ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ. Τμήμα Νηπιαγωγών ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ. Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού

i ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ Τμήμα Νηπιαγωγών ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού ΔΙΑΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ «Γνωστική κινητική ανάπτυξη» Κατεύθυνση: Κινητική ανάπτυξη Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΑΣΚΗΣΗΣ ΜΕΣΩ ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ (WII SPORT) ΣΕ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΜΕ ΗΠΙΑ ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΚΑΙ ΣΕ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΜΕ ΗΠΙΑ ΑΝΟΙΑ, ΣΤΟΝ ΚΙΝΗΤΙΚΟ ΚΑΙ ΝΟΗΤΙΚΟ ΤΟΜΕΑ Του ΠΑΠΑΝΤΣΙΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΑΜ 5058 Εγκεκριμένο από το καθηγητικό σώμα: Επιβλέπουσα: Μαρία Σιδηροπούλου, επίκουρη καθηγήτρια ΤΕΦΑΑ, ΑΠΘ.. Μέλος: Μάγδα Τσολάκη, Καθηγήτρια Ιατρικής, ΑΠΘ Μέλος: Νικόλαος Τσιγγίλης, εκλεγμένος Λέκτορας, Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ, ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2014

ii Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΑΣΚΗΣΗΣ ΜΕΣΩ ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ (WII SPORT) ΣΕ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΜΕ ΗΠΙΑ ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΚΑΙ ΣΕ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΜΕ ΗΠΙΑ ΑΝΟΙΑ, ΣΤΟΝ ΚΙΝΗΤΙΚΟ ΚΑΙ ΝΟΗΤΙΚΟ ΤΟΜΕΑ Του Παπάντσιου Αθανασίου ΑΜ 5058 Θεσσαλονίκη 2014 Εγκεκριμένο από την τριμελή συμβουλευτική επιτροπή: Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Μαρία Σιδηροπούλου Επίκουρη καθηγήτρια ΤΕΦΑΑ, ΑΠΘ.. Μέλος: Μάγδα Τσολάκη Καθηγήτρια, Ιατρικής, ΑΠΘ Μέλος: Νικόλαος Τσιγγίλης Εκλεγμένος Λέκτορας, Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ, ΑΠΘ..

iii 2014 Παπάντσιος Αθανάσιος ALL RIGHTS RESERVED

iv ΠΕΡΙΛΗΨΗ Παπάντσιος Αθανάσιος: Η επίδραση της άσκησης μέσω διαδραστικού παιχνιδιού (Wii sport) σε ασθενείς με ήπια νοητική διαταραχή και σε ασθενείς με ήπια άνοια, στον κινητικό και νοητικό τομέα (Υπό την επίβλεψη της κ. Σιδηροπούλου Μαρίας) Η παρούσα μελέτη έχει σκοπό να εκτιμήσει την προοπτική να υπάρχουν οφέλη μέσω άσκησης με τη διαδραστική παιχνιδομηχανή Wii της Nintendo, στο νοητικό και στον κινητικό τομέα ηλικιωμένων με ήπια νοητική διαταραχή ή ήπια άνοια. Για την υλοποίησή της συμμετείχαν 89 εθελοντές που χωρίστηκαν σε τρεις κατηγορίες, υγιείς, με ήπια νοητική διαταραχή, με ήπια άνοια, ανάλογα με τη διάγνωσή τους. Ο μισός πληθυσμός κάθε κατηγορίας συμμετείχε στην ομάδα άσκησης, ενώ οι υπόλοιποι αποτέλεσαν την ομάδα ελέγχου. Το πρόγραμμα της άσκησης εφαρμοζόταν για τριάντα λεπτά, δύο μη συνεχόμενες ημέρες την εβδομάδα, για οκτώ συνεχόμενες εβδομάδες. Εφαρμόστηκε αρχικός έλεγχος, άσκηση και τελικός έλεγχος. Μετρήθηκαν πριν και μετά την άσκηση, οι ικανότητες μνήμη, προσοχή ευπραξία και αντίληψη του νοητικού τομέα με τη Σύντομη Δοκιμασία Εκτίμησης της Νοητικής Κατάστασης (MMSE) και οι λειτουργικές δυνατότητες σίτιση, ένδυση, ατομική υγιεινή και προσανατολισμός του κινητικού τομέα με την Κλίμακα Λειτουργικής Εκτίμησης των Συμπτωμάτων στην Άνοια (FRSSD). Για την διαδικασία των μετρήσεων χρησιμοποιήθηκε ο μη παραμετρικός έλεγχος Wilcoxon signed rank test. Η ανάλυση των αποτελεσμάτων εμφανίζει στατιστικά μεγαλύτερη τάση θετικής επίδρασης α) για τις γυναίκες σε σύγκριση με τους άντρες. Οι γυναίκες εμφάνισαν θετική τάση επίδρασης σε επτά μεταβλητές( Μνήμη MR+ = 9.00, z = -1.69, p =.09, προσοχή MR+ =5.50, z = -1.06, p =.28, ευπραξία MR- =.00, z = -2.33, p =.02, αντίληψη MR- = 7.00, z = -2.18, p =.02, ένδυση MR+ = 7.00, z = -2.66, p =.00, ατομική υγιεινή MR+ = 7.00, z = -2.49, p =.01, προσανατολισμός MR+ = 7.50, z = -3.20, p =.00) και αρνητική τάση επίδρασης σε μία μεταβλητή (Σίτιση MR- = 6.50, z = -2.30, p =.02) σε σύγκριση με τους άντρες που εμφάνισαν θετική τάση επίδρασης σε έξι μεταβλητές (Μνήμη MR+ = 3.00, z = -.33, p =.73, προσοχή MR+ = 4.00, z = -1.89, p =.05, ευπραξία MR- =.00, z = -1.73, p =.08, ένδυση MR+ = 4.50, z = -1.15, p =.24, ατομική υγιεινή MR- = 4.00, z = -1.13, p =.25, προσανατολισμός MR+ = 4.00, z = -1.13, p =.25) και αρνητική τάση επίδρασης σε δύο μεταβλητές (Αντίληψη MR+ = 3.00, z = -.44, p =.15, σίτιση

