Αγροτικός εκσυγχρονισµός και κοινωνικός µετασχηµατισµός σε µια ελληνική αγροτική κωµόπολη : ο ρόλος του Πιστωτικού Συνεταιρισµού Ερυθρών (1915-2010)

Αγροτικός εκσυγχρονισµός και κοινωνικός µετασχηµατισµός σε µια ελληνική αγροτική κωµόπολη : ο ρόλος του Πιστωτικού Συνεταιρισµού Ερυθρών (1915-2010) Ανδροµάχη Οικονόµου Κύρια Ερευνήτρια ΚΕΕΛ Ακαδηµία Αθηνών Στη µνήµη του θείου Νίκου Σούτα Στους αγρότες και τις αγρότισσες που πότισαν µε τον ιδρώτα τους την κριεκουκιώτικη γη. Θεωρώντας ότι η δηµιουργία, η εξέλιξη και η δράση του αγροτικού συνεταιριστικού κινήµατος εντάσσεται και διαµορφώνεται στην εκάστοτε ιστορική συγκυρία, στα πλαίσια της παρούσας ανακοίνωσης θα εξετάσουµε, από µια ιστορική-εθνολογική οπτική, το ρόλο και τη συµβολή του Γεωργικού Συνεταιρισµού στην κοινωνική συγκρότηση και εξέλιξη της τοπικής αγροτικής κοινωνίας και την ενσωµάτωσή της στο ευρύτερο καπιταλιστικό οικονοµικό σύστηµα. Θα µελετήσουµε as a case study, τη δράση και τον πολυδιάστατο (οικονοµικό, πολιτικό, κοινωνικό) ρόλο του Γεωργικού Πιστωτικού Συνεταιρισµού (1915-2010) στην κοινωνικο-οικονοµική εξέλιξη της κοινότητας των Ερυθρών στηριζόµενοι: αφενός σε µια πρώτη προσέγγιση του αρχειακού του υλικού, συνεπικουρούµενη µε στοιχεία από βιβλιογραφική έρευνα (δηµοσιευµένων και αδηµοσίευτων πηγών και ερευνών) αφετέρου σε επιτόπια έρευνα (fieldwork) µε συνεντεύξεις από αγρότες- µέλη του. Ο τόπος, η κοινωνία η οποία θα µας απασχολήσει είναι η κωµόπολη των Ερυθρών (Κριεκούκι), η οποία διατηρεί µέχρι σήµερα τον αγροτικό της χαρακτήρα στον έντονα αστικοποιηµένο και εκβιοµηχανισµένο χώρο της Αττικής (Μωυσίδης 1999). H κωµόπολη (αριθµεί, σύµφωνα µε την απογραφή του 2001, 3326 κατ.), έχει ένα ιδιόκτητο κάµπο εκτάσεως περίπου 65.000 στρεµ. όπου κυριαρχούν οι 1

ξερικές καλλιέργειες των δηµητριακών, του αµπελιού και δευτερευόντως των ψυχανθών, του βαµβακιού. (Οικονόµου 1992, 2007). 1 Το εύρος των δραστηριοτήτων του Γ.Π. Συν/σµού στην 95χρονη µέχρι σήµερα πορεία του είναι µεγάλο και ποικίλο, γεγονός που µας βοηθά να ανιχνεύσουµε το ρόλο του στη διαδικασία του γεωργικού εκσυγχρονισµού και στην εφαρµογή διαρθρωτικών αλλαγών στη γεωργία κατά τη διάρκεια του 20ού αί. όσο και στις κοινωνικές αλλαγές. Υλοποιήθηκε σε µια εποχή που είχε αρχίσει να ωριµάζει και στην Ελλάδα η ιδέα του συνεταιρισµού στα πλαίσια της διεύρυνσης του ρόλου του κράτους και της διείσδυσης του καπιταλισµού στον αγροτικό τοµέα. Όπως σηµειώνεται χαρακτηριστικά στη µελέτη Το αγροτικό συνεταιριστικό πρόβληµα της χώρας (Αβδελίδης Π. κ.ά 1981:17) «ο συνεταιρισµός, σαν µια συλλογική καπιταλιστική επιχείρηση διέπεται από τους οικονοµικούς νόµους του καπιταλισµού. Η δράση του προσαρµόζεται στους νόµους και τους κανόνες της αγοράς, των µονοπωλίων και των πολυεθνικών αλλά καθορίζεται και από την κρατική συνεταιριστική νοµοθεσία, τον κρατικό έλεγχο και παρεµβατισµό στην όλη δράση των συνεταιρισµών». Η δηµιουργία, ο πολλαπλασιασµός και η ακµή των αγροτικών συνεταιρισµών εγγράφονται, και στην Ελλάδα, στην επέκταση και εδραίωση ενός «ιδιόµορφου» καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής στη γεωργία (πβ Βεργόπουλος 1975, Ψυχογιός 1982). Ίδρυση Η βαθιά τοµή στην αγροτική εκµετάλλευση και τον εκσυγχρονισµό της γεωργίας στις Ερυθρές ξεκινάει το 1915 µε την ίδρυση του Γεωργικού Πιστωτικού Συνεταιρισµού Ερυθρών (στο εξής Γ.Π.Σ ή Συν.Π.Ε) 2, που συγκαταλέγεται ανάµεσα στους πρώτους και περισσότερο δραστήριους αγροτικούς συνεταιρισµούς στην 1 Στοιχεία για τις καλλιεργούµενες εκτάσεις στις γεωργικές απογραφές 1911, 1961, 9171, 1991 (πηγή: ΕΣΥΕ) 2 Στο Δήµο Ερυθρών ιδρύθηκαν και λειτούργησαν και οι παρακάτω συνεταιρισµοί: Γαλακτοκοµικός (1924), Αγελαδοτροφικός (1937), Μελισσοκοµικός (1947), Αµπελουργικός (1977) 2

