ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ...σελ.3. ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΚΑΙ ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ ΣΤΑ ΑΓΓΛΙΚΑ...σελ.4. ΕΙΣΑΓΩΓΗ...σελ.5

1 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ...σελ.3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΚΑΙ ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ ΣΤΑ ΑΓΓΛΙΚΑ...σελ.4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...σελ.5 ΜΕΡΟΣ Α : ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΠΙΛΥΣΗΣ ΤΟΥ ΓΛΩΣΣΙΚΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ...σελ.10 ΜΕΡΟΣ Β : ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΠΟΛΥΓΛΩΣΣΙΑΣ...σελ.15 ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΣΤΟ ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΠΕΔΙΟ...σελ.17 Θεσμικό Επίπεδο...σελ.17 Προγράμματα Εκπαίδευσης και Επαγγελματικής Κατάρτισης...σελ.18 Οι Νέες Τεχνολογίες στην Υπηρεσία της Γλωσσομάθειας Κοινοτικά Προγράμματα για τη Γλωσσική Τεχνολογία...σελ.22 Χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης...σελ.26 Χώρες εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης...σελ.31 ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΣΤΟ ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΠΕΔΙΟ...σελ.34 ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΤΗΣ Ε.Ε. ΣΤΟ ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΑΠΟ ΚΟΙΝΟΥ ΜΕ ΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ...σελ.35 2001 Ευρωπαϊκό Έτος Γλωσσών...σελ.35 Ευρωπαϊκό Portfolio Γλωσσών...σελ.36 ΣΥΜΠΡΑΞΗ ΤΗΣ UNESCO ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΣΤΟ ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ Ο ΧΑΡΤΗΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ...σελ.39 ΜΕΡΟΣ Γ : Η ΑΘΕΑΤΗ ΟΨΗ ΤΟΥ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΠΟΥ ΥΠΟΣΚΑΠΤΟΥΝ ΤΗΝ ΠΟΛΥΓΛΩΣΣΙΑ...σελ.41 Ο Ρόλος της Κοινότητας...σελ.41 Ο Ρόλος των Lobbies και των Πολυεθνικών Εταιρειών...σελ.45 Ο Ρόλος των Ιδρυμάτων Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης...σελ.48 Ο Ρόλος της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης...σελ.50 Ο Ρόλος των Εκπαιδευτικών και των Εκδοτών...σελ.51 Ο Ρόλος των Κρατικών Φορέων...σελ.52 ΜΕΡΟΣ Δ : ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΟΝ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΧΩΡΟ ΕΝΟΨΕΙ ΤΗΣ ΔΙΕΥΡΥΝΣΗΣ ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ...σελ.53 ΜΕΡΟΣ Ε : ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ...σελ.57 Προστασία της Πολυγλωσσίας σε Νομοθετικό Επίπεδο...σελ.57 Άλλες Θεσμικές Ρυθμίσεις Δημιουργία Ειδικών Φορέων...σελ.62 Γλώσσα και Ορολογία...σελ.63

2 Προστασία της Πολυγλωσσίας μέσω των Κοινοτικών Προγραμμάτων...σελ.65 Προγράμματα εκπαίδευσης και κατάρτισης...σελ.65 Προγράμματα ανάπτυξης της τεχνολογίας...σελ.66 Εφαρμογές της Γλωσσικής Τεχνολογίας στη Δημόσια Διοίκηση...σελ.69 ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ...σελ.71 ΠΗΓΕΣ...σελ.72 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ...σελ.74

3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην παρούσα μελέτη εξετάζεται το γλωσσικό ζήτημα όπως έχει προκύψει στον ευρωπαϊκό χώρο και όπως αναμένεται να εξελιχθεί στην Ευρωπαϊκή Ένωση ενόψει της επικείμενης διεύρυνσής της με νέα μέλη. Καταρχήν παρατίθενται οι πιθανές λύσεις του ζητήματος, με τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά τους, για να προκριθεί στη συνέχεια η πιο πρόσφορη για τον ευρωπαϊκό χώρο λύση, εκείνη της πολυγλωσσίας. Περιγράφονται οι ενέργειες των σημαντικότερων υπερεθνικών οργανισμών και φορέων υπέρ της διατήρησης της πολυγλωσσίας στην Ευρώπη, αλλά και οι παράγοντες που ανακόπτουν αυτές τις προσπάθειες, ενισχύοντας την τάση για μονογλωσσία και ειδικότερα για επικράτηση της Αγγλικής. Κατόπιν γίνεται αναφορά στις εξελίξεις στον ευρωπαϊκό χώρο ενόψει της διεύρυνσης (ή, καλύτερα, στην απουσία τους), για να ακολουθήσουν στο τέλος προτάσεις σχετικές με το ζήτημα. Λέξεις κλειδιά Ευρωπαϊκή Ένωση Συμβούλιο της Ευρώπης UNESCO Γλωσσικό Ζήτημα Μονογλωσσία Πολυγλωσσία Λιγότερο Ομιλούμενες Γλώσσες (Λ.Ο.Γ.) Γλωσσική Πολιτική Κοινοτικά Προγράμματα Lobbies Γλωσσική Τεχνολογία Ινστιτούτο Επεξεργασίας Λόγου (Ι.Ε.Λ.) Ορολογία Ελληνική Εταιρεία Ορολογίας (ΕΛ.ΕΤ.Ο.)

4 SUMMARY The present study focuses on the language issue as it has developed in Europe and as it is expected to evolve in the European Union taking in account its soon-to-be enlargement with new member states. First of all, all possible solutions of the problem, with their pros and cons, are cited, so that the most suitable one in the case of Europe may be chosen: multilingualism. There is reference to the action taken by the most important international organizations in order to preserve multilingualism in Europe, but also to the factors undermining these efforts, thus resulting to monolingualism and, more specifically, to the dominance of the English language. Then, there is reference to the current actions taking place (or, rather, the absence of them) in the territory of Europe just before the enlargement and, finally, proposals related to the solution of the problem are made. Key words European Union Council of Europe UNESCO Language Issue Monolingualism Multilingualism Lesser Used Languages Language Policy Community Programmes Lobbies Language Technology Institute of Language and Speech Processing (I.L.S.P.) Terminology Hellenic Society for Terminology (EL.ET.O.)

