ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΟΥ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΑΡΚΑΔΙΑΣ

ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΟΥ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΑΡΚΑΔΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΛΑΓΟΣ Αναπληρωτής Καθηγητής Τουριστικής Οικονομικής και Διοίκησης Τουριστικών Επιχειρήσεων Κοσμήτορας Σχολής Επιστημών της Διοίκησης Πανεπιστήμιο Αιγαίου ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ανθρώπινη μετακίνηση στο χώρο, με σκοπό την αναζήτηση του ιερού ή του θείου, αποτελεί μία σημαντική ψυχολογική ανάγκη για κάθε άτομο, ανεξάρτητα από φυλή, εθνικότητα ή θρησκεία, η οποία συνεπάγεται πολλαπλές οικονομικές, πολιτιστικές και κοινωνικές επιπτώσεις στους τόπους προσκυνηματικού ή θρησκευτικού προορισμού. Στην εποχή μας το φαινόμενο αυτό ονομάζεται θρησκευτικός τουρισμός. Το κύριο κίνητρο που ωθεί τα άτομα να πραγματοποιήσουν ταξίδια αυτής της μορφής, είναι το θρησκευτικό στοιχείο, το οποίο τις περισσότερες φορές συνδυάζεται και με άλλα κίνητρα που καλύπτουν την τουριστική τους ανάγκη. Κι αυτό γιατί ζούμε σε μια εποχή, όπου τα τουριστικά μας ταξίδια είναι πολυδιάστατα και η σύνθεσή τους προσδιορίζει το τουριστικό πακέτο το οποίο έχει συγκεκριμένα ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά που αποτελούν αντικείμενο εμπορευματοποίησης και ικανοποιούν πολλαπλώς τις ανάγκες του τουρίστα -ταξιδιώτη. Οι «ιεροί» χώροι ή οι χώροι λατρείας του θείου και οι θρησκευτικές τελετουργίες από την αρχαιότητα αποτέλεσαν τόπους προορισμού για τους ταξιδιώτες. Σ αυτούς τους χώρους (ναούς, μοναστήρια, χώρους εμφάνισης ή τάφους αγίων και χώρους θρησκευτικών εορτών), οι πιστοί αναζητούσαν την επικοινωνία με το θείο. Ο προσκυνηματικός τουρισμός, λοιπόν, είναι μία από τις παλαιότερες ειδικές μορφές τουρισμού, αφού ήκμαζε από την αρχαιότητα, τόσο στην Ελλάδα όσο και σε πλήθος άλλων κρατών. Τα ταξίδια για θρησκευτικούς σκοπούς ήταν ουσιαστικά τα πρώτα ταξίδια αναψυχής που καταγράφηκαν σε διάφορες περιοχές του κόσμου, ανεξαρτήτως θρησκεύματος. Ο θρησκευτικός τουρισμός δεν είναι εποχικού χαρακτήρα, δεν επιλέγει και δεν προτιμά τους τουριστικούς προορισμούς, αφού αυτοί, κυρίως, είναι οι τόποι στους οποίους εκδηλώνονται οι θρησκευτικές τελετές είναι περιορισμένης διάρκειας (από μία ως τρεις ημέρες). Τα χαρακτηριστικά των θρησκευτικών τουριστών έχουν μεγάλη ηλικιακή, οικονομική, κοινωνική, και επαγγελματική διασπορά, και ανήκουν σε όλες τις κοινωνικές τάξεις, γιατί το θρησκευτικό συναίσθημα είναι πανανθρώπινο και καθολικό. Ο θρησκευτικός τουρισμός έχει μεγάλη οικονομική και κοινωνική σημασία σε παγκόσμιο επίπεδο. Αυτό καταδεικνύεται από το μεγάλο πλήθος των ατόμων που είναι πιστοί ή θρησκευόμενοι και οι οποίοι πραγματοποιούν ταξίδια για θρησκευτικούς λόγους. Συγκεκριμένα, σε ό,τι αφορά στο Χριστιανισμό αξίζει να αναφερθεί ότι στα τέλη της δεκαετίας του 90 οι Χριστιανοί συνολικά ξεπερνούσαν τα 1,9 δισεκατομμύρια άτομα. Αντίστοιχα, η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία αριθμούσε 1 δισεκατομμύριο πιστούς (περίπου το 52% του συνόλου των Χριστιανών ή το 16% του παγκόσμιου πληθυσμού). Το έτος 2000, η ορθόδοξη εκκλησία είχε περίπου 342 εκατομμύρια πιστούς σε ολόκληρο τον κόσμο (Μοίρα, 2009:34). 1

