκηπες και οι λοιποί αξιωματικοί. -Επετύχατε θαυμάσια -Α, όχι και τόσον θαυμάσια, υπέστη Γενική άποψη του Φαλήρου από κάρτ - ποστάλ των αρχών του 20ου αιώνα ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ SERGEY ISAYEVICH UTOCHKIN 11

Η πιο γνωστή εξέδρα του Φαλήρου. κάποιαν βλάβην το αεροπλάνον και θα ξαναπετάξω. -Ώστε θα ξαναπετάξετε; -Μάλιστα, Μεγαλειότατε». 18 Την ώρα που ο ρώσος αεροπόρος επισκεύαζε τη βλάβη στο αεροπλάνο του, ο κόσμος άρχισε να αδημονεί για τη ξαφνική αδράνεια στο χώρο του αεροδρομίου: «Η ώρα περνά, και το αεροπλάνον εξακολουθεί να μένη εις την θέσιν του. -Μωρέ μπας και το πήρε ο ύπνος; -Μωρέ μπας κι έπαθε από μηνιγγίτιδα; -Έχει γούστο [ ] Κάποτε ακούετε μια φωνή -Νάτο νάτο Όλο το πλήθος στρέφεται προς την διεύθυνσιν εκείνην. Κυττά εδώ, κυττά εκεί, αλλά πουθενά το αεροπλάνον. Ούτε εις τον ουρανόν, ούτε εις την γην, ούτε εις την θάλασσαν. Περιμένει ήσυχον μέσα εις το περίφραγμά του. -Πούντο μωρέ; -Τι έγινε; Μερικοί κυττάζουν με τα τηλεσκόπια των ψηλά εις τον ουρανόν νομίζωντες ότι εσηκώθη γρήγορα και έγεινε άφαντον από το ύψος. Ανάμεσα από τον κόσμον θεάται ο κ. Αρνιώτης. Όλοι τον κυττάζουν περιέργως ενώ εκείνος πλησίον εις το περίφραγμα δίδει μερικάς επεξηγηματατικάς πληροφορίας εις μερικούς των παρισταμένων». 19 Στις 17.00 ο Utochkin έβγαλε το σακάκι του, και αφού άναψε ένα πούρο και κάθισε στη θέση χειριστού, έθεσε σε λειτουργία τον κινητήρα. Στη συνέχεια έδωσε διαταγή στους ρώσους ναύτες να σπρώξουν το αεροπλάνο προς τα μπρός και ξεκίνησε την τροχοδρόμηση για απογείωση. Πράγματι, τα κατάφερε και λίγα δευτερόλεπτα αργότερα το αεροπλάνο βρισκόταν στον αέρα: «[ ] το αεροπλάνον φαίνεται να σηκώνεται μεγαλοπρεπές και υπερήφανον με διεύθυνσιν προς ανατολάς. Ο κόσμος που εγύριζε εις την πλατείαν, οι άνθρωποι που εκάθηντο εις τα καφενεία και τις μπύρες, οι άλλοι που είχον τραβηχθή προς την εξέδραν όλοι έπαυσαν τας συζητήσεις των και έστρεψαν τα μάτια των προς το ανερχόμενον αεροπλάνον. -Μωρέ μην το ματιάσετε και πάθη τίποτα, εφώναξε κάποιος. [ ] Οι θεαταί έμενον ωσάν απολιθωμένοι από την έκπληξιν. -Μωρέ τ είνε αυτό; -Μωρέ μην ονειρευόμαστε; -Αυτό είνε αληθινό θαύμα [ ]». 20 Η δεύτερη πτήση του ρώσου αεροπόρου μπροστά στο ελληνικό κοινό διήρκησε οκτώ λεπτά. Το χρονικό αυτό διάστημα ήταν αρκετό για να μαγέψει το κοινό με τους ελιγμούς του αεροπλάνου του. Στην αρχή ο Utochkin ξεκίνησε άνοδο, η οποία ξεπέρασε τα 100 μέτρα και στη συνέχεια στράφηκε προς τη θάλασσα, εκτέλεσε κάθοδο και χάθηκε από τα μάτια τους, καθώς κρύφτηκε πίσω από το κτίριο των λουτρών, με αποτέλεσμα να θεωρήσουν πολλοί θεατές 12 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ÔÅÕ ÏÓ 94 -ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2012