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι τελευταίες δεκαετίες του εικοστού αιώνα και η απαρχή του εικοστού πρώτου σηματοδοτούν μία νέα εποχή για την ανθρωπότητα: την εποχή της παγκοσμιοποίησης. Εισερχόμαστε σε μία φάση της ανθρώπινης ιστορίας όπου τα σύνορα καταργούνται είτε τυπικά είτε ουσιαστικά, αφού τα τεχνολογικά επιτεύγματα παρέχουν τη δυνατότητα τεράστιας κινητικότητας ανθρώπων, προϊόντων, υπηρεσιών και ιδεών, και η οικονομία γίνεται παγκόσμια: ένα οικονομικό (όπως και οποιασδήποτε άλλης φύσης) γεγονός το οποίο συμβαίνει σε κάποιο σημείο της Γης έχει πλέον αντίκτυπο στο διεθνές φάσμα της οικονομικής δραστηριότητας. Δεν υπάρχουν πια στεγανά. Δύο είναι τα «αντίπαλα δέη» που ορθώνονται στο χώρο αυτό και φαίνεται με τη δράση τους να επηρεάζουν σημαντικά την πορεία όλης της διεθνούς κοινότητας: οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ενωμένη Ευρώπη 1. Ενώ όμως οι Η.Π.Α., αν και ο πληθυσμός τους προέρχεται από μία πληθώρα λαών και, ως εκ τούτου, πολιτισμών, αποτελούν σήμερα ένα αρκετά ομογενοποιημένο, σε σχέση με το μέγεθός του, κράτος, με κοινή γλώσσα 2 και εθνική συνείδηση, η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελείται από ένα μωσαϊκό εθνοτήτων, καθεμιά με τη δική της ταυτότητα, τις δικές της πολιτισμικές καταβολές, τη δική της γλώσσα. Τη γλώσσα, η οποία αποτελεί ένα από τα βασικότερα χαρακτηριστικά που προσδιορίζουν έναν άνθρωπο, αφού με την ιδιαίτερη κάθε φορά δομή της διαμορφώνει εν πολλοίς τη σκέψη του 3, ενώ παράλληλα είναι η αλυσίδα που τον συνδέει με τους πρόγονούς του και την ιστορία τους, με το χώρο όπου ζει, με τις αντιλήψεις και τα ήθη του ανθρώπινου συνόλου (οικογένεια, φατρία, πόλη, λαό) στο οποίο ανήκει. Γι αυτό και η γλώσσα αποτελεί καταλυτικό παράγοντα ενοποίησης αλλά και διαφοροποίησης, που μπορεί να συνδέσει τα μέλη μιας ομάδας μεταξύ τους και να τα αποκόψει από άλλες ομάδες. Η γλώσσα αποτελεί καίριο σημείο επαφής χωρίς αυτή δεν υπάρχει επικοινωνία, και 1 Αναδεικνύοντας το ρόλο των δύο αυτών δυνάμεων στο διεθνές προσκήνιο δεν σημαίνει ότι παραγνωρίζουμε τη σημαντικότατη παρουσία χωρών όπως η Ιαπωνία. Αν οι Η.Π.Α. και η Ε.Ε. ξεχωρίζουν, είναι όχι μόνο εξαιτίας του μεγέθους και του πληθυσμού τους, αλλά και των πολιτικών πρωτοβουλιών τους, οι οποίες επηρεάζουν άμεσα τις παγκόσμιες εξελίξεις. 2 Τα τελευταία χρόνια, βέβαια, σε ορισμένες Πολιτείες των Η.Π.Α. έχει αναγνωριστεί η Ισπανική ως δεύτερη επίσημη γλώσσα. Αυτό όμως δεν ανατρέπει τη γενικότερη εικόνα της χώρας ως μονόγλωσσης. 3 Πρόκειται για μια πολύ ενδιαφέρουσα, αμφίδρομη σχέση, αφού η γλώσσα, η οποία αποτελεί διαμόρφωμα του ανθρώπου, τον διαμορφώνει με τη σειρά της, και αυτή η αλληλεπίδραση συνεχίζεται επ άπειρον.

6 χωρίς επικοινωνία δεν είναι δυνατόν να υπάρξει συνεννόηση και αλληλοκατανόηση, πόσο μάλλον ομοψυχία και διαμόρφωση μιας κοινής συνείδησης. Σε αντίθεση με τον Αμερικανό, ο Ευρωπαίος πολίτης δεν έχει αποκτήσει ακόμα «κοινοτική» συνείδηση. Κι αυτό είναι κάτι που έχει στοιχίσει και συνεχίζει να στοιχίζει στην Ευρωπαϊκή Ένωση, στερώντας της πολλές φορές τη δυνατότητα διαμόρφωσης μιας συμπαγούς εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής, αλλά και την ευκαιρία να πρωταγωνιστήσει στις διεθνείς αγορές συνθέτοντας μια ισχυρή, ανταγωνιστική βιομηχανία με βάση εκείνες των κρατών μελών. Πρόκειται για ένα κατακερματισμένο γίγαντα, που γι αυτό ακριβώς το λόγο τον βλέπουμε σήμερα μάλλον να παρακολουθεί παρά να ηγείται των ανά τον κόσμο εξελίξεων. Κι αυτό είναι ένα πρόβλημα που θα πρέπει να αντιμετωπιστεί άμεσα, ενόψει μάλιστα της επικείμενης ένταξης μέχρι το 2004 στην Κοινότητα αρκετών ακόμα κρατών. Πράγματι, η πολιτική σταθερότητα, η οικονομική ανάπτυξη και ο σεβασμός των δημοκρατικών αρχών και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αρχές τις οποίες διακηρύσσει και, ως ένα σημείο, εγγυάται η Ε.Ε., αποτέλεσαν το δέλεαρ για να επιδιώξουν και άλλες χώρες του ευρύτερου ευρωπαϊκού χώρου να προσχωρήσουν στις τάξεις της. Το γεγονός-ορόσημο που ενίσχυσε αισθητά αυτή την τάση ήταν η κατάρρευση του λεγόμενου «Ανατολικού Μπλοκ» στα τέλη της δεκαετίας του 80, η οποία σήμανε σε πρώτη φάση το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης και της COMECON, καθώς και την επανένωση της Ανατολικής Γερμανίας με τη Δυτική. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα οι χώρες της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης που μέχρι τότε βρίσκονταν υπό τη σοβιετική σφαίρα επιρροής να στρέψουν το βλέμμα προς τη Δύση, ανοίγοντας τα σύνορα και τις αγορές τους και επιδιώκοντας τη συμμετοχή τους στον οργανισμό εκείνο που μόνος πια όριζε την τύχη μεγάλου μέρους της γηραιάς ηπείρου: την Ευρωπαϊκή Ένωση (και πρώην Ε.Ο.Κ.). Σήμερα, δέκα από αυτές τις χώρες έχουν γίνει δεκτές ως υποψήφιες για τη διεύρυνση του 2004 (η οποία, σημειωτέον, θα ακολουθηθεί και από άλλες): πρόκειται για την Κύπρο, τη Μάλτα, την Εσθονία, τη Λετονία, τη Λιθουανία, την Ουγγαρία, την Πολωνία, τη Σλοβακία, τη Σλοβενία και την Τσέχικη Δημοκρατία, ενώ, με τα σημερινά δεδομένα, η είσοδος της Ρουμανίας και της Βουλγαρίας αναμένεται γύρω στο 2007 4. Με δεδομένη την πολιτική πίεση και τη μη αναστρέψιμη ως προς τη διεύρυνση πορεία που έχουν πάρει οι εξελίξεις στον ευρωπαϊκό χώρο, είναι πολύ πιθανό και οι δέκα υποψήφιες χώρες να 4 Με την Τουρκία, που επίσης έχει δηλώσει υποψηφιότητα, δεν γίνονται ακόμα διαπραγματεύσεις, γιατί θεωρείται ότι δεν πληροί τα πολιτικά κριτήρια για την ένταξή της στην Ε.Ε.