Στη Ελλάδα, τα τελευταία χρόνια καταβάλλεται μία προσπάθεια να δημιουργηθεί επίσημος προσκυνηματικός χάρτης της Ελλάδας. Προς αυτή την κατεύθυνση έχουν υλοποιηθεί διάφορα προγράμματα και με το κυριότερο το πρόγραμμα «Στα βήματα του Αποστόλου Παύλου» που περιλαμβάνει την ανάδειξη και τη προβολή των τόπων εκείνων που πέρασε ο Απόστολος Παύλος (Hadjiphotis, 2003). Σκοπός της εισήγησης είναι η ανάδειξη της σημασίας που έχει ο θρησκευτικός τουρισμός στην Αρκαδία, ως ειδικής μορφής τουρισμού, ο προσδιορισμός των δυνατοτήτων για την αξιοποίησή του και η διατύπωση προτάσεων πολιτικής για τη συστηματική του ανάπτυξη. 2. ΤΟ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Στις μέρες μας, ο θρησκευτικός τουρισμός (religious tourism) - μπορεί να οριστεί ως μία ειδική μορφή τουρισμού, που εκφράζει την επιθυμία του ατόμου να μετακινηθεί από τον τόπο της μόνιμης κατοικίας του και να πάει σε έναν άλλο τόπο που τον θεωρεί ιερό (π.χ. ναό, μοναστήρι, ασκητήριο, τάφο αγίου), επιλέγοντας συχνά και συγκεκριμένο χρόνο (π.χ. Χριστούγεννα, Μεγάλη Εβδομάδα, Δεκαπενταύγουστο, θρησκευτική πανήγυρη, εορτή αγίου) με σκοπό την επικοινωνία του με το θείο, την εκπλήρωση ενός τάματος ή την ένδειξη ευγνωμοσύνης (Rinschede 1992). Η μετακίνηση αυτή συνδέεται με το προσκύνημα, που είναι η βασική εκδήλωση του θρησκευτικού τουρισμού και θεωρείται από τους ταξιδιώτες - προσκυνητές ως κομβικό σημείο εκδήλωσης του υπερφυσικού. Το προσκύνημα πραγματοποιείται σε έναν τόπο όπου είναι ευκολότερο να δεχτεί κανείς τη θεία χάρη. Ειδικότερα, στη χώρα μας, τα μνημεία της ελληνικής ορθοδοξίας αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της εθνικής κληρονομιάς και αξιόλογο πόλο έλξης επισκεπτών. Οι βυζαντινές και οι μεταβυζαντινές εκκλησίες στις πόλεις και τα χωριά, καθώς επίσης, οι καθεδρικοί ναοί, τα μικρά γραφικά εξωκλήσια και τα προσκυνήματα της υπαίθρου, τα μοναστήρια, τα μετόχια και οι σκήτες, η πλούσια εικονογράφησή τους με αγιογραφίες, εικόνες και τα ψηφιδωτά, αποδεικνύουν περίτρανα τη στενή και μακραίωνη διασύνδεση της τέχνης με την θρησκευτική λατρεία. Γενικά εκτιμάται ότι οι ευσεβείς περιηγητές, οι φιλέρευνοι τουρίστες αλλά και οι θαυμαστές της βυζαντινής τέχνης μπορούν να βρουν, μέσα από τα πολιτιστικά οδοιπορικά στον ελληνικό χώρο τους δρόμους επαφής με την πνευματικότητα της ορθοδοξίας. Ένα χαρακτηριστικό του θρησκευτικού τουρισμού στην Ελλάδα είναι ότι, η πλειονότητα των επισκεπτών προέρχεται από το εσωτερικό, ενώ τα τελευταία χρόνια αυξάνονται οι επισκέπτες από τις χώρες του εξωτερικού, κυρίως από τις ορθόδοξες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Η κατανομή των επισκεπτών στη διάρκεια του έτους δεν είναι ομαλή, αλλά αυξάνεται τη θερινή περίοδο και τις ημέρες των θρησκευτικών εορτών. Η κατανομή μερικών από τις θρησκευτικές δραστηριότητες, όπως εορτές, πανηγύρεις, κ.