v MR+ = 4.50, z = -1.41, p =.15). β) για την πειραματική ομάδα σε σύγκριση με την ομάδα ελέγχου. Τα μέλη της πειραματικής ομάδας εμφάνισαν θετική τάση επίδρασης σε επτά μεταβλητές (Μνήμη MR+ = 11.5, z = -1.96, p =.05, προσοχή MR+ = 9.00, z = -1.96, p =.05, ευπραξία MR- =.00, z = -3.50, p =.00, αντίληψη MR- = 9.50, z = -2.13, p =.03, ένδυση MR+ = 13.37, z = -.70, p =.04, ατομική υγιεινή MR+ = 11.50, z = 00, p =1.00, προσανατολισμός MR+= 12.0, z = -.62, p =.53) και αρνητική τάση επίδρασης σε μία μεταβλητή (Σίτιση MR+ = 11.50, z = -2.55, p =.11),ενώ τα μέλη της ομάδας ελέγχου εμφάνισαν θετική τάση επίδρασης σε τέσσερις μεταβλητές (Σίτιση MR- = 6.50, z = -.50, p =.61, ένδυση MR+ = 8.00, z = -1.80, p =.07, ατομική υγιεινή MR+ = 10.0, z = -.68, p =.49, προσανατολισμός MR+ = 6.50, z = -.57, p =.56) και αρνητική τάση επίδρασης σε τέσσερις μεταβλητές (Μνήμη MR- =7.00, z = -.832, p =.40, προσοχή MR- =7.00, z = -.728, p =.46, ευπραξία MR- = 4.50, z = -.577, p =.46, αντίληψη MR- = 9.75, z = -.97, p =.33) και γ) για την κατηγορία υγιείς σε σύγκριση με τις άλλες κατηγορίες. Οι άντρες μέλη της πειραματικής ομάδας της κατηγορίας Υγιείς εμφάνισαν τα καλύτερα αποτελέσματα, θετική τάση επίδρασης σε όλες τις μεταβλητές (Μνήμη MR+ = 1.50, z =.00, p = 1.00, προσοχή MR+ =.00, z = -1.41, p =.15, ευπραξία MR+ =.00, z = 1.00, p =.25, αντίληψη MR+ = 1.50, z =.00, p =1.0, σίτιση MR+ =.00, z = - 1.41, p =.15, ένδυση MR+ =.00, z = -1.00, p =.31, ατομική υγιεινή MR- =.00, z = -1.00, p =.31, προσανατολισμό MR+ = 2.00, z = -.57, p =.56), ενώ στον αντίποδα οι άντρες μέλη της ομάδας ελέγχου της κατηγορία ΗΝΔ εμφάνισαν θετική τάση επίδρασης σε δύο μεταβλητές (Ευπραξία MR+ = 1.00, z = -.44, p =.65, προσανατολισμός MR- =.00, z = -1.41, p =.65) και αρνητική τάση επίδρασης σε έξι μεταβλητές (Μνήμη MR+ = 3.00, z = -1.34, p =.18, προσοχή MR+ =.00, z = -1.34, p =.18, αντίληψη MR+ =.00, z = 1.73, p =1.0, σίτιση MR+ =.00, z = -1.00, p =.31, ένδυση MR+ = 1.00, z = -.44, p =.65, ατομική υγιεινή MR+ = 1.50, z =.00, p =1.0). Συμπεραίνεται, ότι τα αποτελέσματα της παρούσας μελέτης από την εφαρμογή παρέμβασης, με τη χρήση μόνο της παιχνιδομηχανής Wii, είναι ήπια ενθαρρυντικά, καθώς η θετική επίδραση, φάνηκε να είναι περιορισμένη ως ελάχιστη σε ορισμένες ικανότητες ή δεξιότητες. Πιθανόν περισσότερες συνδυαστικές έρευνες, όπως παράλληλη σωματική άσκηση και άσκηση με την παιχνιδομηχανή Wii, να εμφάνιζαν ακόμη καλύτερα αποτελέσματα.