7 γίνουν δεκτές στην Κοινότητα, αυξάνοντας δραστικά τα μέλη της από δεκαπέντε σε είκοσι πέντε και τους πολίτες της από τριακόσια εβδομήντα εκατομμύρια σε περισσότερα από πεντακόσια. Δραστικά επίσης θα επεκταθούν και τα εδάφη της Ε.Ε., πράγμα που θα δώσει στην έννοια της κινητικότητας προσώπων, αγαθών και υπηρεσιών 5 άλλη διάσταση. Είναι ακριβώς αυτή η θεσμοθετημένη ελευθερία (δια)κίνησης που συνέβαλε στο να προχωρήσει ένα βήμα περισσότερο η Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση, διαφοροποιώντας ουσιαστικά την Ευρωπαϊκή Ένωση από τους λοιπούς ευρωπαϊκούς και διεθνείς οργανισμούς. Και δεν θα μπορούσε να μην αποτελέσει εξαρχής το κύριο μέλημα των οργάνων της Ε.Ε., από τη στιγμή που αποτελεί παράγοντα οικονομικής ανάπτυξης του κοινοτικού χώρου (δημιουργία μίας τεράστιας αγοράς, με πολλές ευκαιρίες για καταναλωτές, επιχειρηματίες και εργαζόμενους) αλλά και διαμόρφωσης της απούσας προς το παρόν κοινοτικής συνείδησης, καθώς παρέχει στον Ευρωπαίο τη δυνατότητα να ταξιδέψει και να γνωρίσει τη νέα, εκτεταμένη πατρίδα του και τους ανθρώπους που την κατοικούν. Ωστόσο, για να επανέλθουμε στο θέμα μας, οι ευκαιρίες που προσφέρει η κινητικότητα δύνανται να απαξιωθούν από τυχόν έλλειψη διαύλων επικοινωνίας μεταξύ των Ευρωπαίων πολιτών, και συγκεκριμένα από την άγνοια ευρωπαϊκών γλωσσών πέραν της μητρικής τους, οι οποίες θα τους επέτρεπαν να συνομιλήσουν με αλλοεθνείς εταίρους τους. Ευτυχώς, οι σημερινοί κάτοικοι της Ε.Ε. μοιάζουν να αναγνωρίζουν τώρα περισσότερο από ποτέ τη σημασία της εκμάθησης γλωσσών, όχι μόνο προς χάριν της πολυπόθητης διευρωπαϊκής επαφής, αλλά και για να επιτύχουν πιο «πρακτικούς» στόχους, όπως είναι η καταξίωση στον επαγγελματικό τομέα 6. Γιατί, αν ένας τέτοιος εκτεταμένος χώρος χαρακτηρίζεται από πληθώρα ευκαιριών, χαρακτηρίζεται επίσης και από έντονο ανταγωνισμό, με τελικούς κερδισμένους εκείνους που έχουν την ικανότητα να καταργούν τους γλωσσικούς (και πολιτισμικούς) φραγμούς και να επιτυγχάνουν την αρμονική συνεργασία. Εκτός από τον εργασιακό χώρο όμως, η γλωσσομάθεια αποδεικνύεται πολύτιμη και σε όλες τις εκφάνσεις της σύγχρονης ζωής, καθώς τυχόν έλλειψή της θα μπορούσε να αποκλείσει 5 Η οποία καθιερώθηκε στον κοινοτικό χώρο από 1/1/1993, με την κατάργηση των εσωτερικών φορολογικών και τελωνειακών συνόρων. 6 Συγκεκριμένα, σε σφυγμομέτρηση που έγινε το 2001 για λογαριασμό της υπηρεσίας Eurobarometer της Ε.Ε., διαπιστώνεται ότι η γλωσσομάθεια θεωρείται από τους Ευρωπαίους πολίτες ως το πιο χρήσιμο εφόδιο για την επαγγελματική εξέλιξη (ποσοστό 44 %), με τη γνώση των Νέων Τεχνολογιών (43 %) και το υψηλό επίπεδο γενικής παιδείας (40 %) να καταλαμβάνουν τη δεύτερη και τρίτη θέση.

8 από σημαντικές δραστηριότητες και επομένως να περιθωριοποιήσει σημαντικές ομάδες πληθυσμού. Σύμφωνα με έρευνα που διεξήχθη 7 στα τέλη του 2000 στον κοινοτικό χώρο, περισσότεροι από τους μισούς (53 %) κατοίκους της Ε.Ε. ομιλούν τουλάχιστον άλλη μία γλώσσα εκτός της μητρικής τους 8, ενώ φροντίζουν και τα παιδιά τους να διδάσκονται ξένες γλώσσες, και μάλιστα σε ολοένα μικρότερες ηλικίες, καθώς θεωρούν ότι έτσι αυξάνονται οι πιθανότητές τους για επαγγελματική καταξίωση 9. Θα περίμενε κανείς ότι μια τέτοια στάση θα ευνοούσε τη διατήρηση της πολυγλωσσίας στον ευρωπαϊκό χώρο, κάτι που, όπως διακηρύσσεται από τα επίσημα κείμενα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, είναι ευκταίο και επιθυμητό, καθώς κατά γενική ομολογία η πολυγλωσσία εξασφαλίζει την πολυμορφία και τον πολυπολιτισμό 10, στοιχεία που πρέπει να διασφαλιστούν αν θέλουμε να διαφυλάξουμε τις αρχές του σεβασμού στην προσωπικότητα του ανθρώπου και στο δικαίωμά του για αυτοέκφραση. Ωστόσο, η πραγματικότητα είναι πολύ διαφορετική, καθώς οι Ευρωπαίοι δεν στρέφουν την προσοχή τους στον ίδιο βαθμό σε όλες τις γλώσσες, αλλά προτιμούν κάποια «ισχυρά χαρτιά», γλώσσες που κατέχουν ιδιαίτερο κύρος στη συνείδηση των πολιτών, είτε επειδή ήδη διαθέτουν πολυάριθμους ομιλητές, είτε επειδή χαρακτηρίζουν εύρωστες οικονομικά χώρες, είτε επειδή συνδέονται άμεσα με τη διάδοση της πληροφορίας και τα τεχνολογικά επιτεύγματα (συνήθως, μάλιστα, συνδυάζουν και τις τρεις αυτές παραμέτρους). Οι γλώσσες αυτές είναι η Αγγλική και, δευτερευόντως, η Γαλλική και η Γερμανική. Και φτάνουμε έτσι στο σοβαρότερο πρόβλημα που αφορά το γλωσσικό ζήτημα: κάποιες γλώσσες διαθέτουν εκ των πραγμάτων ένα προβάδισμα στη συλλογική συνείδηση, και η ψαλίδα ανάμεσα σε αυτές και τις λιγότερο χρησιμοποιούμενες γλώσσες 11 ανοίγει διαρκώς. Οδηγούμαστε έτσι σε ένα «γλωσσικό Σε αντίστοιχη έρευνα που είχε γίνει το 1997, η γλωσσομάθεια είχε καταλάβει τη δεύτερη θέση (με 40 %), πίσω από το υψηλό επίπεδο γενικής παιδείας. 7 Επίσης από την υπηρεσία Eurobarometer. Για το σκοπό της δημοσκόπησης χρησιμοποιήθηκε αντιπροσωπευτικό δείγμα 16.000 ατόμων προερχόμενων από όλες τις χώρες της Ε.Ε. 8 Αυτό βέβαια δεν οφείλεται μόνο στη φιλομάθεια των Ευρωπαίων, αλλά και στο γεγονός ότι ελάχιστες κοινοτικές χώρες παρουσιάζουν γλωσσική ομοιογένεια, ενώ στις περισσότερες, όπως στο Βέλγιο, την Ιταλία και το Ηνωμένο Βασίλειο παρατηρείται μεγάλη γλωσσική ποικιλία. 9 Συμπέρασμα συμβατό και με εκείνα των άλλων σφυγμομετρήσεων. 10 Όρος που αποτελεί νεολογισμό του 1965, και τον οποίο αναφέρει ο Χ. Χαραλαμπάκης στην ομιλία του της 24/10/2001 σε ημερίδα με θέμα «Γλωσσική Εκπαίδευση στην Κοινωνία της Πληροφορίας». 11 Στην ελληνική βιβλιογραφία απαντάται επίσης και ο όρος «λιγότερο ομιλούμενες γλώσσες» ή Λ.Ο.Γ.