λπ. σε όλη τη διάρκεια του έτους αποτελεί πλεονέκτημα, δεδομένου ότι ευνοεί την ανάπτυξη του θρησκευτικού τουρισμού όλο το έτος και όχι μόνο τη θερινή ή τουριστική περίοδο. Οι θρησκευτικές εορτές και πανηγύρεις υπάρχουν σε όλη τη διάρκεια του έτους, ενώ τα προσκυνήματα που δεν σχετίζονται με συγκεκριμένες εορτές, επίσης είναι διαθέσιμα για επίσκεψη σε όλη τη διάρκεια του χρόνου (Πολύζος, 2010). Είναι προφανές ότι η οικονομική αξιοποίηση του θρησκευτικού τουρισμού επιφέρει πολλαπλασιαστικά οφέλη για κάθε περιοχή υποδοχής, αφού οι επισκέπτες - τουρίστες είναι καταναλωτές τουριστικών προϊόντων και υπηρεσιών. Έτσι, στους προορισμούς του 2

θρησκευτικού τουρισμού απασχολείται ένας μεγάλος αριθμός επαγγελματιών, όπως τουριστικοί πράκτορες, ξενοδόχοι, μικροπωλητές αντικειμένων με θρησκευτικό περιεχόμενο κ.λπ. 3. ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Για τον προσδιορισμό του περιεχομένου του θρησκευτικού τουρισμού, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε διάφορα κριτήρια που σχετίζονται με τους χώρους προσκυνήματος, τους τόπους έλξης θρησκευτικού τουρισμού και τον χρόνο πραγματοποίησης των θρησκευτικών ταξιδιών (Nolan and Nolan, 1989: 4). 1. Η πρώτη κατηγορία, σχετίζεται με το κριτήριο του χώρου προσκυνήματος, δηλαδή τους χώρους εκείνους που επισκέπτονται οι τουρίστες με θρησκευτικά κίνητρα ή οι θρησκευόμενοι τουρίστες. Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει: Τους χώρους με αποκλειστικά θρησκευτικό ενδιαφέρον, όπου οι ταξιδιώτες τουρίστες δεν τους επισκέπτονται, είτε εξαιτίας έλλειψης άλλων σχετικών πολιτιστικών ενδιαφερόντων, είτε εξαιτίας περιορισμού στην πρόσβαση (π.χ. Άγιο Όρος), είτε εξαιτίας χαμηλού τουριστικού ενδιαφέροντος. Τους ναούς, που έχουν κατεξοχήν τουριστική σημασία, λόγω των ιστορικών πολιτιστικών ιδιαιτεροτήτων τους (π.χ. Μονή της Αγίας Λαύρας, Μονή Αρκαδίου). Τους ναούς, που υπάρχει συνδυασμός μιας γενικότερης τουριστικής έλξης και πνευματικής αξίας για τους πιστούς, ούτως ώστε και οι δύο κατηγορίες επισκεπτών (τουρίστες με οποιοδήποτε κίνητρο και θρησκευόμενοι τουρίστες) να μπορούν να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους. Τους ναούς που, κατά χρονικά διαστήματα, διοργανώνονται γιορτές με ισχυρό ιστορικό και θρησκευτικό ενδιαφέρον (π.χ. τα εκκλησάκια σε ολόκληρη την ελληνική επικράτεια που γιορτάζουν το Δεκαπενταύγουστο και διοργανώνουν θρησκευτικό πανηγύρι). 2. Η δεύτερη κατηγορία σχετίζεται με το κριτήριο του θρησκευτικού τόπου έλξης των τουριστών. Πρόκειται για θρησκευτικούς τόπους που προσελκύουν τουρίστες με οποιοδήποτε κίνητρο λόγω ύπαρξης θρησκευτικών κτιρίων με υψηλή καλλιτεχνική και μνημειακή σημασία ή άλλων θρησκευτικών μνημείων. Αυτοί οι τόποι προσελκύουν μεγάλο αριθμό τουριστών ανεξάρτητα από τα πιστεύω τους ή τις θρησκευτικές τους δεσμεύσεις (π.