ότι είχε υποστεί ατύχημα: «- Για το Θεό εσκοτώθηκε! Κλείσε τα μάτια σου να μην βλέπης Πω, πω, πάει επνίγηκε ο κακομοίρης. Έλεγον τα ανοικτά στόματα των θεατών αλλά το αεροπλανον τρέφον σφοδράν αντιπάθειαν προς τον δια πνιγμού θάνατον, υψώθη παλι εκ νέου [ ]». 21 Καθώς το αεροπλάνο ανυψώθηκε απότομα, το κοινό ανακουφίστηκε και στη συνέχεια, με απότομη στροφή καθόδου, φάνηκε σαν ο πιλότος να έχασε τον έλεγχο και ότι το αεροπλάνο θα έπεφτε στη θάλασσα: «Εις μίαν στιγμήν μάλιστα κατέβη τόσον χαμηλά, ώστε σχεδόν ήγγισε την κυανήν επιφάνειαν, όπως οι γλάροι. Κάποιος πλησίον μου έλεγεν. -Τρέμω. Δεν έχω δοκιμάσει ποτέ εις την ζωήν μου παρομοίαν συγκίνησιν, εις την οποίαν είνε ηνωμένα ο θαυμασμός, η χαρά και ένας φόβος τον οποίον δεν εννοώ. [ ]» 22. Ο Ρώσος, όμως, εκτελούσε ακροβατικούς ελιγμούς, οι οποίοι προκάλεσαν τους έξαλλους πανηγυρισμούς του κοινού, αλλά και του πληρώματος του ρωσικού καταδρομικού κατά τη διέλευσή του πάνω από αυτό: «Άλλ ο Ουτότσκιν διηύθυνε στερεώς το πλοίον του και αν έφθασεν να εγγίση την θάλασσαν, το έκαμε διά να χαιρετίση την σημαίαν του ως και τους συμπατριώτας του. Υψώθη πάλιν ολίγον και ταχύτατα το αεροπλάνον, μέσω των ιστιοπλοούντων ακατίων, διηυθύνθη προς τον εν τω λιμένι ορμούντα Ρωσσικόν πρόσκοπον και τον περιέβαλε δια στενωτάτου, ωσεί εναγκαλισμού, εγγύτατα προς αυτό [..]». 23 Το αεροπλάνο προσγειώθηκε «ελαφρά ελαφρά σαν πεταλούδα» στην αρχή του διαδρόμου μέσα στις ζωηρές επευφημίες του πλήθους: Αναμνηστική Φωτογραφία των πρωτοπόρων της ρωσικής αεροπορίας. Στη μέση ο Utochkin. «[ ] Ο Ουτότσκιν, ο κατακτητής αυτός του αέρος, ο Ίκαρος της εποχής μας, που είχε την τύχη να ανεβαίνη εις τον ουρανόν χωρίς να είνε ο Άγιος Ηλίας, εφαίνετο μέσα εις το αεροπλάνον σιωπηλός και ακίνητος. Κάποτε εφάνησαν τα χείλη του να διαστέλλωνται ωσάν να εψιθύρισαν μέσα τους κάτι τι. -Τι να λέη τάχα κει πάνου; -Λόγια του αέρος βέβαια.[ ]». 24 Ο Ρώσος αεροπόρος, ο «απ ουρανού άνθρωπος», όπως χαρακτηρίστηκε από τους Έλληνες δημοσιογράφους, αποθεώθηκε από τους θεατές και τιμήθηκε από τους επισήμους: «Πολλού κόσμου τον θαυμασμόν εδέχθη ο Ουτότσκιν αλλ ιδιαιτέρως συνεκινήθη από τα συγχαρητήρια του Βασιλέως και των Βασιλοπαίδων οίτινες παρηκολούθησαν αμφότερας τας πτήσεις.