9 ολιγοπώλιο» που, στην τελική μορφή του, θα μπορούσε να εξελιχθεί ακόμα και σε μονοπώλιο, προς όφελος της Αγγλικής. Δεν είναι μόνο οι γλώσσες με σχετικά λίγους 12 μητρικούς ομιλητές που κινδυνεύουν. Εξίσου ορατός, αν και σε μεγαλύτερο χρονικό βάθος, είναι ο κίνδυνος για γλώσσες με μεγάλη εξάπλωση και ιστορία, όπως τα Γαλλικά, τα Γερμανικά, τα Ισπανικά ή τα Ιταλικά. Γεννώνται λοιπόν τα εξής ερωτήματα: με δεδομένο το διαχωρισμό των γλωσσών σε επικρατέστερες και μη, και εν αναμονή της διεύρυνσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης με πληθώρα νέων κρατών μελών (όπου, σημειωτέον, ομιλούνται ως επί το πλείστον Λ.Ο.Γ. 13 ), πώς διαμορφώνεται το γλωσσικό τοπίο; Ποια θα είναι η γλωσσική πολιτική την οποία θα επιλέξει η Κοινότητα; Με ποια μέτρα θα την υποστηρίξει; Και πόσης αποδοχής θα τύχει από τους πολίτες, τους εκπαιδευτικούς φορείς αλλά και τους οικονομικούς παράγοντες; Πρόκειται οπωσδήποτε για αποφάσεις που θα παίξουν σημαντικό ρόλο στο μελλοντικό πρόσωπο της Ε.Ε. και στις σχέσεις μεταξύ των πολιτών της. 12 Λίγοι θεωρούνται οι μητρικοί ομιλητές όταν αριθμούν λιγότερα από σαράντα με πενήντα εκατομμύρια άτομα. 13 Και μάλιστα, με εξαίρεση τη λατινογενή Ρουμανική, γλώσσες που υπάγονται σε άγνωστες για τους δυτικοευρωπαίους γλωσσικές οικογένειες, και ως εκ τούτου καθίστανται δυσκολότερες στην εκμάθηση.

10 ΜΕΡΟΣ Α ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΠΙΛΥΣΗΣ ΤΟΥ ΓΛΩΣΣΙΚΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ Πριν προχωρήσουμε στην περιγραφή της γλωσσικής πολιτικής που έχει επιλέξει και ακολουθεί η Ευρωπαϊκή Ένωση, για να δούμε στη συνέχεια ποιες είναι οι προοπτικές της για το άμεσο μέλλον, χρήσιμο θα είναι να εξετάσουμε εν συντομία τις πιθανές λύσεις του γλωσσικού ζητήματος, προκειμένου να διαπιστώσουμε τα υπέρ και τα κατά τους. Για το γλωσσικό ζήτημα, λοιπόν, που απασχολεί την Ευρώπη, έχουν προβληθεί κατά καιρούς διάφορες προτάσεις, από εντελώς ανεδαφικές μέχρι πιο συμβατές με τη σύγχρονη πραγματικότητα. Στην πρώτη κατηγορία ανήκει σαφώς η επιδίωξη αναβίωσης των Λατινικών ή των αρχαίων Ελληνικών ως μέσων επικοινωνίας μεταξύ αλλόγλωσσων ομιλητών. Εδώ εντάσσεται επίσης η προσπάθεια δημιουργίας τεχνητής γλώσσας («Εσπεράντο») η οποία, έχοντας συμπεριλάβει στοιχεία από όλες τις γλώσσες των κρατών μελών, θα λειτουργεί ως ευρωπαϊκή lingua franca. Πρόκειται για μη λειτουργικές προτάσεις, καθώς καταρχήν αντίκεινται στη φυσική εξελικτική πορεία των ζωντανών γλωσσών: οι εν λόγω γλώσσες δεν διαθέτουν μητρικούς ομιλητές (πλέον ή ακόμα), και επομένως είναι αμφίβολο αν οι Ευρωπαίοι θα τις προτιμήσουν αντί για κάποιες άλλες που ήδη ομιλούνται φυσικά και αβίαστα στον κοινοτικό χώρο. Επιπλέον, η αναβίωση νεκρών πια γλωσσών ή η τεχνητή δημιουργία καινούριων είναι κάτι που κοστίζει σε χρόνο, χρήμα και ανθρώπινη προσπάθεια, και με αβέβαιη αποτελεσματικότητα, καθώς τίθεται το ερώτημα κατά πόσον τέτοιες γλώσσες μπορούν να περιγράψουν σε όλο της το εύρος τη σύγχρονη πραγματικότητα και ειδικά τη νεοαναδυόμενη κοινωνία της πληροφορίας. Πιο ρεαλιστικά προβάλλουν δύο άλλα μοντέλα, με το πρώτο να υποστηρίζει τη χρήση 1+1 γλώσσας (μητρική γλώσσα + επικρατέστερη ανά την Ευρώπη), και το δεύτερο να τίθεται υπέρ της πολυγλωσσίας (μητρική γλώσσα και δύο ή τρεις κοινοτικές).

11 Τα πλεονεκτήματα του μοντέλου 1+1 είναι προφανή: πρόκειται για μια εύκολη και οικονομική λύση, καθώς ο Ευρωπαίος πολίτης καλείται να μάθει μόνο μία γλώσσα εκτός από τη δική του, πράγμα που του επιτρέπει να εξοικονομήσει χρόνο, χρήμα και κόπο, και παράλληλα να κατακτήσει ένα ικανοποιητικό επίπεδο γνώσης της γλώσσας αυτής. Γιατί όμως η γλώσσα που θα επιλέξει να είναι η επικρατέστερη; Θα μπορούσε να προτιμήσει κάποια άλλη ευρωπαϊκή γλώσσα (π.χ. ο Έλληνας τα Ισπανικά, ο Ιταλός τα Πορτογαλικά, ο Ολλανδός τα Ελληνικά), πράγμα που επίσης θα διευκόλυνε σημαντικά τις επαφές σε επίπεδο πολιτών, αλλά και σε επίπεδο κρατών μελών ή θεσμικών οργάνων. Η λύση της επικρατέστερης γλώσσας όμως προβάλλει πολύ πιο δελεαστική, καθώς συνεπάγεται την ύπαρξη ενός κοινού σημείου αναφοράς μεταξύ όλων ανεξαιρέτως των ανθρώπων, πράγμα που δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί αν η ξένη γλώσσα που επέλεγε να μάθει ο καθένας ήταν διαφορετική. Έτσι, οδηγούμαστε σταδιακά στο μοντέλο μητρική + επικρατέστερη ανά την Ευρώπη, του οποίου σήμερα παρατηρείται έντονη τάση εφαρμογής στον κοινοτικό χώρο, με την Αγγλική να αναδεικνύεται ως δημοφιλέστερη γλώσσα. Οι λόγοι που τα Αγγλικά κυριάρχησαν στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι πολλοί και σχετίζονται και με γεγονότα εκτός του ευρωπαϊκού χώρου. Άλλωστε, είναι προφανής πλέον η παντοκρατορία τους σε διεθνές επίπεδο. Τα Αγγλικά, καταρχάς, είναι μία σχετικά εύκολη αλλά ταυτόχρονα απόλυτα περιγραφική γλώσσα, πράγμα που δίνει μεγάλες δυνατότητες έκφρασης στο χρήστη της. Η ευρεία διάδοση του λατινικού αλφαβήτου χάρη στις μεγάλες αυτοκρατορίες και αργότερα την αποικιοκρατία κατέστησε ακόμα ευκολότερη την εξάπλωση της γλώσσας αυτής σε όσες περιοχές μοιράζονται το ίδιο αλφάβητο. Από την άλλη, δεν πρέπει να παραβλέπουμε το γεγονός ότι πρόκειται για την επίσημη γλώσσα των Η.Π.Α., και γενικά ισχυρών και αναπτυγμένων οικονομικά και τεχνολογικά χωρών, οι οποίες, εκτός από οικονομικά και ενδεχομένως πολιτικά, επηρεάζουν τις λιγότερο εύρωστες χώρες σε όλους τους τομείς, άρα και γλωσσικά. Μάλιστα, επειδή η επιρροή στην τελευταία περίπτωση είναι έμμεση και λιγότερο εμφανής, συνήθως γίνεται και ευκολότερα δεκτή. Στην Ε.Ε., η Αγγλική έκανε εντονότερη την παρουσία της κυρίως κατά τη δεκαετία του 90, μετά την είσοδο στην Κοινότητα των σκανδιναβικών χωρών, όπου η χρήση αυτής της γλώσσας είναι πολύ διαδεδομένη. Τα Γαλλικά, μολονότι είναι η γλώσσα μιας εκ των ιδρυτριών χωρών της Ένωσης, υποχώρησαν σημαντικά στον ευρωπαϊκό χώρο, και διατήρησαν κάποια αίγλη αφενός για ιστορικούς λόγους και