χ. η Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη). Γενικά, αυτή η κατηγορία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μία ειδική έκφανση του πολιτιστικού τουρισμού, στην οποία η προώθηση των διαφόρων πολιτιστικών αγαθών αποτελεί το αντικείμενο της τουριστικής προσφοράς, επιτρέποντας συνακόλουθα και την πνευματική καλλιέργεια του επισκέπτη. Καθώς οι θρησκείες έχουν εμπνεύσει την πλειονότητα των έργων της καλλιτεχνικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι ένα μεγάλο μέρος του πολιτιστικού τουρισμού πρέπει να θεωρηθεί ως τουρισμός σε θρησκευτικό χώρο. 3. Η τρίτη κατηγορία, σχετίζεται με το κριτήριο που αναφέρεται σε τόπους όπου λαμβάνουν χώρα θρησκευτικές εορτές μεγάλης σπουδαιότητας, όπως για παράδειγμα είναι οι εκδηλώσεις θρησκευτικής κατάνυξης τη Μεγάλη Εβδομάδα στην Πάτμο, την Τήνο και την Κέρκυρα. Οι θρησκευτικοί χρόνοι έλξης τουρισμού προσελκύουν επίσης τουρίστες με οποιοδήποτε κίνητρο και όχι μόνο ή αποκλειστικά προσκυνητές ή θρησκευόμενους τουρίστες. Η κατηγορία αυτή μπορεί να οριστεί ως τουρισμός σε θρησκευτικό χρόνο. Οι θρησκευτικές εορτές, είτε σχετίζονται με θρησκευτικούς τόπους που αποτελούν αντικείμενο προσκυνήματος, είτε όχι, λειτουργούν ως πραγματική ή δυναμική ευκαιρία 3

προσέλκυσης τουριστών. «Οι εορτές στην ουσία συνιστούν χρονικά προσδιορισμένες «ατραξιόν», με όλες τις προοπτικές και τα προβλήματα που σχετίζονται με τα κάθε είδους ειδικά γεγονότα» (Greenwood 1989: 34). Κάθε τουρίστας που περνά τις τελευταίες μέρες του Δεκεμβρίου οπουδήποτε στην ανατολική και δυτική Ευρώπη, είναι σχεδόν σίγουρο ότι θα παρακολουθήσει και κάποιες όψεις του Χριστουγεννιάτικου εορτασμού. Αντίστοιχα, η ευλάβεια με την οποία εορτάζεται το Πάσχα στην Ελλάδα και τα έθιμα συγκεκριμένων περιοχών έλκουν μεγάλο αριθμό τουριστών κατά τη Μεγάλη Εβδομάδα σε συγκεκριμένα νησιά ή χωριά της ηπειρωτικής Ελλάδας. Οι τουρίστες αυτοί αναπόφευκτα θα συμμετάσχουν και στις εκδηλώσεις της Μεγάλης Εβδομάδας, άσχετα από το αν το βασικό κίνητρο της μετακίνησής τους ήταν θρησκευτικό. 4. ΤΑ ΚΥΡΙΟΤΕΡΑ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΥ ΣΥΓΚΡΟΤΟΥΝ ΤΟ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΤΟΥΡΙΣΜΟ ΣΤΗΝ ΑΡΚΑΔΙΑ. Στην Αρκαδία υπάρχουν περισσότερα από 50 μοναστήρια με σημαντικές τοιχογραφίες θρησκευτικά κειμήλια κ.λπ. και εκατοντάδες εκκλησίες. Τα πιο δημοφιλή είναι τα ακόλουθα (Πίνακας 1): Πίνακας 1 Οι κυριότερες Ιερές Μονές του Νομού Αρκαδίας ΕΠΑΡΧΙΑ ΓΟΡΤΥΝΙΑΣ ΕΠΑΡΧΙΑ ΚΥΝΟΥΡΙΑΣ Η Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Κερνίτσας Η Μονή των Αγ. Θεοδώρων, Πυργάκι Η Μονή του Αγ. Νικολάου Ανάληψης, Βαλτεσινίκο Η Μονή Κοίμησης της Θεοτόκου, Βαλτεσινίκο Η Μονή Παναγίας Κάπελης, Χώρα Η Μονή Αγίας Παρασκευής, Βάχλια Η Μονή Παναγίας Κλειβοκάς Η Παλαιά Μονή Φιλοσόφου Η Νέα Μονή