[ ]». 25 Όμως, και η Εταιρεία των Σιδηροδρόμων τίμησε τον Ρώσσο πρωτοπόρο αναλόγως: «Βέβαια μεταξύ των θεατών θα ήτο και ο κυρ Μάρηος ο Λουπέτης. Η καλή του τύχη του ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ SERGEY ISAYEVICH UTOCHKIN 13

Άποψη του Τροχιόδρομου με τον οποίο μεταφέρονταν οι Αθηναίοι στο Φάληρο. επεφύλαξε την ευτυχίαν να προσφέρη ανθοδέσμην και εις ένα ναύαρχον του αέρος. Δεν αμφιβάλλω ότι ο διεθνής σταθμάρχης δεν θα παραλείψη την ευκαιρίαν να προσθέση εις τας υψηλάς του φιλίας και την αληθώς υψηλήν φιλίαν ανθρώπου ο οποίος πετά τόσον υψηλά». 26 Πολλοί θεατές, κάθε ηλικίας, κατενθουσιασμένοι από την απρόσμενη επιτυχία της αεροπορικής επίδειξης, ζήτησαν από τον Utochkin να πετάξουν μαζί του, καθώς το αεροπλάνο του διέθετε και θέση για επιβάτη. Η ζήτηση ήταν πολύ μεγάλη και για να μπορέσει να ελέγξει τις αυξανόμενες αιτήσεις του κοινού, ο Utochkin απαίτησε ένα πολύ υψηλό χρηματικό τίμημα που θα έπρεπε να καταβάλλουν οι επίδοξοι επιβάτες: «Κατά τα φαινόμενα όμως οι τολμηροί αεροπόροι θα μείνουν μόνον με τους πόθους των. Ο κ. Ουτοτσκίν, διά να θέση κάποιον φραγμόν εις τας επιθέσεις, ώρισεν τιμήν ανόδου επί του αεροπλάνου του 300 δραχμάς. Και εκείνοι, που δεν εφοβήθησαν τον κίνδυνον, κατελήφθησαν υπό ρίγους προ της τιμής. Τι διάβολο! Με 300 δραχμάς πηγαίνουν εις τον Νόορντεν». 27 Μετά την αποχώρηση των επισήμων, ο κόσμος άρχισε να αραιώνει συζητώντας το πρωτοφανές για τα ελληνικά δεδομένα γεγονός: «Αργότερα η πλατεία δεν έχει παρά ολίγους περιπατητάς συζητούντας το εκπληκτικόν γεγονός, και μερικές βάρκες με ευθύμους παρέας κάμνουν βόλτες τραγουδούντες: Με αεροπλάνον θα έρθω να σ αρπάξω και στον ουρανόν μαζύ σου θα πετάξω». 28 Οι Αθηναίοι όμως που δεν παραβρέθηκαν στην επίδειξη και ήταν πολλοί- δεν ήθελαν να πιστέψουν ότι ο Ρώσος είχε καταφέρει να πετάξει. Είναι χαρακτηριστική η αμφιβολία με την οποία υποδέχτηκαν το γεγονός, όπως μας περιγράφει ο γνωστός δημοσιογράφος «Διαβάτης»: «Δια τούτο χθες δεν κατέβησαν εις το Φάληρον όσοι θα κατέβαινον αν δεν υπήρχεν αυτή η αμφιβολία. Και όταν έπειτα οι μη παρευρεθέντες εις την ανύψωσιν ήκουον τους επανερχόμενους εκ Φαλήρου εκφράζοντας τον θαυμασμόν των δια την πτήσιν του Ρώσσου αεροναύτου, επέμενον να δυσπιστούν. -Αστειεύεσθε. Θα πέταξεν και αυτός σαν τον Αρνιώτην». 29 Όμως, οι εφημερίδες την 26η Μαρτίου 1911, την επομένη ημέρα των πρώτων πτήσεων του Utochkin 14 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ÔÅÕ ÏÓ 94 -ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2012