Ελλάδα που ιδρύθηκαν µε το νόµο 602/1914 «Περί Συνεταιρισµών». 3 Την περίοδο αυτή, οι εµπόλεµες και οικονοµικά ταραγµένες περίοδοι συνέτειναν στη δηµιουργία των περισσότερων συνεταιριστικών οργανώσεων (Παπαγαρυφάλλου 1973:91). Έτσι, και η ίδρυση του Συνεταιρισµού Ερυθρών προέκυψε ως ανάγκη για την αντιµετώπιση άµεσων προβληµάτων που προέκυψαν στην καλλιέργεια των αγρών από την επιστράτευση νέων και την επίταξη αροτριώντων ζώων για τους Βαλκανικούς πολέµους (1912-13) (Οικονόµου Κ. 2004:15). Πρέπει να σηµειωθεί εδώ ότι πριν την ίδρυση του Συνεταιρισµού το συνεταιριστικό πνεύµα εκφραζόταν µέσα από την «Κτηµατική Αδελφότητα Κριεκουκίου» ή οποία µετονοµάστηκε αργότερα σε «Κτηµατικό Σύλλογο Κριεκουκίου» (Παπαγαρυφάλλου 1973:98) και τον «Σύνδεσµο Αλληλοβοήθειας» (1912). Χαρακτηριστικό είναι ότι τον πυρήνα της ιδρυτικής οµάδας του Συνεταορισµού αποτελούσαν εγγράµµατοι, άσχετοι φαινοµενικά µε τη γεωργία (2 δάσκαλοι, 2 γιατροί, 1 φαρµακοποιός), οι οποίοι πλαισιώθηκαν από αγρότες και επαγγελµατίεςιδιοκτήτες αγροτικής γης (Τσαλίκης 1965:31, Οικονόµου Κ. 2004:15-17). Τα ιδρυτικά µέλη ήταν αρχικά 62 για να φτάσει στη συνέχεια ο αριθµός τους τα 700 µέλη και περιελάµβανε γεωργούς µε µικρό, µεσαίο και µεγάλο αγροτικό κλήρο. Σήµερα (2005) είναι εγγεγραµµένοι 482 συνεταίροι από τους οποίους οι 200 είναι ενεργοί αγρότες. 4 3 Για µια συνολική θεώρηση του συνεταιριστικού ζητήµατος στην Ελλάδα σηµαντική είναι η έρευνα που πραγµατοποίησε το ΕΚΚΕ Αβδελίδης Π., Ψυχογιός Δ., κ.ά:1981 4 Μέλη του συνεταιρισµού γίνονταν οι άνδρες, αρχηγοί της οικογενειακής εκµετάλλευσης εκτός των περιπτώσεων που ήσαν χήρες-αρχηγοί της οικογένειας. Από το 1993 που επετράπη νοµοθετικά να εγγράφονται µέλη του Συν/σµού και γυναίκες-σύζυγοι το ποσοστό ανήλθε στο 15% περίπου των µελών µε στόχο να συνταξιοδοτηθούν (Σαφίλιου-Παπαδόπουλος 2004:315-6). 3

Τοµείς δραστηριότητας α) Εκµηχάνιση της γεωργίας Η πρώτη προσπάθεια εκµηχάνισης της γεωργίας ξεκίνησε από το στάδιο του αλωνισµού µε την επένδυση ιδιωτικών κεφαλαίων. Το 1914 αγοράστηκε η πρώτη ατµοκίνητη αλωνιστική µηχανή (µπατόζα), που ήταν συνιδιοκτησία επτά αγροτών, και στη συνέχεια, το 1918, προστέθηκε άλλη µία. Ο Συν/σµός από τα πρώτα χρόνια της ιδρύσεώς του δραστηριοποιήθηκε στην αγορά σύγχρονων γεωργικών εργαλείων και µηχανηµάτων επενδύοντας συνεταιρικά κεφάλαια και τραπεζικά δάνεια, στη διαχείριση της χορτονοµής των αγρών, στην προµήθεια σπόρου για σπορά και χηµικών λιπασµάτων. Τα πρώτα αγροτικά µηχανήµατα που αγοράστηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 20 µε συνεταιριστικά κεφάλαια ήταν µια ατµοκίνητη αλωνιστική µηχανή τύπου Marshall, ένα βενζινοάροτρο και µια χορτοδετική µηχανή. Στη συνέχεια ο µηχανολογικός εξοπλισµός ενισχύθηκε από την αγορά ενός αλυσοφόρου και ενός τροχοφόρου γεωργικού ελκυστήρα, ενός δεύτερου αλωνιστικού συγκροτήµατος και δύο χορτοδετικών µηχανών. Την πρώτη µεταπολεµική περίοδο ο Συν/σµός προµηθεύεται νέα µηχανήµατα (µεταξύ των οποίων δύο θεριζοαλωνιστικές µηχανές) και η εκµηχάνιση της γεωργίας προχωράει µε ταχύτατο ρυθµό σε όλα σχεδόν τα στάδια της παραγωγικής διαδικασίας των δηµητριακών (όργωµα, σπορά, θερισµός, αλωνισµός). Το διάστηµα 1937-1965 ο µηχανικός εξοπλισµός του Συνεταιρισµού ενισχύθηκε µε την αγορά ερπιστριοφόρων και τροχοφόρων γεωργικών ελκυστήρων µεγάλης ιπποδύναµης, φορτηγών αυτοκινήτων και άλλων καλλιεργητικών µηχανηµάτων (άροτρα, δισκοσβάρνες, καλλιεργητές) (Παπαπέτρου Κ.