vi ABSTRACT Papantsios Athanasios: The effect of exercise through interactive game (Wii sport) in patients with mild cognitive impairment and in patients with mild dementia, in the kinetic and cognitive sector. (Under the supervision of Dr. Sidiropoulou Maria) This study aims to assess the prospect benefits through exercise with interactive Wii game console of Nintendo, in the cognitive and kinetic sector of elderly with mild cognitive impairment or mild dementia. Eighty nine volunteers were involved who were divided into three groups, healthy, mild cognitive impairment, mild dementia, according to their diagnosis. Half population of each group participated in the experimental group, while the others served as control group. The exercise program was applied for thirty five minutes, two nonconsecutive days a week for eight consecutive weeks. Implemented initial control, exercise and final inspection. We measured before and after exercise, cognitive functions: memory, attention, praxis and perception of the mental field with the Short Test of Mental State Examination (MMSE) and the functional activities of daily living: feeding, clothing, personal hygiene and orientation of the motor domain with the Functional Assessment Scale for symptoms in Dementia (FRSSD). We used the non -parametric Wilcoxon signed rank test. Results analysis showed statistically greater tendency positive effect a) For women compared with men. Women showed a positive trend effect in seven variables ( Memory MR + = 9.00, z = -1.69, p =.09, attention MR + = 5.50, z = -1.06, p =.28, praxis MR-=.00, z = - 2.33, p =.02, perception MR-= 7.00, z = -2.18, p =.02, Clothing MR + = 7.00, z = -2.66, p =.00, personal hygiene MR + = 7.00, z = -2.49, p =.01, orientation MR + = 7.50, z = -3.20, p =.00) and a negative effect on a voltage variable ( Feeding MR-= 6.50, z = -2.30, p =.02) compared to males showed positive trend effect in six variables ( Memory MR + = 3.00, z = -.33, p =.73, attention MR + = 4.00, z = -1.89, p =.05, praxis MR-=.00, z = -1.73, p =.08, Clothing MR + = 4.50, z = -1.15, p =.24, personal hygiene MR-= 4.00, z = -1.13, p =.25, orientation MR + = 4.00, z = -1.13, p =. 25) and a negative trend effect in two variables ( Perception MR + = 3.00, z = -.44, p =.15, feeding MR + = 4.50, z = -1.41, p =.15). b) For the experimental group compared with the control group. The members of the experimental group showed a positive trend effect in seven variables ( Memory MR + = 11.5, z = -1.96, p =

vii.05, attention MR + = 9.00, z = -1.96, p =.05, praxis MR-=.00, z = -3.50, p =.00, perception MR-= 9.50, z = -2.13, p =.03, Clothing MR + = 13.37, z = -.70, p =.04, personal hygiene MR + = 11.50, z = 00, p = 1.00, orientation MR + = 12.0, z = -.62, p =.53) and a negative effect on a trend variable ( Feeding MR + = 11.50, z = -2.55, p =.11), while members of control group showed a positive trend effect in four variables ( Feeding MR-= 6.50, z = -.50, p =.61, Clothing MR + = 8.00, z = -1.80, p =.07, personal hygiene MR + = 10.0, z = -.68, p =.49, orientation MR + = 6.50, z = -.57, p =.56) and a negative trend effect in four variables ( Memory MR-= 7.00, z = -.832, p =.40, attention MR-= 7.00, z = -.728, p =.46, praxis MR-= 4.50, z = -.577, p =.46, perception MR-= 9.75, z = -.97, p =.33 ) and c) For the category Healthy compared to other categories. The men members of the experimental group category Healthy showed the best results, a positive trend effect on all variables ( Memory MR + = 1.50, z =.00, p = 1.00, attention MR + =.00, z = -1.41, p =. 15 praxis MR + =.00, z = 1.00, p =.25, perception MR + = 1.50, z =.00, p = 1.0, feeding MR + =.00, z = - 1.41, p =.15, Clothing MR + =.00, z = -1.00, p =.31, personal hygiene MR-=.00, z = -1.00, p =.31, orientation MR + = 2.00, z = -.57, p =.56, while the opposite men in the control group of MCI group showed a positive trend effect in two variables ( Praxis MR + = 1.00, z = -.44, p =.65, orientation MR-=.00, z = -1.41, p =.65) negative trend effect in six variables ( Memory MR + = 3.00, z = -1.34, p =.18, attention MR + =.00, z = -1.34, p =.18, perception MR + =.00, z = 1.73, p = 1.0, feeding MR + =.00, z = -1.00, p =.31, Clothing MR + = 1.00, z = -.44, p =.65, personal hygiene MR + = 1.50, z =.00, p = 1.0).It is concluded that the results of this study by implementing intervention, using only the gaming Wii, are gentle encouraging, as the positive effect seemed to be limited to minimum for many capabilities or skills. Probably more combinatorial surveys as parallel physical activity and exercise game Wii, appear even better results.