Φωτογραφική λήψη απογείωσης πιθανόν του αεροπλάνου του Utochkin σε κάποια από τις πτήσεις που πραγματοποίησε στο Φάληρο το Μάρτιο του 1911. (Αρχείο από το Falirikanea.gr) στην Ελλάδα, είχαν την είδηση στην πρώτη σελίδα τους. Χαρακτηριστικό είναι το δημοσίευμα της εφημερίδας «Εμπρός» : «ΚΑΙ ΟΜΩΣ ΠΕΤΑ! ΡΩΣΣΟΣ ΑΕΡΟΠΟΡΟΣ ΕΙΣ ΤΑ ΑΤΤΙΚΑ ΥΨΗ. Και όμως πετά! Αυτό θα ήτο δυνατόν να απαντήση κανείς εις ενός αμφιβάλλοντας αν είνε δυνατόν εις την Ελλάδα να πετάξη αεροπλάνον, κατόπιν των λίαν χερσαίων εκδηλώσεων του αεροπλάνου Αρνιώτη. Το θαύμα επραγματοποιήθη χθες εις την προκυμαία του Ν. Φαλήρου προ απείρου κόσμου, όστις συνωθείτο με το στόμα ανοικτόν και τα μάτια όχι ολιγότερον, εις την ευρυτάτην προ ενός εξέδρας πλατείαν [ ]». Στη συνέχεια η εφημερίδα πλέκει το εγκώμιο του Utochkin: «[ ] Και ο Σκύθης ο οποίος επέδειξε χθες και θα επιδείξη σήμερον και αύριον εις τους Παναθηναίους την μηχανήν δι ής ο άνθρωπος κατέκτησε τον αέρα δεν είνε, φαίνεται, εκ των μετρίων εις τον χειρισμόν και την διεύθυνσιν αυτής της μηχανής. Αθηναίοι οίτινες είδον τους περιφημότερους των αεροπόρων εθαύμασαν χθες την ευχέρειαν της ανυψώσεως του, την άνεσιν και την ελευθερίαν των ελιγμών και την ασφάλειαν της καθόδου. Ήτο δε καλή και ωραία ιδέα να γίνη η πτήσις εις το Φάληρον και επί της θαλάσσης, Έπρεπε το πέλαγος το οποίον είδε και εδέχθη πίπτοντα τον πρώτον αεροναύτην, να κατοπτρίση το μέγα και παράξενον πτηνόν το οποίον διέσχιζε τον αέρα θριαμβευτικώς φέρον επί των πτερύγων του ένα άνθρωπον.[ ]». 30 Αλλά ας δούμε την πρώτη πτήση αεροπλάνου στην Ελλάδα με τα μάτια ενός παιδιού, όπως την περιγράφει ο γνωστός λογοτέχνης Θανάσης Πετσάλης Διομήδης, ο οποίος παιδί του δημοτικού τότε, πήγε με το σχολείο του στην αεροπορική επίδειξη του Utochkin στο Φάληρο: «Μας πήγαν εκείνο το χειμώνα στο Ν. Φάληρο, να δούμε κάτι το καταπληκτικό, ένα θαύμα, ένα σύγχρονο θαύμα. Θα πετάξει για πρώτη φορά αεροπλάνο στην Ελλάδα, από το Ν. Φάληρο στο Παλαιό και πίσω πάλι. Και σε τι τρομακτι- ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ SERGEY ISAYEVICH UTOCHKIN 15