Δ. 1969 και Οικονόµου Κ. 2004). Το 1978 αγοράστηκαν έξι (6) ερπιστριοφόρα τρακτέρ βαρέως τύπου µε τα οποία γίνεται, σχεδόν κατ αποκλειστικότητα, µέχρι σήµερα η βαθεία και υπερβαθεία άροση. Την τελευταία εικοσαετία ο µηχανικός εξοπλισµός ενισχύθηκε µε την αγορά τεσσάρων (4) βαµβακοσυλλεκτικών µηχανών και τριών (3) φορτηγών αυτοκινήτων. 4

α1) Κατασκευή έργων υποδοµής Επιπλέον ο µηχανικός εκσυγχρονισµός της γεωργίας υποστηρίχθηκε και από την κατασκευή των αναγκαίων έργων υποδοµής (αγροτικοί δρόµοι, γεφύρια, αποθήκες κ.ά). β) Αγροτική πίστη (δανεισµός) Τη χορήγηση καλλιεργητικών δανείων είχε αναλάβει ο Συνεταιρισµός από την ίδρυσή του µε δάνεια της Εθνικής Τράπεζας η οποία από το έτος 1915 επέκτεινε τις πιστώσεις και προς τον γεωργικό τοµέα (Παπαγαρυφάλλου 1973:150-2 και 163). Συγχρόνως, από το 1930, ο Συν/σµός προώθησε την αγροτική πίστη µε τη σύναψη µακροπρόθεσµων δανείων µε τη νεοσυσταθείσα τότε Αγροτική Τράπεζα (1929) και τη σύναψη βραχυπρόθεσµων δανείων µε τους συνεταίρους. Η πλειοψηφία των µελών (περίπου 75%) έκανε χρήση των ετήσιων αυτών καλλιεργητικών δανείων, είτε µε τη µορφή γεωργικών εφοδίων (λιπάσµατα, προµήθεια σπόρου, αρόσεις χωραφιών κ.ά) είτε σε µετρητά. Τα µεσο-µακροπρόθεσµα δάνεια που προορίζονταν για επενδύσεις στον αγροτικό τοµέα (ανανέωση κινητού και ακίνητου αγροτικού εξοπλισµού) συνάπτονταν απευθείας µε την Αγροτική Τράπεζα χωρίς τη διαµεσολάβηση του Συνεταιρισµού (Αβδελίδης Π. κ.α 1981:342-358). Από το 1956 µέχρι το 2000 ο Συνεταιρισµός ανέλαβε την απευθείας άσκηση αυτοτελούς αγροτικής πίστης µε τη χορήγηση ετήσιων καλλιεργητικών δανείων 5. ε) Αγροτική εκπαίδευση Ιδιαίτερη φροντίδα επέδειξε ο Συνεταιρισµός για την εκπαίδευση των αγροτών σε γεωργικά θέµατα 6 ενισχύοντας το έργο της Αστικής Γεωργικής Σχολής Ερυθρών που λειτούργησε από το 1935 έως το 1938, την δηµιουργία πειραµατικού αγρού 5 Το διάστηµα 1990-2000 το σύνολο (100%) των ενεργών αγροτών έκαναν χρήση καλλιεργητικών δανείων κυρίως για άροση. Από το 2001 σταµάτησε την αγροτική πίστη. Το 2003 άλλαξε η ονοµασία του Συνεταιρισµού και έγινε Αγροτικός Συνεταιρισµός Ερυθρών. 6 Η εκπαίδευση των αγροτών στα γεωργικά θέµατα εντάσσεται στο πλαίσιο της ίδρυσης και θεσµικής αναγνώρισης ανώτερων εκπαιδευτικών οργανισµών (Ανωτάτη Γεωπονική Σχολή Αθηνών 1920, Γεωπονικό Τµήµα Πανεπιστηµίου Θεσ/νικης 1927, Γεωργική Συνεταιριστική Σχολή 1938, δηµιουργία Κατωτέρων Γεωργικών Σχολών 1920 κ.ά. (Παπαγαρυφάλλου 1973:111-2). 5

(1925) και πειραµατικού φυτωρίου (1923), την οργάνωση και τον εµπλουτισµό της Αγροτικής Βιβλιοθήκης (1954). στ) Αναδασµός της γης Ο πολυτεµαχισµός της αγροτικής γης που είναι αποτέλεσµα του αµφιπλευρικού κληρονοµικού συστήµατος διανοµής της περιουσίας, αποτέλεσε τροχοπέδη στην προσπάθεια εκσυγχρονισµού της γεωργίας και οδήγησε στην αδυναµία αξιοποίησής της ως δυναµικού κεφαλαίου. Είναι χαρακτηριστικό ότι προπολεµικά ιδιοκτησία 175 στρ. ήταν κατατµηµένη σε 32 τεµάχια το µικρότερο 1 στρ. και το µεγαλύτερο 30 στρ.- αλλά και πριν τον αναδασµό (το 1962) ο µ.