Φιλοσόφου Η Μονή Γενέσεως Θεοτόκου Αιμυαλών Η Μονή Τιμίου Προδρόμου Η Μονή Ζωοδόχου Πηγής ή Χρυσοπηγή, Στεμνίτσα Η Μονή Αγ. Δημητρίου, Στεμνίτσα Η Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Καλαμίου Η Μονή Αγίας Μαρίνας Τροπαίων Η Μονή του Ευαγγελισμού στο Κάστρο της Άκοβας Η Μονή Λουκούς Η Μονή Παλαιοπαναγιάς Η Μονή Αγίας Τριάδας Ελεούσας, Μελιγού Η Μονή Μαλεβής Η Μονή Τιμίου Προδρόμου Η Μονή Ζωοδόχου Πηγής, Χάρανδρος Η Μονή της Παναγίας Σέλας, Πλάτανος Η Μονή Αγίου Νικολάου Κοντολινά, Καστάνιτσα Η Μονή Προδρόμου, Πραστός Η Μονή της Παναγίας, Αρτοκωστά Η Μονή του Αγίου Δημητρίου, Ρεοντινό Η Μονή του Αγίου Νικολάου, Καρυάς Η Μονή Αγίου Γεωργίου Ενδύσσενας, Άγιος Ανδρέας Η Μονή του Αγίου Γεωργίου, Τυρός Η Μονή του Αγίου Νικολάου της Σίντζας Η Μονή Παναγίας Κουνουπιάς Η Μονή της Παναγίας Έλωνας Η Μονή του Ταξιάρχη Μουράς, Παλαιοχώρι Η Μονή Παλαιοπαναγιάς Γλυππίας, Αγιος Βασίλειος Η Μονή του Αγίου Γεωργίου του Δρομέως, Κοσμάς 4

ΕΠΑΡΧΙΑ ΜΑΝΤΙΝΕΙΑΣ ΕΠΑΡΧΙΑ ΜΕΓΑΛΟΠΟΛΕΩΣ Η Μονή Γοργοεπήκου Η Μονή της Επάνω Χρέπας Η Μονή Κανδήλας Η Μονή Παναγίας Ελεούσας, Βλαχέρνα Η Μονή Παναγιάς Βλαχέρνας Η Μονή Καλτεζών Η Μονή Αγίου Νικολάου των Βαρσών Η Μονή Αγίου Νικολάου Κλήμη, Πικέρνι Η Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Μακρυσίου Η Αγία Μονή, Νέα Εκκλησούλα Η Μονή Παναγιάς Κραμποβού, Καστανοχώρι Η Μονή Ρεκίτσας, Δυρράχι Η Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Μπούρα Η Μονή του Αγίου Νικολάου, Χουντάλου Η Μονή Παναγίας Αμπελακίου Η Μονή Αγίου Δημητρίου Τουρκολέκα Η Αγία Μονή Μεγαλοπόλεως ή Μονή του «Κολοκοτρώνη» ΠΗΓΕΣ: Σαραντάκης (2000), Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Αρκαδίας (2006) και Κανάκης (2012). Στον Πίνακα 2 εμφανίζεται η κατανομή των προσκυνημάτων στους νομούς της χώρας, σύμφωνα με τον ΕΟΤ (2005). Παρατηρούμε μια ενδιαφέρουσα χωρική κατανομή των θρησκευτικών μνημείων σε όλη τη χώρα. Όλοι οι νομοί κατέχουν θρησκευτικούς πόρους, γεγονός που τους καθιστά ελκτικούς για θρησκευτικές τουριστικές ροές και δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για ανάπτυξη του θρησκευτικού τουρισμού. Ειδικότερα, παρατηρούμε ότι ο Νομός Αρκαδίας κατέχει την πέμπτη θέση σε προσκυνήματα σε σχέση με το σύνολο της χώρας. Νομός Πίνακας 2 Αριθμός και κατανομή των προσκυνημάτων ανά νομό Σύνολο προσκυνημ άτων Νομός Σύνολο προσκυνημά των Νομός Αιτ/νανίας 25 Θεσπρωτίας 11 Μαγνησίας 25 Αργολίδας 14 Θες/νίκης 25 Μεσσηνίας 20 Αρκαδίας 33 Ιωαννίνων 17 Ξάνθης 4 Άρτος 17 Καβάλας 12 Πέλλας 8 Αττικής 69 Καρδίτσας 8 Πιερίας 6 Αχαΐας 28 Καστοριάς 5 Πρεβέζης 5 Βοιωτίας 26 Κέρκυρας 24 Ρεθύμνης 13 Γρεβενών 2 Κεφαλονιάς 14 Ροδόπης 1 Δράμας 2 Κιλκίς 3 Σάμου 30 Δωδ/νήσου 67 Κοζάνης 11 Σερρών 17 Έβρου 7 Κορινθίας 43 Τρικάλων 14 Ευβοίας 18 Κυκλάδων 41 Φθιώτιδας 19 Ευρυτανίας 8 Λακωνίας 16 Φλωρίνης 5 Ζακύνθου 9 Λαρίσης 19 Φωκίδος 7 Ηλείας 29 Λασιθίου 10 Χαλκιδικής 8 Ημαθίας 13 Λέσβου 14 Χανίων 11 Ηρακλείου 27 Λευκάδος 7 Χίου 22 Πηγή: ΕΟΤ (2005) Σύνολο προσκυνημάτων 5

5. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΚΑΔΙΑ Για να αναπτυχθεί ο θρησκευτικός τουρισμός στη Αρκαδία, πρέπει, καταρχήν, να γίνει γνωστή η ύπαρξη των ναών και των μοναστηριών στους ενδιαφερόμενους, προκειμένου αυτά να μπορέσουν να μετατραπούν σε προσκυνηματικά κέντρα που θα προσελκύσουν τους χριστιανούς να τα επισκεφτούν. Επειδή, οι αλλοδαποί προσκυνητές δεν είναι εύκολο να προτιμήσουν μία επίσκεψη στην Ελλάδα και ειδικότερα στη Αρκαδία για την ικανοποίηση των θρησκευτικών τους κινήτρων, λόγω της πληθώρας των προσκυνηματικών τόπων στην κεντρική και τη δυτική Ευρώπη, θα μπορούσε αυτό να γίνει ευκολότερα εφικτό, αν συνδυαζόταν με ένα ταξίδι στη χώρα μας που θα περιλάμβανε την ικανοποίηση και άλλων κινήτρων και ενδιαφερόντων (διακοπές, πολιτιστικός τουρισμός, κ.λπ.). Θα μπορούσε να διαμορφωθεί ένα πλαίσιο τουριστικής πολιτικής που θα συμπεριλάμβανε πλήθος επιλεγμένων ενεργειών για το σχεδιασμό και τη διαχείριση του τουρισμού σε περιοχές με σημαντικά θρησκευτικά μνημεία, τα οποία αποτελούν προϋπόθεση για την ανάπτυξη του θρησκευτικού τουρισμού. Το πλαίσιο αυτό μπορεί να περιλαμβάνει: Τη δημιουργία προσκυνηματικών περιηγήσεων και θρησκευτικών-ιστορικών και πολιτιστικών διαδρομών με σκοπό οι επισκέπτες προσκυνητές να γνωρίσουν τον πλούτο των θρησκευτικών μνημείων της Αρκαδίας. Το συνδυασμό του ταξιδιού του τουρίστα προσκυνητή και με άλλες τουριστικές δραστηριότητες. Τη δημιουργία cd-rom και video με προγράμματα παρουσίασης των θρησκευτικώνιστορικών μνημείων της Αρκαδίας. Τη κατασκευή σχετικής ιστοσελίδας (με συχνή ενημέρωση). Τη διατήρηση και η προστασία της πολιτιστικής και θρησκευτικής κληρονομιάς (αειφόρος ανάπτυξη). Την παραγωγή έντυπου διαφημιστικού υλικού και ενημερωτικών φυλλαδίων. Την συμμετοχή σε τουριστικές εκθέσεις και ευρωπαϊκά προγράμματα προβολής. Την σύσταση γραφείου θρησκευτικού τουρισμού από τις δύο Μητροπόλεις του Νομού. Τη βελτίωση της προσβασιμότητας των θρησκευτικών μνημείων και τόπων καθώς και των μεταξύ τους συνδέσεων. Τη δημιουργία και η λειτουργία σημείων πληροφόρησης (info kiosks). Η δημιουργία προγράμματος προβολής με τίτλο «Ο θρησκευτικός τουρισμός στη Αρκαδία» από τους Φορείς της Τοπικής και Περιφερειακής Αυτοδιοίκησης. Τη διοργάνωση συνεδρίων θεολογικού περιεχομένου, καθώς και ομιλιών, διαλέξεων σε συνεδριακά κέντρα, κοντά στους εκκλησιαστικούς και μοναστικούς χώρους. Τη δημιουργία εμπλουτισμένων θρησκευτικών πακέτων τα οποία να εμπορεύονται από τα Γραφεία Ταξιδιών. Τον προγραμματισμό ειδικών ενημερωτικών εκπομπών σε τηλεοπτικά δίκτυα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. 6