Γενική άποψη του Φαλήρου από την Καστέλα στις αρχές του 20ου αιώνα. Σε πρώτο πλάνο διακρίνεται ο χώρος των αποπροσγειώσεων του Utochkin. κό ύψος, θα φτάσει, λένε, τα τριάντα μέτρα πάνω από τη θάλασσα. Χιλιάδες κόσμος ήτανε συναγμένος σ όλο το μάκρος της ακτής, όσο φτάνει μάτι ανθρώπου, μαυρολογούσαν οι δύο εξέδρες, κόσμος, κόσμος πλημμύριζε και παιχνίδιζε την Καστέλλα από την κορυφή του Προφήτη Ηλία ίσαμε χαμηλά κάτω. ( ) Άξαφνα πέταξε το πουλί, πέταξε στ αληθινά. Και λέω άξαφνα, γιατί δεν είχα προσέξει ότι δυο τρεις άνθρωποι πολεμούσαν κάμποση ώρα να το βάλουν μπρος, ο έλικας γύρισε με δαιμονισμένο θόρυβο και το πουλί με τον άνθρωπο σχεδόν κρεμασμένο στο κενό, έτρεξε ένα διάστημα πάνω στην ακτή και ύστερα ζυγιάστηκε και πέταξε, ξεκόλλησε, σηκώθηκε στον αέρα, πετούσε. Ο κόσμος ξέσπασε σε φωνές και σε παλαμάκια. Το πουλί μάκρυνε γρήγορα, μίκρυνε -τριάντα μέτρα ψηλά- έκοψε μια πελώρια βόλτα πάνω από τον Ζωολογικό Κήπο και πήρε να γυρίσει πίσω. Τώρα μεγαλώνει πάλι, μεγαλώνει, έρχεται, κοντεύει, ήρθε, νάτο. Ο κόσμος απόμεινε με ανοιχτό το στόμα. «Ο άνθρωπος κάνει θαύματα λένε. Αφού κατάφερε να πετάξει». 31 Την ίδια περίοδο, το περιοδικό «Διάπλασις των Παίδων», έχει ένα αφιέρωμα στις πτήσεις του «Κρα- Κρά» ενός εικονογραφημένου χαρακτήρα που κατασκευάζει αεροπλάνα με τα οποία πετά. Οι εναέριες περιπέτειες του φανταστικού αυτού ήρωα περιγράφονται με ιδιαίτερη γλαφυρότητα, κάτι που υποδηλώνει πόσο μεγάλη επίδραση είχε το νέο τεχνολογικό μέσο στη διαμόρφωση της κοινωνικής συνείδησης. Στο ίδιο περιοδικό περιγράφονται και οι πτήσεις του Utochkin και συνδυάζονται με αυτές του «Κρα - Κρά»: «[ ] Να επιτέλους κ ένα αεροπλάνον που επέταξεν εις την Ελλάδα!... Είνε το πρώτον ύστερ από τόσα γεωπλάνα, ελληνικά και ξένα, τα οποία αδίκως εξεσήκωναν κάθε τόσον τον κόσμον. [.] Και ήτο πραγματικώς κάτι θαυμάσιον. Εκκινούν από την πλατείαν του Νέου Φαλήρου, εξετέλει ωραιότατας πτή- 16 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ÔÅÕ ÏÓ 94 -ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2012

σεις, υπεράνω θαλάσσης και ξηράς, αμιλλωμένας, κατά την ευκολίαν τουλάχιστον και την ακρίβειαν, προς τις καλλιτέρας πτήσεις του Κρα-Κρά. [ ] Σας εύχομαι ολόψυχα και «στα δικά σας» πετάγματα, τα οποία, με τας καταπληκτικάς προόδους της αεροπλο ας, δεν θ αργήσουν βέβαια, και Σας ασπάζομαι ΦΑΙΔΩΝ». 