ο µεγέθους των αγροτεµαχίων δεν υπερέβαινε τα 8 στρ. (πβ Γεωργική Απογραφή 1928, Παπαγαρυφάλλου 1973:145) 7. Η αναδιανοµή της γης πρόβαλε ως η µόνη λύση και µε την πρωτοβουλία του Συν/σµού προχώρησε ο µεγάλος αναδασµός των 35.000 περίπου στρεµµάτων -στα οποία συµπεριλαµβάνονται περίπου 2000 στρεµ. κοινόχρηστα-, αφήνοντας εκτός αναδασµού 5-6.000 στρ. στα διοικητικά όρια του Δ. Ερυθρών. Η καλλιεργήσιµη γη µοιράστηκε σε 1603 µερίδες για 916 ιδιοκτήτες (µ.ο ιδιοκτησίας 35 στρ.) 8 Όπως προκύπτει από τον πίνακα 2 το µέγεθος των αγροτικών εκµεταλλεύσεων µετά τον αναδασµό (1966) εξακολουθεί να παραµένει µικρό και οι κλήροι από 1-50 στρ. αντιπροσωπεύουν ποσοστό 91%. 9 Στην ιδιοκτησία κατά οικιακή οµάδα κυριαρχούν οι µικροί κλήροι όπου το 78% κατέχουν κλήρο από 1-50 στρ. ενώ αξιοσηµείωτο συγκριτικά είναι το ποσοστό (7%) των µεγαλοϊδιοκτητών που έχουν κλήρο 101-407 στρεµµατα (πίνακας 3). 10 Το µικρό µέγεθος των γεωργικών κλήρων αποτελεί µέχρι σήµερα τροχοπέδη στην εξέλιξη της γεωργίας παρόλη την εκµηχάνιση και την εύκολη πρόσβαση σε αυτούς. 11 Ωστόσο το µεγαλύτερο πρόβληµα στην εξέλιξη της γεωργίας προς 7 «Η µεγάλη κατάτµησις της αγροτικής µας ιδιοκτησίας κατέστησε την συνεταιριστικήν οργάνωσιν, όχι µόνον απαραίτητον ανάγκην δια τον γεωργόν, αλλά και ένα απαραίτητον συνεργάτην του Κράτους δια την εφαρµογήν της γεωργικής του πολιτικής»[αλιβιζάτος Μ. Η γεωργική Ελλάς και η εξέλιξίς της 1939] στο Παπαγαρυφάλλου 1973:145-6) 8 Οι µικρές ιδιοκτησίες (1-10 στρεµ.) συγκεντρώθηκαν σε οµάδες σε συγκεκριµένες περιοχές (Καραούζι, Κυριαζί, Πλατάνι, Κουρµπάν Γεφύρι, Βρωµόβρυση) 9 Λίγα χρόνια πριν τον αναδασµό (1962) το 55% κατείχε ιδιόκτητο αγροτικό κλήρο 1-50 στρεµ (Σολωµός Π. 1964:15). 10 Για την ταξινόµηση των αγροτικών κλήρων υπάρχουν διαφορετικές απόψεις βλ. σχετικά Αβδελίδης Π. κ.ά 1981:158-160 11 Ας σηµειωθεί ότι το 1991 η µέση έκταση κατά αγροτεµάχιο ήταν 18,5 στρεµ (πηγή ΕΣΥΕ) 6

δυναµικές και προσοδοφόρες καλλιέργειες παραµένει µέχρι σήµερα το νερό. Η αρδευόµενη γεωργία δεν καλύπτει σήµερα παρά µικρό ποσοστό (περίπου 10%) και στηρίζεται στην ιδιωτική πρωτοβουλία. Η ολοκλήρωση το αναδασµού το 1966 έδωσε νέα ώθηση στον εκσυγχρονισµό του αγροτικού τεχνολογικού εξοπλισµού και µε την ανάπτυξη τοπικού µηχανουργείου (Αφοι Βενέτη) µε ειδίκευση στην κατασκευή µηχανοκίνητων αρότρων µε υπερτοπική εµβέλεια. Την ίδια χρονική περίοδο εντάθηκε και η διάθεση για την επένδυση ιδιωτικού κεφαλαίου για αγροτικό εξοπλισµό (µηχανήµατα. αποθήκες κ.ά) που συνεχίζεται µέχρι σήµερα µειώνοντας σταδιακά το ρόλο του Συν/σµού. γ) Εξωαγροτικές δραστηριότητες Στις εξωαγροτικές δραστηριότητες του Συνεταιρισµού εγγράφονται η απόφαση για την ίδρυση εργοστασίου παραγωγής ηλεκτρικού ρεύµατος το 1928 και η ανάληψη της λειτουργίας ηλεκτροφωτισµού της πόλης των Ερυθρών 12 και της παροχής κινητήριας δύναµης στην εκκολαπτόµενη βιοτεχνία µέχρι την εξαγορά του από τη ΔΕΗ το 1957. Η λειτουργία παντοπωλείου (1922-28) για τις ανάγκες των συνεταίρων. δ) Κοινωνικό έργο Στο κοινωνικό έργο του Συνεταιρισµού περιλαµβάνεται: η υλική ενίσχυση εκπαιδευτικών θεσµών όπως το Δηµοτικό, το Γυµνάσιο (1922), η Οικοκυρική Σχολή Ερυθρών, η δηµιουργία ταµείου για την ίδρυση Δηµοτικού Σχολείου Θηλέων (1922-1925), η προσφορά επισιτιστικής βοήθειας στα αστικά κέντρα σε δύσκολες περιόδους (Κατοχή) και η υποστήριξη του Φιλοπτώχου Ταµείου, και των οικονοµικά ασθενέστερων συνεταίρων καθώς και πληγέντων από φυσικές αιτίες. 12 Η έναρξη λειτουργίας του εργοστασίου παραγωγής ηλεκτρικού έγινε το 1932 (Οικονόµου Κ. 2004:51). 7