12 αφετέρου επειδή η έδρα των κύριων κοινοτικών οργάνων βρίσκεται σε γαλλόφωνες χώρες. Από την άλλη, έχουμε το μοντέλο της πολυγλωσσίας, που όπως είδαμε, θεωρητικά τουλάχιστον είναι αρκετά δημοφιλές στις τάξεις των Ευρωπαίων. Πρόκειται αναμφίβολα για ένα πιο «δημοκρατικό» μοντέλο, καθώς επιτρέπει σε μεγαλύτερες ομάδες του πληθυσμού να εκφράζονται στη μητρική τους γλώσσα, η οποία αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ατομικής και πολιτισμικής τους ταυτότητας. Η αποδοχή της ταυτότητας ενός ανθρώπου όχι μόνο είναι δείγμα σεβασμού προς αυτόν, αλλά και αποτρέπει τη δημιουργία προστριβών που θα προέκυπταν αν στερείτο του δικαιώματος να διατηρεί όλες τις πτυχές της, ενώ κάποιοι συνάνθρωποί του θα διατηρούσαν αυτό το δικαίωμα. Βέβαια, μιλώντας για πολυγλωσσία, πρέπει να διευκρινίσουμε ότι και αυτή με τη σειρά της έχει περισσότερες από μία μορφές. Κι αυτό γιατί στον ευρωπαϊκό χώρο δεν ομιλούνται μόνο οι έντεκα γλώσσες (αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, δανικά, ελληνικά, ισπανικά, ιταλικά, ολλανδικά, πορτογαλικά, σουηδικά και φινλανδικά) που έχουν καθιερώσει ως επίσημες γλώσσες της Ε.Ε. τα δεκαπέντε κράτη μέλη 14, ούτε καν οι είκοσι και πλέον που θα προκύψουν μετά τις διευρύνσεις. Στην Ευρώπη μιλιούνται σήμερα γύρω στις 225 ζωντανές γλώσσες. Όσες δεν έχουν αναγνωριστεί από τις χώρες στις οποίες ομιλούνται ως επίσημες, έχουν γίνει γνωστές ως περιφερειακές ή μειονοτικές, και απολαμβάνουν εκ των πραγμάτων μειωμένο κύρος και αναγνώριση σε σχέση με τις επίσημες, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν είναι πλήρεις γλώσσες οι οποίες έχουν να επιδείξουν γραπτά κείμενα και οι οποίες μπορεί να διδάσκονται και στα σχολεία. Υπάρχουν όμως και γλώσσες οι οποίες, χωρίς να ανήκουν στις επίσημες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, είναι επίσημες για τις χώρες τους, όπως τα Ιρλανδικά και τα Λουξεμβουργιανά. Για τις δύο αυτές γλώσσες ισχύει ειδικό καθεστώς 15, πράγμα που περιπλέκει ακόμα περισσότερο τα πράγματα. 14 Ως επίσημες γλώσσες έχουν αναγνωριστεί εκείνες που τα ίδια τα κράτη μέλη πρότειναν στην Κοινότητα. Το αν οι εθνικές κυβερνήσεις προτίμησαν να προωθήσουν ως επίσημες κάποιες γλώσσες, χαρίζοντάς τους αυτόματα αυξημένο κύρος και νομική κάλυψη, έναντι κάποιων άλλων, και με ποια κριτήρια (πολιτικά, κοινωνικά, ιστορικά κ.τ.λ.) έγινε αυτό, είναι μια άλλη, μεγάλη συζήτηση. 15 Τα κείμενα της Ε.Ε. δύνανται να μεταφραστούν και στις γλώσσες αυτές, εφόσον ζητηθεί, και η μετάφραση να έχει την αξία αυθεντικού κειμένου. Στην περίπτωση των περιφερειακών γλωσσών, το πράγμα διαφέρει. Πριν από μερικά χρόνια, Καταλανοί ευρωβουλευτές ζήτησαν από τον Πρόεδρο της Επιτροπής Ζακ Σαντέρ να μεταφραστούν τα κείμενα της Ε.Ε. στην καταλανική γλώσσα. Ο Πρόεδρος συναίνεσε, διευκρινίζοντας όμως ότι τα κείμενα αυτά δεν θα αναγνωρίζονται ως αυθεντικά, επειδή η Καταλανική δεν είναι επίσημη κρατική γλώσσα του ισπανικού κράτους, αλλά μόνο επίσημη περιφερειακή γλώσσα της αυτόνομης κοινότητας της Καταλονίας.