32 Οι διθύραμβοι των αθηνα κών εφημερίδων για τον Utochkin ανέβασαν κατακόρυφα το ενδιαφέρον του αθηνα κού κοινού για την επόμενη προγραμματισμένη πτήση του. Χιλιάδες άνθρωποι, που πριν αδιαφορούσαν για τον Ρώσο αεροπόρο, θέλησαν να τον δουν να πετάει. Η δεύτερη πτήση του Utochkin είχε προγραμματιστεί για τις 26 Μαρτίου 1911. Όμως εκείνη την ημέρα ο καιρός δεν ήταν κατάλληλος για πτήση καθώς φυσούσε δυνατός άνεμος. Παρ όλα αυτά, πλήθος κόσμου μετέβη στο Ν. Φάληρο για να παρακολουθήσει την επίδειξη. Τελικά η πτήση δεν επιχειρήθηκε από τον Utochkin και αναβλήθηκε για την 27η του μηνός. Αυτό έδωσε λαβή να γίνουν κάποια αρνητικά σχόλια γι αυτόν στον ελληνικό τύπο. Συγκεκριμένα σε δημοσίευμα της «Αθήναι» αναφέρεται: «Δεν γνωρίζομεν όμως εάν και ανέμου μη πνέοντος θα ανυψούτο ο αεροπόρος. Διότι ο κ. Ουτότσκιν δεν πρόκειται να πειραμαιτισθή, αλλά να καλύπτη τας δαπάνας διά των πτήσεών του. Και προχθές ουδ βολόν εκέρδισε. Η συμφωνία ήτο να λάβη αυτός το επιπλέον των τακτικών εσόδων του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου. Αλλά προχθές κατά παράδοξον σύμπτωσιν τα έσοδα ήσαν επί ελάττον των προ πολογισθέντων. Άρα αι εισπράξεις του κ. Ουτότσκιν ήσαν κάτω του μηδενός [ ]». 33 Την επομένη ημέρα, 27 Μαρτίου 1911, πάνω από 30.000 Αθηναίοι και Πειραιώτες κατέκλυσαν το Φάληρο και τον Πειραιά, για να παραστούν στην πτήση του Ρώσου. Επειδή ούτε το τραμ ούτε ο σιδηρόδρομος είχαν τη δυνατότητα να μεταφέρουν το μεγάλο πλήθος ανθρώπων από την Αθήνα προς το Φάληρο και τον Πειραιά, χρησιμοποιήθηκε κάθε είδους διαθέσιμο μεταφορικό μέσο, όπως αμάξια, σούστες, κάρα και ό,τι άλλο βρέθηκε κατάλληλο. Στις 16:00 ο συνωστισμός γύρω από το υποτυπώδες πεδίο έφτασε στο κατακόρυφο: «Το Ν. Φάληρον είχε χθες κηρυχθή εις Άποψη της παραλίας του Φαλήρου. Διακρίνονται γυναίκες και παιδιά να απολαμβάνουν το υπεροχο τοπίο ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ SERGEY ISAYEVICH UTOCHKIN 17

κατάστασιν πολιορκίας. [ ] Ζώναι μελαναί από ανθρώπινα σώματα, τα οποία ως εκ της αποστάσεως έκαμνον την εντύπωσιν παρατάξεως από μολυβένιους στρατιωτάκους, είχον αναρριχηθή εις το αμφιθεατρικόν έδαφος της Καστέλλας [ ] Η εξέδρα έχει καταληφθή πρώτη. Είνε αδύνατον να βρήτε κάθισμα εις το καφενείον του σταθμού. Η άνοδος εις το ξενοδοχείον στοιχίζει 3 δραχμάς. [ ] Το «Ακταίον» γεμάτο καθώς και ο πέριξ αυτού χώρος. Στόλος ολόκληρος από βαρκούλες με λευκά και κόκκινα πανιά καταφθάνη από τον Πειραιά και αποβιβάζει συζύγους συν γυναιξί και τέκνοις. Παρατηρείται επίσης μεγάλη επιδρομή ζητιάνων από την πρωτεύουσαν [ ]». 