ε) Πολιτική θέση Ο Συνεταιρισµός εξέφραζε κυρίως την επικρατούσα, την ηγεµονεύουσα πολιτική δύναµη. Σε τοπικό επίπεδο, οι πολιτικές δυνάµεις οι οποίες εκφράζονταν µέσα στο Συνεταιρισµό δεν διαφοροποιούνταν από αυτές της τοπικής αυτοδιοίκησης µε την οποία µάλιστα διατηρούνταν στενοί δεσµοί. Στ) Ο λόγος των αγροτών-µελών Ο λόγος των αγροτών-µελών του Συνεταιρισµού είναι στην πλειοψηφία του θετικός για το ρόλο του στην εξέλιξη της γεωργίας. Μέσα από τα λεγόµενά τους δεν καταγράφεται µια ταξική θέση και συνείδηση η οποία να εκφράζεται έµπρακτα. Οι οποίες διαφωνίες/αντιρρήσεις διατυπώνονται ως δυσαρέσκειες για τη διαχείριση και επιθυµίες για πιο ενεργή συµµετοχή σε ευρωπαϊκά αγροτικά προγράµµατα. Εν είδει συµπερασµάτων Συνοψίζοντας, µπορούµε να επισηµάνουµε στη συνέχεια τις κυριότερες κοινωνικο-οικονοµικές αλλαγές που επήλθαν στην τοπική κοινωνία κατά την 100χρονη σχεδόν προηγούµενη περίοδο όπου σηµαντικό ρόλο έπαιξε και ο Γεωργικός Συνεταιρισµός: 1. Η εκµηχάνιση της γεωργίας, στην οποία πρωτοστάτησε ο Συνεταιρισµός, επέφερε σηµαντικές τεχνολογικές και κοινωνικο-οικονοµικές αλλαγές από τη δεκαετία του 60 και ύστερα (βλ. πίνακας 4). Το όργωµα µε βαθιά άροση µετέτρεψε όλα τα χωράφια σε καλλιεργήσιµα και εγκαταλείφθηκαν οι µικροί ορεινοί κλήροι. Οι καλλιέργειες άλλαξαν µε την εισαγωγή νέων και βελτιωµένων προϊόντων (π.χ βαµβάκι, πεπόνι) και στην επέκταση άλλων (π.χ αµπέλι). 2. Οι αλλαγές στο αγροτικό τοπίο έγιναν έντονα αισθητές: εναλλαγές στα χρώµατα των καλλιεργήσιµων χωραφιών, αλλαγές στην πανίδα (εξαφάνιση καβουριών, βατράχων κ.ά) και στην χλωρίδα (ξερρίζωµα αγριαχλαδιών [γκοριτσών] οι οποίες αποτελούσαν landmark του κάµπου, εξαφάνιση άγριας τουλίπας, δραστική µείωση ζουµπουλιών, µανιταριών κ.ά) 8

3. Μειώθηκε σταδιακά η απασχόληση εργατικού δυναµικού από την οικιακή οµάδα µε αντίστοιχη διεύρυνση της εξωγεωργικής δραστηριότητας. 13 Η πολυαπαχόληση (ή πολυσθένεια) των αγροτικών οικογενειών, που δεν είναι νεωτερικό φαινόµενο, εντοπίζεται κυρίως στην απασχόληση των αρσενικών νέων µελών σε άλλους τοµείς όπως: µεταφορές, εµπόριο, υπηρεσίες, βιοµηχανία κ.ά Η άσκηση της γεωργίας εξακολουθεί να αποτελεί µέχρι σήµερα σηµαντική οικονοµική δραστηριότητα για ένα µεγάλο ποσοστό οικογενειών δεδοµένου ότι ο τύπος της γεωργίας συνδυάζεται µε εξω-γεωργικές δραστηριότητες και αποτελεί «ένα ευρύτατα διαδεδοµένο µοντέλο» (Ζακοπούλου Ε. 1999:136). Σήµερα η γεωργία εξακολουθεί να αποτελεί συµπληρωµατική οικονοµική δραστηριότητα εκτός από ελάχιστους (περίπου 30) αρχηγούς οικογενειών που το κύριο εισόδηµά της προέρχεται από τις αγροτικές εργασίες. 4. Από τον εκσυγχρονισµό της γεωργίας ιδιαίτερα επηρεάστηκε η γυναικεία απασχόληση. Ο αριθµός των γυναικών που απασχολούνταν στη γεωργία µειώθηκε σταδιακά έως την πλήρη εξάλειψή του χωρίς της να στραφεί σε παραγεωργικές δραστηριότητες (π.χ αγροτουρισµός, παραγωγή παραδοσιακών ειδών χειροτεχνίας και διατροφής) (πβ. Γιδαράκου Ι. 1999). Οι µεγαλύτερες σε ηλικία γυναίκες παρέµειναν «στα του οίκου» οι δε νεότερες στράφηκαν στις σπουδές και άλλα επαγγέλµατα. 5. Τις δεκαετίες 60-70, στα πλαίσια της «αγροτικής εξόδου» που γνωρίζει η χώρα, κορυφώνεται το ρεύµα εσωτερικής µετανάστευσης στα µεγάλα αστικά κέντρα (Αθήνα, Ελευσίνα) το οποίο συνεχίζεται αµείωτο µέχρι σήµερα. 14 Λόγω της κοντινής απόστασης από τα αστικά κέντρα (η Αθήνα απέχει 60 χλµ.) και της µορφής της γεωργίας, η τελευταία ασκείται και από όσους διαµένουν µόνιµα εκτός του χωριού. 