Τη δυνατότητα για ξεναγήσεις ιστορικού και θρησκευτικού χαρακτήρα κατά την πραγματοποίηση επισκέψεων σε μετόχια, μοναστήρια, εκκλησίες και άλλα μνημεία της εκκλησιαστικής μας κληρονομιάς. Όπως είναι γνωστό η Εκκλησία της Ελλάδας έχει δημιουργήσει από το 2001 το «Συνοδικό Γραφείο Προσκυνηματικών Περιηγήσεων», το οποίο έχει οργανώσει πολλές εκδηλώσεις στο εσωτερικό και το εξωτερικό για την προώθηση του Προσκυνηματικού - Θρησκευτικού Τουρισμού. Στο πλαίσιο αυτό, πολλές Ιερές Μητροπόλεις της Ελλάδας έχουν αναπτύξει προσκυνηματικές περιηγήσεις με κεντρικούς άξονες ενδιαφέροντος τα θρησκευτικά και ιστορικά μνημεία, καθώς και μεγάλες ενορίες και διάφορες θρησκευτικές οργανώσεις διοργανώνουν επισκέψεις σε θρησκευτικούς τόπους, είτε µε αφορμή κάποια θρησκευτική εορτή, εκδήλωση ή τελετή, είτε όχι. Επίσης, κάποιες Μητροπόλεις επιδιώκουν την αξιοποίηση των εδαφικών εκτάσεών τους μέσω του τουρισμού, με στόχο την προώθηση και την ανάπτυξη του προσκυνηματικού - θρησκευτικού τουρισμού, αλλά και τη δημιουργία «πλέγματος» με άλλες ειδικές μορφές τουρισμού, όπως είναι ο οικοτουρισμός, ο περιηγητικός, ο πολιτιστικός, ο αθλητικός τουρισμός, ο συνεδριακός τουρισμός κ. ά. Οι σχετικές επενδυτικές δραστηριότητες αφορούν έργα που σχετίζονται στη μετατροπή παραδοσιακών κτιρίων και παλαιών μονών σε ξενώνες και κέντρα προσέλκυσης τουριστών προσκυνητών. Χαρακτηριστικά παραδείγματα επενδυτικής δραστηριότητας έχουμε από τις Μητροπόλεις: Σητείας, Λασιθίου και Χανίων Κρήτης, Αιγιαλείας, Δημητριάδος, Χαλκιδικής, Ηλείας, Ζακύνθου, Θηβών και Λεβαδιάς. Τέτοιου είδους καλές πρακτικές θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν και από τις δυο Μητροπόλεις του Νομού Αρκαδίας. Τέλος, διερευνώντας τις δυνατότητες και προοπτικές ανάπτυξης του θρησκευτικού τουρισμού που υπάρχουν στη Αρκαδία, δεν πρέπει να θεωρείται αμελητέος και ο αριθμός των ατόμων της Ελληνικής ομογένειας που θα μπορούσε να προσελκυστεί για να πραγματοποιήσει ταξίδια με θρησκευτικό σκοπό, αποκλειστικά ή σε συνδυασμό με άλλες ειδικές μορφές τουρισμού στην Ελλάδα. Αξιοσημείωτο είναι ότι περισσότεροι από 7 εκατομμύρια έλληνες σε περίπου 140 χώρες της υφηλίου, διαβιούν έξω από τα σύνορα της Ελλάδας. Συνεπώς, υπάρχει αγορά, η οποία δυνητικά μπορούμε να την αξιοποιήσουμε. 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Ο θρησκευτικός τουρισμός ουσιαστικά αξιοποιεί το πολιτιστικό καταπίστευμα του παρελθόντος και την πολιτιστική κληρονομιά. Η τελευταία, ιδωμένη βέβαια από διαφορετική σκοπιά, αποτελεί για τους πολιτιστικούς τουρίστες σημείο αναφοράς, ενώ για τους θρησκευτικούς τουρίστες και, ειδικά για τους προσκυνητές, καθημερινή ζώσα θρησκευτική έκφραση. Επιπρόσθετα, ο θρησκευτικός τουρισμός ενέχει και το οικονομικό στοιχείο, αφού δεν είναι καθόλου αμελητέα τα οικονομικά οφέλη που αποφέρει στις περιοχές υποδοχής θρησκευτικών τουριστών. Η αξιοσημείωτη οικονομική δραστηριότητα που συνοδεύει σήμερα την ανάγκη για θρησκευτικά ταξίδια έχει οδηγήσει ακόμη και στην εξειδίκευση των τουριστικών γραφείων που δραστηριοποιούνται στη διοργάνωση ταξιδιών σε περιοχές με σημαντικό θρησκευτικό ενδιαφέρον. Το προσκύνημα, τόσο με την καθαρά θρησκευτική έκφρασή του, όσο και με την κοσμική μορφή του, ακμάζει σε ολόκληρο τον κόσμο, τα τελευταία χρόνια. Εξ άλλου είναι γνωστό ότι οι «ιεροί» χώροι και οι θρησκευτικές τελετουργίες αποτέλεσαν τόπο προορισμού για τους ταξιδιώτες όλου του κόσμου από την αρχαιότητα. Σ αυτούς τους χώρους, (ναούς, μοναστήρια, τάφους αγίων και χώρους τέλεσης θρησκευτικών εορτών) αναζητούν οι πιστοί την επικοινωνία με το θείο. 7