13 Πολυγλωσσία λοιπόν μπορεί να είναι η γνώση της εθνικής γλώσσας ως μητρικής και τουλάχιστον δύο ξένων, επίσης εθνικών, γλωσσών και συνήθως αυτό έχουμε υπόψη μας όταν αναφερόμαστε στον όρο. Πολύγλωσσος όμως μπορεί να είναι και εκείνος που ομιλεί μια περιφερειακή γλώσσα ως μητρική, την επίσημη εθνική και μία επίσημη ξένη γλώσσα, εκείνος που ομιλεί την εθνική γλώσσα (αναγνωρισμένη ή όχι και ως επίσημη κοινοτική) ως μητρική, μία μειονοτική ή περιφερειακή της πατρίδας του και μία ξένη επίσης περιφερειακή, κ.ο.κ. Σε ιδανικές συνθήκες, η δεύτερη περίπτωση θα ήταν προτιμότερη, καθώς η αναγωγή ενός ελάχιστου ποσοστού των ευρωπαϊκών γλωσσών σε επίσημες καταρχήν αποτελεί σαφή πράξη ιεράρχησης, ενώ επιπλέον, καταδικάζοντας τις υπόλοιπες γλώσσες στην αφάνεια, στερεί την Ευρώπη από μεγάλο μέρος της γλωσσικής και πολιτισμικής της κληρονομιάς. Από την άλλη, το γεγονός ότι οι περιφερειακές και μειονοτικές γλώσσες διαθέτουν σαφώς λιγότερους ομιλητές από τις επίσημες αποτελεί αντικίνητρο για την εκμάθησή τους, αφού περιορίζει την ικανότητα επικοινωνίας σε πολύ μικρές και συγκεκριμένες ομάδες-στόχους (target groups) πρακτικά, η εκμάθηση μιας τέτοιας γλώσσας δεν παρουσιάζει καμία χρησιμότητα, εκτός βέβαια αν υπάρχει κάποιος πολύ συγκεκριμένος λόγος. Όπως είδαμε, στην Ευρώπη σήμερα επικρατεί το πρώτο μοντέλο πολυγλωσσίας, η οποία μάλιστα είναι ουσιαστικά συγκεκαλυμμένη ολιγογλωσσία, αφού από τη φιλομάθεια των Ευρωπαίων δεν ωφελούνται εξίσου όλες οι γλώσσες, αλλά οι πιο ισχυρές 16. Γινόμαστε λοιπόν μάρτυρες μιας πολλαπλής ιεράρχησης των γλωσσών, με τις μειονοτικές και περιφερειακές γλώσσες να βρίσκονται στη βάση της πυραμίδας, τα Λουξεμβουργιανά και τα Ιρλανδικά λίγο ψηλότερα, τις λιγότερο χρησιμοποιούμενες επίσημες ένα σκαλί πιο πάνω, ακόμα ψηλότερα τις επικρατέστερες και στην κορυφή με διαφορά την Αγγλική. Αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει απλή λύση του γλωσσικού ζητήματος. Η κοινοτική πολιτική θα πρέπει να είναι πολυσχιδής και να προσαρμόζεται κάθε φορά στα επιμέρους προβλήματα, μεριμνώντας αφενός για τη διατήρηση και ανάδειξη των μειονοτικών και περιφερειακών γλωσσών, αλλά και των εθνικών που δεν είναι επίσημες κοινοτικές, αφετέρου για την «προστασία» των Λ.Ο.Γ. από τις 16 Μάλιστα, γι αυτό το λόγο έχει εγερθεί κατά καιρούς το ερώτημα μήπως θα ήταν προτιμότερο για τις Λ.Ο.Γ. να εφαρμοστεί το μοντέλο 1+1, αφού τώρα ο φόρτος της εκμάθησης γλωσσών βαραίνει δυσανάλογα τους μητρικούς ομιλητές Λ.Ο.Γ., ενώ στην περίπτωση καθιέρωσης lingua franca θα ήταν υποχρεωμένοι να μάθουν μόνο αυτή, όπως και οι περισσότεροι ευρωπαίοι συμπολίτες τους.

14 επικρατέστερες γλώσσες, αλλά και όλων μαζί (επικρατέστερων και μη) από τα Αγγλικά. Στο Β Μέρος θα αναλύσουμε ποια είναι η πολιτική που επιλέγει τελικά η Ευρωπαϊκή Ένωση και πώς τη στηρίζει μέσα από τις ενέργειές της. Θα δούμε επίσης πώς δραστηριοποιούνται άλλοι φορείς και οργανισμοί του ευρωπαϊκού χώρου στο γλωσσικό πεδίο, επιδεικνύοντας ένα ενδιαφέρον που αποδεικνύει ακριβώς τη σοβαρότητα του ζητήματος.

15 ΜΕΡΟΣ Β ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΠΟΛΥΓΛΩΣΣΙΑΣ Από τα μοντέλα που περιγράφηκαν στο Α Μέρος, αυτό που ταιριάζει σαφώς στην ποικιλομορφία και την πολυπολιτισμικότητα της Ευρώπης είναι το μοντέλο της πολυγλωσσίας. Πρόκειται, όμως, όπως είπαμε, για ένα μοντέλο που απαιτεί πολύ προσεκτικό χειρισμό, αφού ξεκαθαριστεί βέβαια αν μιλάμε για πολυγλωσσία σε επίπεδο εθνικών γλωσσών (και μάλιστα αναγνωρισμένων ως επίσημων της Ε.Ε.) ή αν στις γλώσσες προς εκμάθηση θα περιλαμβάνονται και οι περιφερειακές και μειονοτικές. Όσον αφορά την Κοινότητα, μπορεί να στηρίξει μόνο την πολυγλωσσία της πρώτης κατηγορίας, καθώς η αρχή της επικουρικότητας δεν της επιτρέπει να παρέμβει δραστικά στη γλωσσική πολιτική που ακολουθεί κάθε κράτος μέλος, παρά μόνο να δράσει συντονιστικά και συνεκτικά. Εφόσον ένα κράτος μέλος έχει επιλέξει, καλώς ή κακώς, κάποια ή κάποιες γλώσσες ως επίσημες, αποκλείοντας από αυτό το προνόμιο κάποιες άλλες που μιλιούνται εντός των συνόρων του, η Κοινότητα δεν μπορεί να κάνει τίποτα γι αυτό 17. Υπάρχουν όμως άλλοι ευρωπαϊκοί και διεθνείς φορείς που δραστηριοποιούνται στον ευρωπαϊκό χώρο, όπως το Συμβούλιο της Ευρώπης και η UNESCO, που ασχολούνται και με το ζήτημα των μειονοτικών/ περιφερειακών γλωσσών. Μέσα από τη συνεργασία της Ε.Ε. με τέτοιους φορείς προκύπτουν και δράσεις στήριξης των γλωσσών αυτών. Σε δεύτερη φάση, θα πρέπει να εξασφαλιστεί ότι η ενίσχυση της πολυγλωσσίας θα γίνει με τέτοιο τρόπο που δεν θα πλήξει ακόμα περισσότερο τις λιγότερο χρησιμοποιούμενες γλώσσες. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να συμβεί όχι μόνο αν ενισχύονταν από τις κοινοτικές και λοιπές δράσεις οι ήδη ισχυρότερες γλώσσες, αλλά και αν ακολουθείτο η τήρηση ίσων αποστάσεων από όλες τις γλώσσες. Κι αυτό γιατί εκ των πραγμάτων υπάρχουν ήδη πολύ περισσότερα κίνητρα για να μάθει κανείς μία από τις γλώσσες αυτές, και μια ουδέτερη πολιτική στην πραγματικότητα θα συνέβαλλε ακόμα περισσότερο στο άνοιγμα της ψαλίδας. Για να προστατευθούν αποτελεσματικά οι Λ.Ο.Γ., θα πρέπει να θεσπιστούν μέτρα ειδικά γι αυτές, που να 17 Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι η Κοινότητα εγκαταλείπει στην τύχη τους τις γλώσσες αυτές. Το ενδιαφέρον για την προστασία και ανάδειξη των μειονοτικών και περιφερειακών γλωσσών υπάρχει εδώ και δεκαετίες, όπως αποδεικνύεται από ενέργειες όπως η ίδρυση, το 1982, Ευρωπαϊκού Γραφείου

16 τις καθιστούν πιο ελκυστικές στους υποψήφιους γνώστες τους, αλλά και στους ίδιους τους φυσικούς ομιλητές τους. Με βάση αυτές τις παρατηρήσεις, θα εξετάσουμε τώρα την πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης υπέρ της πολυγλωσσίας, όπως προκύπτει από τη σύνθεση των θεσμικών ρυθμίσεων και των επιμέρους προγραμμάτων, τα οποία διακρίνονται σε δύο βασικούς άξονες: προγράμματα που σχετίζονται με τη μετάδοση της γνώσης γενικά (εκπαιδευτικά, επαγγελματικής κατάρτισης κ.τ.λ.), αλλά και προγράμματα προαγωγής της έρευνας και της τεχνολογίας. Θα δούμε μάλιστα ότι αυτά τα τελευταία, αν και η σχέση τους με το γλωσσικό ζήτημα δεν διακρίνεται τόσο εύκολα όσο στα άλλα, μπορεί να αποδειχθούν πολύ πιο αποτελεσματικοί αρωγοί της πολυγλωσσίας. για τις Λιγότερο Διαδεδομένες (δηλ. μειονοτικές και περιφερειακές) Γλώσσες στο Δουβλίνο της Ιρλανδίας.