6. Η απασχόληση ντόπιων αγρεργατών µειώθηκε σηµαντικά µετά τον πόλεµο και εξαλείφθηκε σταδιακά µέχρι τη δεκαετία του 70. Από το 1990 η ανάγκη σε αγρεργατικό δυναµικό καλύπτεται, στην συντριπτική της πλειοψηφία, από αλβανούς 13 Το 1965 το 43,3% του ενεργού πληθυσµού ασχολείται µερικώς ή πλήρως µε τη γεωργία ή συναφή γεωργοκτηνοτροφικά επαγγέλµατα και το 56,6% µε άλλα επαγγέλµατα (αυτοκινητιστές, έµποροι, υπάλληλοι, επαγγελµατίες κ.ά) (Τσαλίκης Α. 1965:29-30). Το 1971 το 38% του ενεργού πληθυσµού απασχολούνται στον πρωτογενή τοµέα (γεωργία, κτηνοτροφία, δασοκοµία), το 43% εργάζονται ως τεχνίτες, εργάτες και το υπόλοιπο 19% ως υπάλληλοι, έµποροι. 14 Σηµαντική µετανάστευση προς το εξωτερικό (κυρίως Αµερική, Καναδά), που αντιπροσωπεύει περίπου το 5% του µόνιµου πληθυσµού σηµειώνεται στις αρχές του 20ού αι. (πηγή: Δηµοτολόγιο 1914) 9

οικονοµικούς (λαθρο)µετανάστες 15 οι οποίοι προσελκύστηκαν στην περιοχή και λόγω γλωσσικής οικειότητας. Ο αριθµός των µεταναστών ανέρχεται στο 10% περίπου του µόνιµου πληθυσµού (250-300 άτοµα) ενώ εκείνοι που διαµένουν µόνιµα δεν ξεπερνούν της 25-30 οικογένειες. 7. Σταδιακά, από τη δεκαετία του 60 και µετά, εµφανίστηκε και αναπτύχθηκε το «µοντέλο» των αγροτών-επιχειρηµατιών µε µεγάλη έγγεια ιδιοκτησία και επενδύσεις σε αγροτικό µηχανολογικό εξοπλισµό (τρακτέρ, άροτρα, θεριζοαλωνιστικές µηχανές) οι οποίοι δραστηριοποιούνταν και εκτός της περιφέρειας των Ερυθρών (Κωπαϊδα, Σχηµατάρι, Τανάγρα κ.α). 16 8. Η γεωργία σήµερα στο Δ. Ερυθρών διατηρεί τον οικογενειακό της χαρακτήρα και δεν είναι ορατή, στο άµεσο µέλλον, κάποια αλλαγή στον τρόπο άσκησής της. Προσαρµόζεται σε επιλογές «µέσα σε ένα πλαίσιο κανόνων που διαµορφώνονται από της ανάγκες συσσώρευσης του κοινωνικά και πολιτικά κυρίαρχου καπιταλιστικού χώρου της οικονοµίας» (Μωυσίδης Α. 1993:27). Πορεύεται σε ένα δύσβατο δρόµο και η προοπτική ανάπτυξή της προσκρούει σε ενδογενείς, ως προς την κοινότητα, παράγοντες (εδαφο-κλιµατολογικές συνθήκες, µικρή ιδιοκτησία, έλλειψη αρδεύσιµου νερού) όσο και σε εξωγενείς (δεσµεύσεις ΚΑΠ Ευρωπαϊκής Ενωσης, έλλειψη επιδοτήσεων για τεχνολογικό εξοπλισµό και βιοµηχανικές αγροτικές εγκαταστάσεις, καθορισµός καλλιεργειών, εισαγωγές αγροτικών προϊόντων και αντίστοιχη πτώση των τιµών) συντηρώντας έτσι ένα «πεπαλαιωµένο προφίλ» αγροτικής εκµετάλλευσης µε ελάχιστες εξαιρέσεις. Η γη των Ερυθρών, ανήκοντας στο λεγόµενο «περιαστικό αγροτικό χώρο» (Μωυσίδης Α. Ντύκεν Μ.-Ν. 1999), ασφυκτιά, ανάµεσα στην αστικοποιηµένη και 15 Οι οικονοµικοί µετανάστες απασχολούνται στον αγροτικό και στον κατασκευαστικό τοµέας καθώς και σε βοηθητικές εργασίες. Αντικατέστησαν τα οικιακά εργατικά χέρια, κυρίως των νέων και των γυναικών, και συνεισέφεραν στην διατήρηση της αγροτικής εκµετάλλευσης. Οι αγροτικές εργασίες της οποίες απασχολούνται σήµερα είναι περιορισµένες (χειροσυλλογή βαµβακιού σε µικρούς κλήρους, φύτευµα, σκάλισµα, συλλογή πεπονιού, κλάδεµα, κορφολόγηµα, σκάλισµα και τρύγο του αµπελιού) και η αξιολόγησή της στις πιο «λεπτές» από αυτές είναι πολύ χαµηλή (πβ. Kasimis C.-Papadopoulos A.G Zacopoulou E. 2003). Οι γυναίκες απασχολούνται κυρίως στην προσφορά υπηρεσιών αλλά και σε αγροτικές εργασίες (τρύγος, ελαιοσυλλογή, παραγωγή πεπονιού). Ο µεγαλύτερος αριθµός µεταναστών αφορά νέους άνδρες (15-45 ετών) οι οποίοι έρχονται την περίοδο των αγροτικών εργασιών και της παραγωγής (Μάρτιος-Νοέµβριος) και στη συνέχεια επιστρέφουν στην πατρίδα τους. 16 Οι όµορες αγροτικές κοινότητες της Βοιωτίας αποκαλούσαν τους Κριεκουκιώτες αγρότεςεπιχειρηµατίες «Γερµανούς» [ έρχονται οι Γερµανοί, έλεγαν χαρακτηριστικά] και το Κριεκούκι το φλάµπουρο της περιοχής για τη σηµαντική θέση που κατείχε στη γεωργία. (ΚΕΕΛ, χφο αρ. 5048/2009 συλλ. Α. Οικονόµου, Ν. Βοιωτίας, επ. Θηβών). 10