Οι νέες τάσεις που καθορίζουν τη γενικότερη εξέλιξη του τουρισμού αναμένεται να επηρεάσουν και τον θρησκευτικό τουρισμό. Έτσι, η διαμόρφωση μιας ολοκληρωμένης στρατηγικής προσέγγισης μπορεί να αξιοποιήσει το συγκριτικό πλεονέκτημα που έχει η χώρα μας στον τομέα αυτό και να δημιουργήσει νέους τουριστικούς τόπους που μπορούν να προσελκύσουν τουρίστες με ειδικά ενδιαφέροντα και με πνευματικές αναζητήσεις. Ο νομός Αρκαδίας, όπως παραπάνω αναφέρθηκε, διαθέτει αξιόλογα θρησκευτικά αξιοθέατα (μονές, εκκλησίες) που αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της εθνικής κληρονομιάς και μπορούν να προσελκύουν τουρίστες, οι οποίοι αποτελούν στοιχείο προωθητικό της ανάπτυξης του θρησκευτικού τουρισμού. Προς τούτο, απαιτείται η ενεργός εμπλοκή και η συμπαράσταση της Εκκλησίας, αφού οι θρησκευτικοί πόροι και «πόλοι έλξης» περιλαμβάνουν θρησκευτικά ενεργά κτίσματα. Επίσης, απαιτείται η διαμόρφωση ενός πλαισίου τουριστικής πολιτικής σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο, το οποίο θα συμπεριλαμβάνει πλήθος επιλεγμένων ενεργειών για το σχεδιασμό και τη διαχείριση του θρησκευτικού τουρισμού. ώστε να αναδειχθεί η γενικότερη πολιτιστική αξία των θρησκευτικών μνημείων της Αρκαδίας. 7. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΟΤ (2005), «Θρησκευτικά μνημεία στην Ελλάδα». Αθήνα. HADJIPHOTIS L. (2003), In the footsteps of Paul the Apostle in Greece Athens: GNTO (Ministry of Development). GREENWOOD D. (1989), An anthropological perspective on tourism as cultural commoditization in Hosts and Guests: the Anthropology of Tourism (2 nd ed.) Philadelphia: Pennsylvania Press. ΚΑΝΑΚΗΣ ΙΑΚΩΒΟΣ (2012), «Τα Μοναστήρια της Γορτυνίας και της Μεγαλοπόλεως». Εκδόσεις ΕΠΤΑΛΟΦΟΣ Α.Β.Ε.Ε. ΜΟΙΡΑ Π. (2009). «Θρησκευτικός Τουρισμός», Eκδόσεις Interbooks, Αθήνα. NOLAN M. & NOLAN S. (1989), «Christian Pilgrimage in Modern Western Europe», Chapel Hill: The University of North Carolina Press. ΝΟΜΑΡΧΙΑΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΑΡΚΑΔΙΑΣ (2006), «Αρκαδία Θρησκευτικός Προορισμός». Εκδόσεις ΝΟΜΑΡΧΙΑΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΑΡΚΑΔΙΑΣ, Τρίπολη. ΠΟΛΥΖΟΣ ΣΕΡ. (2010), «Θρησκευτικός Τουρισμός στην Ελλάδα: Χωρική ανάλυση και συμβολή στην ανάπτυξη μειονεκτικών περιοχών». Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας: Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 16(9): 203-222. RINSCHEDE G. (1992) «Forms of religious Tourism, Annals of Tourism Research 19. ΣΑΡΑΝΤΑΚΗΣ Π. (2000), «Αρκαδία: τα Μοναστήρια & οι Εκκλησίες της». Εκδόσεις OTHISIS ΠΕΤΡΟΣ ΣΑΡΑΝΤΑΚΗΣ. 8