17 ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΣΤΟ ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΠΕΔΙΟ Θεσμικό Επίπεδο Όπως προαναφέρθηκε, με τα επίσημα κείμενά της, από Συνθήκες μέχρι Οδηγίες και Αποφάσεις, η Κοινότητα τίθεται υπέρ της διατήρησης του γλωσσικού πλουραλισμού στον ευρωπαϊκό χώρο. Η προσπάθεια αυτή δεν συνδέεται μόνο με τη διατήρηση του «πολυπολιτισμού», αλλά είναι και άμεση απόρροια του σεβασμού των ατομικών δικαιωμάτων του Ευρωπαίου πολίτη. Έτσι, στη Συνθήκη του Μάαστριχτ π.χ. συναντάμε τις εξής διακηρύξεις: «Η Κοινότητα συμβάλλει στην ανάπτυξη των πολιτισμών των κρατών μελών και σέβεται την εθνική και περιφερειακή πολυμορφία τους, ενώ ταυτόχρονα προβάλλει την κοινή πολιτισμική κληρονομιά 18» (άρθρο 128, παρ.1). Επίσης, «...η Κοινότητα συμβάλλει στην ανάπτυξη παιδείας υψηλού επιπέδου, ενθαρρύνοντας τη συνεργασία μεταξύ κρατών μελών και, αν αυτό απαιτείται, υποστηρίζοντας και συμπληρώνοντας τη δράση τους, σεβόμενη ταυτόχρονα πλήρως την αρμοδιότητα των κρατών μελών για το περιεχόμενο της διδασκαλίας και την οργάνωση του εκπαιδευτικού συστήματος καθώς και την πολιτισμική και γλωσσική τους πολυμορφία» (άρθρο 126, παρ.1). Τόσο σε εκπαιδευτικά όσο και σε πολιτισμικά θέματα, «...η Κοινότητα και τα κράτη μέλη ευνοούν τη συνεργασία με τις τρίτες χώρες και τους διεθνείς οργανισμούς...και ειδικότερα με το Συμβούλιο της Ευρώπης». Από την άλλη, η Κοινότητα δηλώνει προσηλωμένη «...στις αρχές της ελευθερίας, της δημοκρατίας και του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων» και επιθυμεί να επικρατήσουν «...βαθύτερες σχέσεις αλληλεγγύης μεταξύ των λαών και ταυτόχρονα σεβόμενη την ιστορία, τον πολιτισμό και τις παραδόσεις τους» (από το προοίμιο). Μία βασική παράμετρος του σεβασμού προς τα ατομικά δικαιώματα και την προσωπικότητα του πολίτη είναι να μπορεί να εκφράζεται ελεύθερα στη γλώσσα του και να μην τυγχάνει καμίας εις βάρος του διάκρισης εξαιτίας της έκφρασης αυτής. Γι αυτό, άλλωστε, η Κοινότητα αναγνωρίζει και τις έντεκα επίσημες γλώσσες (αγγλική, γαλλική, γερμανική, δανική, ελληνική, ισπανική, ιταλική, ολλανδική, πορτογαλική, 18 Εδώ υπονοείται ότι ο ευρωπαϊκός πολιτισμός (civilization) είναι ένας και οι επιμέρους εθνικοί πολιτισμοί (cultures) αποτελούν εκφράσεις του. Δυστυχώς, η διάκριση αυτή δεν μπορεί να αποδοθεί τόσο εύκολα στην ελληνική γλώσσα.

18 σουηδική και φινλανδική) ως ισότιμες, και τις έχει χαρακτηρίσει όλες ως γλώσσες εργασίας των οργάνων της 19. Προγράμματα Εκπαίδευσης και Επαγγελματικής Κατάρτισης Εκτός όμως από τη θεσμική κάλυψη που παρέχει στις επίσημες γλώσσες της, η Κοινότητα προχωρεί ένα βήμα πιο πέρα, δραστηριοποιούμενη και στον εκπαιδευτικό τομέα. Πλούσια είναι τα προγράμματα και οι ενέργειες που έχει εκπονήσει και θέσει σε εφαρμογή, τα οποία μάλιστα δεν περιορίζονται στον κοινοτικό χώρο, αλλά επεκτείνονται και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Γνωστότερα και σημαντικότερα από αυτά είναι το Σωκράτης, το Leonardo da Vinci, το Νεολαία για την Ευρώπη (γνωστότερο ως Youth), καθώς και το TEMPUS. Το πρόγραμμα Σωκράτης εφαρμόστηκε για πρώτη φορά τη χρονική περίοδο 1995-9 («Σωκράτης Ι»), για να ανανεωθεί στη συνέχεια για την περίοδο 2000-6 («Σωκράτης ΙΙ») 20. Πρόκειται για εκπαιδευτικό πρόγραμμα το οποίο στοχεύει στην επιμόρφωση ποικίλων κατηγοριών πολιτών, δίνοντας έμφαση στην παράλληλη ενίσχυση των διακρατικών επαφών και της συνεργασίας. Αρχικά απευθυνόταν μόνο στα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Όμως το 1997 η Ρουμανία και η Ουγγαρία απέκτησαν το δικαίωμα να συμμετάσχουν στο Σωκράτη, καθώς και στα Leonardo και Youth (για τα οποία θα γίνει λόγος στη συνέχεια). Ακολούθησαν και άλλες χώρες, όπως η Τσεχία, η Σλοβακία και η Πολωνία. Σήμερα, δικαίωμα συμμετοχής έχουν συνολικά 31 χώρες: εκτός από τα δεκαπέντε κράτη μέλη, πρόκειται για τις τρεις χώρες Ε.Ζ.Ε.Σ./Ε.Ο.Χ. 21 (Ισλανδία, Λίχτενσταϊν, Νορβηγία), τις δέκα συνδεδεμένες χώρες της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης 22, και επίσης την Κύπρο, τη Μάλτα και, από το 2002, την Τουρκία. Το πρόγραμμα υποδιαιρείται σε οχτώ δράσεις, οχτώ υποπρογράμματα δηλαδή, εκ των οποίων άλλα αφορούν συγκεκριμένο πεδίο εφαρμογής και άλλα (οι λεγόμενες «εγκάρσιες δράσεις») άπτονται των υπολοίπων, δρώντας ενισχυτικά. Από τις δράσεις αυτές, οι πιο άμεσα συνδεόμενες με τη 19 Με κάποιες εξαιρέσεις, όπως θα δούμε στο επόμενο Μέρος. 20 Φορέας υλοποίησης και των δύο φάσεων του προγράμματος αυτού για την Ελλάδα υπήρξε και συνεχίζει να είναι το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών (Ι.Κ.Υ.). 21 Ε.Ζ.Ε.Σ.: Ευρωπαϊκή Ζώνη Ελευθέρων Συναλλαγών. Ε.Ο.Χ.: Ευρωπαϊκός Οικονομικός Χώρος. 22 Δηλαδή τις: Βουλγαρία, Εσθονία, Λετονία, Λιθουανία, Ουγγαρία, Πολωνία, Σλοβακία, Σλοβενία, Τσέχικη Δημοκρατία.