βιοµηχανικά αξιοποιηµένη αττική γη από τη µια και της εντατικά παραγωγικές και αρδευόµενες καλλιέργειες του βοιωτικού κάµπου από την άλλη, και µάχεται να διατηρήσει τον αγροτικό της χαρακτήρα. Σήµερα, ο Συνεταιρισµός έχει περιοριστεί σε έναν καθαρά οικονοµικό και τεχνολογικό ρόλο στην γεωργία -που διακρίνεται από τον έντονο ανταγωνισµό που αντιµετωπίζει από το ιδιωτικό κεφάλαιο- και αφορά στην παροχή υπηρεσιών στις καλλιέργειες (όργωµα, λιπάσµατα, φυτοφάρµακα). µε αντίστοιχο περιορισµό και του κοινωνικού του ρόλου. Με την είσοδο στον 21 ο αιώνα και τις γενικότερες αλλαγές που έχουν επέλθει στον αγροτικό τοµέα καθώς και στο νοµοθετικό του πλαίσιο, ο Αγροτικός Συνεταιρισµός Ερυθρών επιζητεί (;) τον επαναπροσδιορισµό του ρόλου του στην, ούτως ή άλλως, ετεροπροσδιοριζόµενη αγροτική οικονοµία της τοπικής κοινωνίας. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αβδελίδης Π. -Ψυχογιός Δ.-Ναούµη Μ.-Μιχαλακοπούλου Α.-Παπαπέτρου Γ.- Νοµικού Ε. 1981, Το αγροτικό συνεταιριστικό πρόβληµα της χώρας, Αθήνα, ΕΚΚΕ Αλεξάκης Ε.Π. (1996), Τα παιδιά της σιωπής. Οικογένεια, συγγένεια και γάµος στους Αρβανίτες της ΝΑ Αττικής-Λαυρεωτικής (1850-1940), Αθήνα, Παρουσία Αλεξάκης Ε.Π. 2000, «Οικιακή οµάδα και οικονοµία σε µια πεδινή κοινότητα. Η περίπτωση του Μαυρονερίου (Κασνέσι) Λιβαδειάς», Επετηρίς της Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών, τ. Γ, τχ. β, σ.761-787 Αλιβιζάτος Μ., 1938, Κοινωνική εξέλιξις και γεωργική πολιτική, Αθήναι Αλιβιζάτος Μ., 1939, Η γεωργική Ελλάς και η εξέλιξίς της, Αθήναι Αλιβιζάτος Μ., 1939, Γεωργικοί συνεταιρισµοί και συντεχνιακή οργάνωσις, Αθήναι Αλιβιζάτος Μ., 1939, Οι Συνεταιρισµοί και το αγροτικόν µέλλον της Ελλάδος, Αθήναι Αναγνωστόπουλος Ν.Η και Αναγνωστόπουλος Δ.Σ (1939), Η περιφέρεια Θηβών, Αθήναι, Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος Balta E. 1992, Rural and urban population in the Sancak of Euripos in the early 16 th century, Αρχείον Ευβοϊκών Μελετών, Vol.29(1990-91), pp.55-185 Βεργόπουλος Κ. 1975, Το αγροτικό ζήτηµα στην Ελλάδα: Η κοινωνική ενσωµάτωση της γεωργίας, Αθήνα, Εξάντας. 11

Βεργόπουλος Κ.-Αµίν Σ., 1975, Δύσµορφος καπιταλισµός:η ανάπτυξη της γεωργίας στο σύγχρονο καπιταλισµό, Αθήνα, Παπαζήσης. Brunhes Delamarre M.J-Haudricourt A., (1986), L homme et la charrue a travers le monde, Lyon, La Manufacture Γιδαράκου Ι. (1999), «Ενδογενής ανάπτυξη της υπαίθρου και γυναικεία απασχόληση» στο Κασίµης Χ.-Λουλούδης Λ. (επιµ.) Υπαιθρος χώρα. Η ελληνική αγροτική κοινωνία στο τέλος του εικοστού αιώνα, σ.189-216, Αθήνα, Πλέθρον Δαµιανάκος Στ. 2002, Από τον χωρικό στον αγρότη. Η ελληνική αγροτική κοινωνία απέναντι στην παγκοσµιοποίηση, Αθήνα, Εξάντας/ΕΚΚΕ Dertilis Georges (επιµ.), 1988, Banquiers, usuriers et paysans. Reseaux de credit et strategies du capital en Grece (1780-1930), εκδ.la decouverte, Παρίσι. Ζακοπούλου Ε. 1999, «Πολυαπασχολούµενοι και Γεωργία: προς µία νέα ανίχνευση ενός πολυδιάστατου φαινοµένου» στο Κασίµης Χ.