34 Ο καιρός όμως δεν ήταν κατάλληλος για πτήση καθώς φυσούσε δυνατός άνεμος με ταχύτητα 30 μέτρων το δευτερόλεπτο. Ο Utochkin φάνηκε διστακτικός για το αν τελικά θα πραγματοποιούσε την πτήση του. Ο κόσμος που είχε μαζευτεί δεν πίστευε ότι ο Ρώσος θα αποτολμούσε να απογειωθεί με τόσο σφοδρό άνεμο. Όλοι όμως περίμεναν με αγωνία αυτή τη νέα προσπάθεια. Πολλοί προσπαθούσαν να σκαρφαλώσουν στο κιγκλίδωμα γύρω από τον χώρο των αποπροσγειώσεων και μόνο χάρη στις υπεράνθρωπες προσπάθειες των χωροφυλάκων κρατήθηκε ελεύθερος ο χώρος στο άκρο της πλατείας που βρισκόταν το αεροπλάνο: «Εις το αναμεταξύ το αεροπλάνον κάτι τι που ομοιάζει με σκελετόν μελίσσης φτιαγμένον από πηλόν, κάθεται εις την γωνίαν του και επιτρέπει να το περιεργάζεται εσμός γνωστών Ατθίδων και ένας δεσπότης με τον διάκον του. -Λοιπόν σε βεβαιώ πως δεν θα πετάξη. -Πως το ξέρεις; -Μα δεν βλέπεις; Ράσα βρε αδελφέ». 35 Το κοινό παρατηρούσε το αεροπλάνο μέσα από το κιγκλίδωμα και το θαύμαζε, ενώ διάφορα επιφωνήματα και απορίες εκφράζονταν κατά τη διάρκεια της αναμονής: «-Πως το λένε μπαμπά αυτό που πετάει; -Αεροπλάνο παιδί μου. -Να ρε Νικολή φτερούγια και μια φορά [ ]». 36 Η ώρα περνάει και ο κόσμος αδημονεί. Πολλοί δικαιολογούν την καθυστέρηση λόγω του σφοδρού ανέμου και θεωρούν ότι η επίδειξη πρέπει να ματαιωθεί, ενώ άλλοι φείδονται των χρημάτων τους. Πολλοί αρχίζουν να σπρώχνουν και να σπρώχνονται προς το περιφραγμένο χώρο που βρίσκεται το αεροπλάνο και οι χωροφύλακες έρχονται σε δύσκολη θέση. Ευτυχώς, εκείνη τη στιγμή φτάνουν οι πρίγκιπες Νικόλαος, Ελένη, Ανδρέας, Αλίκη και Χριστόφορος και οι θεατές αρχίζουν να τους χειροκροτούν και έτσι αποσπούν την προσοχή τους για λίγο από το αεροπλάνο. Στις 17:15 ο Utochkin κινείται προς το αεροπλάνο του καπνίζοντας ένα τεράστιο πούρο. Εκτελεί εξωτερική επιθεώρηση στο αεροπλάνο και μετά από λίγα λεπτά, δίδει οδηγίες στους ρώσους ναύτες να το μεταφέρουν στη νοτιοδυτική γωνία της πλατείας. Ο κόσμος ανεβαίνει πάνω σε καθίσματα για να αποκτήσει οπτική επαφή, όμως τους εμποδίζουν τα ημίψηλα καπέλα των κυριών. Πολλοί, όμως, συνεχίζουν να αμφιβάλλουν για την πραγματοποίηση της επίδειξης: «[..]-Καλέ, μας κορο δεύουν. -Να σου πω, κάτι τέτοιο συμβαίνει. [ ]». 37 Ανάμεσα στο πλήθος περιφέρεται και ο Αρνιώτης, ο οποίος συζητάει με τον Utochkin. Το αεροσκάφος σέρνε- 18 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ÔÅÕ ÏÓ 94 -ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2012