19 γλωσσομάθεια είναι οι δράσεις Comenius, Erasmus, Grundtvig, Minerva και, βέβαια, Lingua. Η δράση Comenius αφορά τη σχολική εκπαίδευση και τους σχετιζόμενους με αυτήν, είτε πρόκειται για μαθητές είτε για διδακτικό προσωπικό είτε για σχολεία ολόκληρα. Προάγει τη συνεργασία μεταξύ των σχολικών ιδρυμάτων των συμμετεχουσών χωρών με διάφορους τρόπους, όπως είναι η ανταλλαγή επισκέψεων, η συνδιοργάνωση εκθέσεων ή η δημιουργία συλλογικών μελετών ή κοινών ιστοσελίδων από τους μαθητές, η αποστολή καθηγητών από τη μία χώρα στην άλλη, κ.τ.λ. Έτσι, μαθητές και διδάσκοντες έχουν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με διαφορετικές ευρωπαϊκές γλώσσες και κουλτούρες, που συνήθως μάλιστα δεν ανήκουν στις επικρατέστερες. 23 Erasmus: πρόκειται για το γνωστό πρόγραμμα που όλοι έχουμε συσχετίσει με την ανταλλαγή φοιτητών και σπουδαστών. Εκτός από αυτή την πτυχή, η συγκεκριμένη δράση προάγει γενικότερα την ευρωπαϊκή διαπανεπιστημιακή συνεργασία, καθώς δίνει και σε καθηγητές την ευκαιρία να εργαστούν για κάποιο διάστημα σε ξένα πανεπιστήμια (άσχετα αν, μέχρι σήμερα, αυτή η δυνατότητα ελάχιστα έχει αξιοποιηθεί). Απαραίτητη προϋπόθεση 24, φυσικά, για να παρακολουθήσει ή να διδάξει κανείς σε ένα ξένο πανεπιστήμιο είναι η γνώση μιας ξένης γλώσσας. Μάλιστα, υπάρχει δυνατότητα η Κοινότητα να χρηματοδοτήσει εν μέρει τη γλωσσική προετοιμασία φοιτητών, σπουδαστών και διδακτικού προσωπικού, πριν μεταβούν στο εξωτερικό. Η δράση Grundtvig ασχολείται με την κατάρτιση ενηλίκων (όχι σπουδαστών/ φοιτητών), και γενικότερα με τη διά βίου εκπαίδευση. Πρεσβεύει, δηλαδή, ότι η μάθηση είναι μια διαδικασία που ποτέ δεν πρέπει να τελειώνει, αφού συμβάλλει στην καλλιέργεια του ανθρώπου αλλά και, σε πρακτικό επίπεδο, αυξάνει τις πιθανότητές του για επαγγελματική ανέλιξη και καλύτερη ποιότητα ζωής. Και με αυτή τη δράση ευνοείται η γλωσσομάθεια, χάρη στις συμπράξεις μεταξύ ευρωπαϊκών ιδρυμάτων εκπαίδευσης και κατάρτισης, την κινητικότητα προσωπικού που ασχολείται με την εκπαίδευση ενηλίκων, κ.α. ενέργειες. 23 Άλλωστε, η Γενική Διεύθυνση Εκπαίδευσης και Πολιτισμού (υπό την Επιτροπή), η οποία είναι υπεύθυνη για την κατάρτιση του εν λόγω προγράμματος, έχει επισημάνει εξαρχής ότι θα δίδεται προτεραιότητα στις λιγότερο διαδεδομένες και τις λιγότερο διδασκόμενες γλώσσες. 24 Εκτός κάποιων εξαιρέσεων, για τις οποίες θα γίνει λόγος στο επόμενο κεφάλαιο.

20 Η δράση Minerva (εγκάρσια δράση) έρχεται να θέσει την τεχνολογία στην υπηρεσία της εκπαίδευσης, μια και το εκπαιδευτικό σύστημα σε όλη την Ευρώπη καλείται να ανταποκριθεί στις νέες προκλήσεις που συνδέονται με την εξέλιξη της κοινωνίας. Στόχος η ανάπτυξη της συνεργασίας μεταξύ των ειδικών που αναπτύσσουν τη χρήση των Νέων Τεχνολογιών (Ν.Τ.) στα σχολεία, τα Α.Ε.Ι. και τα Τ.Ε.Ι., και στους άλλους χώρους μάθησης. Η δράση Lingua (όπως φανερώνει και το όνομά της), επίσης εγκάρσια δράση, στοχεύει στην ενίσχυση της γλωσσομάθειας, με την εκμάθηση ξένων γλωσσών καθ όλη τη διάρκεια του βίου. Η σημασία που αποδίδει η Κοινότητα στο ζήτημα αυτό διαφαίνεται από το γεγονός ότι παλιότερα το Lingua αποτελούσε αυτόνομο εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Σήμερα, επιδιώκεται να ευαισθητοποιηθεί (και να ανταποκριθεί) το κοινό σ αυτό το θέμα κατ αρχήν μέσω της πληροφόρησης και έπειτα μέσω της παροχής κινήτρων για την εκμάθηση ξένων γλωσσών, και ιδιαίτερα των λιγότερο ομιλουμένων και διδασκομένων. Το πρόγραμμα Leonardo da Vinci 25 διανύει ήδη τη δεύτερη φάση της ζωής του (2000-2006), έχοντας αυξήσει τις συμμετέχουσες σε αυτό χώρες από δεκαοχτώ το 1995, οπότε και ξεκίνησε, σε τριάντα μία, τις ίδιες που συμμετέχουν και στο Σωκράτης. Αφορά την επαγγελματική κατάρτιση και απευθύνεται σε πολύ ευρύ κοινό, από ιδιώτες και επιχειρήσεις μέχρι οργανισμούς επαγγελματικής κατάρτισης, τοπικούς φορείς και μη κερδοσκοπικές οργανώσεις. Διακρίνεται σε πέντε «μέτρα», αντίστοιχα των «δράσεων» του προηγούμενου προγράμματος. Με το γλωσσικό ζήτημα σχετίζεται εμμέσως το μέτρο «κινητικότητα», και άμεσα το μέτρο «γλωσσικές ικανότητες»: με το μέτρο αυτό παρέχεται υποστήριξη σε σχέδια προώθησης των γλωσσικών ικανοτήτων και γενικότερα ειδικών ικανοτήτων σε πολιτισμικά θέματα, πάντα στον τομέα της επαγγελματικής κατάρτισης. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω δύο ειδών σχεδίων: α) τα διακρατικά πιλοτικά σχέδια, τα οποία αφορούν το διδακτικό υλικό και τις καινοτόμες παιδαγωγικές μεθόδους, προσαρμοσμένες στις ειδικές ανάγκες κάθε επαγγελματικού και οικονομικού κλάδου, και 25 Φορέας υλοποίησης στην Ελλάδα: Εθνικό Ινστιτούτο Εργασίας.