-Λουλούδης Λ. (επιµ.) Υπαιθρος χώρα. Η ελληνική αγροτική κοινωνία στο τέλος του εικοστού αιώνα, σ.115-147, Αθήνα, Πλέθρον Καλλιβρετάκης Λ. 1990, Η δυναµική του αγροτικού εκσυγχρονισµού στην Ελλάδα υου 19 ου αιώνα, Αθήνα, Μορφωτικό Ινστιτούτο Αγροτικής Τράπεζας Κασίµης Χ.- Παπαδόπουλος Α.Γ., «Η διατήρηση της οικογενειακής Γεωργίας και η καπιταλιστική ανάπτυξη της Γεωργίας στην Ελλάδα: µια κριτική ανασκόπηση της Βιβλιογραφίας», στο Κασίµης Χ.-Λουλούδης Λ. (επιµ.) Υπαιθρος χώρα. Η ελληνική αγροτική κοινωνία στο τέλος του εικοστού αιώνα, σ.149-187, Αθήνα, Πλέθρον Kasimis C. and Papadopoulos A.G. 2005, The Multifunctional Role of Migrants in the Greek Countryside:Implications for the Rural Economy and Society, Journal of Ethnic and Migration Studies, Vol 31, No 1, pp.99-127 Kasimis C.- Papadopoulos A.G -Zacopoulou E. 2003, Migrants in Rural Greece, Sociologia Ruralis, Vol 43, No 2, pp. 167-184 Μωυσίδης Α. 1993, Οικογενειακή γεωργία και αξιοποίηση παραγωγικών πόρων. Μερικές πτυχές του προβλήµατος στην Ελλάδα, Αθήνα, ΑΤΕ Μωυσίδης Α. Ντύκεν Μ.-Ν. 1999, «Περιαστικός αγροτικός χώρος στην Ελλάδα:Το παράδειγµα της Αττικής» στο Κασίµης Χ.-Λουλούδης Λ. (επιµ.) Υπαιθρος χώρα. Η ελληνική αγροτική κοινωνία στο τέλος του εικοστού αιώνα, σ.149-187, Αθήνα, Πλέθρον 12

Μωυσίδης Α. 2001, «Σύγχρονα διαρθρωτικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά του αγροτικού χώρου. Σε αναζήτηση ενός νέου ρόλου για την αγροτική εκµετάλλευση», στο Ανθοπούλου Θ.-Μωυσίδης Α. (επιµ.) Από τον Αγροτικό στην Υπαιθρο Χώρα. Μετασχηµατισµοί και σύγχρονα δεδοµένα του αγροτικού κόσµου στην Ελλάδα, Αθήνα, Gutenberg Oekonomou A. 1984, Le village de Kriekouki et son agriculture, D.E.A, EHESS, Παρίσι, πολυγρ. Οικονόµου Α. 1992, «Οψεις της οικονοµικής εξέλιξης και της κοινωνικής συγκρότησης των χωριών Βίλια και Κριεκούκι», Πρακτικά Β Συµπόσιον Ιστορίας- Λαογραφίας Β.Δ Αττικής, Ασπρόπυργος, σ. 93-102 Οικονόµου Κ.Δ 2004, Γεωργικός Πιστωτικός Συνεταιρισµός Ερυθρών (ΣΥΝ.Π.Ε). Δραστηριότητες και κατακτήσεις της πρώτης 50ετίας 1915-1965, Αθήνα, έκδοση του ίδιου. Παπαγαρυφάλλου Παναγιώτης, 1973, Οι γεωργικοί συνεταιρισµοί εν Ελλάδι 1821-1940, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα. Papadopoulos A.G and Patronis V. 1997, The Crisis of the Greek Cooperative Organizations in the Context of the Globalization Process, Journal of Rural Cooperation, 25, 113-125. Παπαπέτρου Κ.Δ (1969), «Ο Γεωργικός Πιστωτικός Συναιτερισµός Ερυθρών», Δελτίον Αγροτικής Τραπέζης, τχ. 171, χ.σ Πατρώνης Β., 2000, «Κράτος και Στνεταιρισµοί στη Μεταπολίτευση (1974-1998)», Δοµές και σχέσεις εξουσίας στη σηµερινή Ελλάδα, 7 ο Επιστηµονικό Συνέδριο του Ιδρύµατος Σάκη Καράγιωργα, Αθήνα, σ. 749-764. Πετµεζάς Σ. 2003, Η ελληνική αγροτική οικονοµία κατά τον 19 ο αι. Η περιφερειακή διάσταση, Ηράκλειο, Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης. Σαφίλιου Κωνσταντίνα-Παπαδόπουλος Απόστολος Γ., 2004, Οι µικροί γεωργοί στην Ελλάδα. Ποιοι θα επιβιώσουν και πως, ΕΚΚΕ, Αθήνα Σολωµός Π. 1962, Αι Ερυθραί κατά το έτος 1962, πολυγρ. Sivignon M. 1992, Θεσσαλία. Γεωγραφική ανάλυση µιας ελληνικής περιφέρειας, Αθήνα, Μορφωτικό Ινστιτούτο Αγροτικής Τράπεζας Τσαλίκης Α. 1964, Η περίπτωσις του Δήµου Ερυθρών το 1964. Κοινωνιολογική µελέτη, Αθήναι, πολυγρ. Φίλιππας Γ. 1939, Γεωγροοικονοµική µελέτη της κοινότητος Ερυθρών Μεγαρίδος, πολυγρ. 13

Χατζηµιχάλη Α. 1957, Σαρακατσάνοι, τόµος 1 ος, Αθήνα Ψυχογιός Δ. 1982, «Οικιακός τρόπος παραγωγής στη γεωργία και καπιταλισµός», Επιστηµονικές εκδόσεις τχ. 2, Αθήνα, ΑΤΕ, σ.2-33 14