viii ΠΡΟΛΟΓΟΣ Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά όλους τους ανθρώπους που με στήριξαν και μου συμπαραστάθηκαν να ολοκληρώσω την εργασία αυτή. Αρχικά θα ήθελα να ευχαριστήσω την επιβλέπουσα της μεταπτυχιακής μου διατριβής την κυρία Μαρία Σιδηροπούλου επίκουρη καθηγήτρια Τ.Ε.Φ.Α.Α.- Α.Π.Θ., που με καθοδήγησε από τα πρώτα στάδια της μελέτης μου, με ουσιαστικές υποδείξεις και επιστημονικές γνώσεις. Επιπλέον θα ήθελα να ευχαριστήσω τα μέλη της τριμελούς μου επιτροπής την κυρία Μάγδα Τσολάκη, Καθηγήτρια, Ιατρικής, Α.Π.Θ. και τον κύριο Νικόλαο Τσιγγίλη, εκλεγμένο Λέκτορα, Δημοσιογραφίας και Μ.Μ.Ε., Α.Π.Θ. για τον πολύτιμο χρόνο που μου διέθεσαν και τις ανεκτίμητες συμβουλές που μου προσέφεραν. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω το διοικητικό συμβούλιο της Ελληνικής Εταιρείας Νόσου Alzheimer και συναφών διαταραχών που με δέχτηκαν στις μονάδες της εταιρείας και μου επέτρεψαν την εφαρμογή της έρευνας μου. Ιδιαίτερα θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους ηλικιωμένους που συμμετείχαν εθελοντικά. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω τη σύζυγο μου Ευαγγελία Καρανδρέα και τα παιδιά μου Αναστάσιο και Κυριάκο για την ανοχή και τη συμπαράσταση σε όλη τη διάρκεια της φοίτησης μου στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών.

ix ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΛΗΨΗ...IV ABSTRACT....VI ΠΡΟΛΟΓΟΣ..VII ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ...IX ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ... XI ΚΕΦΑΛΑΙΑ Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ....1 ΗΠΙΑ ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ.......2 ΗΠΙΑ ΑΝΟΙΑ...3 ΙΙ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ.......5 Προβληματισμός..9 Σκοπός..10 Ερευνητικές υποθέσεις..10 Σημασία της έρευνας..11 Οριοθέτηση.11 Περιορισμοί....12 Πρωτοτυπία.... 12

x ΙΙΙ. ΜΕΘΟΔΟΣ 13 Συμμετέχοντες...... 13 Πρόγραμμα παρέμβασης.. 14 Διαδικασία μετρήσεων.15 Όργανα μέτρησης......15 Αποκλεισμοί.....16 Στατιστική Ανάλυση....16 IV. Αποτελέσματα........17 Γενικά αποτελέσματα...17 1.Φύλο Άντρας/Γυναίκα.....18 2. Ομάδα Άσκησης / Ομάδα Ελέγχου....20 3. Κατηγορίες Υγιείς/Ήπια Νοητική Διαταραχή/Ήπια Άνοια..22 V.ΣΥΖΗΤΗΣΗ....35 VI. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ.. 39 VII. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ. 41 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ.46

xi ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1 Φύλο Άντρες. Τάσεις βελτίωσης ανά μεταβλητή. 19 Πίνακας 2 Φύλο Γυναίκες. Τάσεις βελτίωσης ανά μεταβλητή.....20 Πίνακας 3 Πειραματική ομάδα. Τάσεις βελτίωσης ανά μεταβλητή....22 Πίνακας 4 Ομάδα ελέγχου. Τάσεις βελτίωσης ανά μεταβλητή...22 Πίνακας 5 Πειραματική ομάδα Κατηγορία Υγιείς 25 Πίνακας 6 Ομάδα ελέγχου Κατηγορία Υγιείς...26 Πίνακας 7 Πειραματική ομάδα Κατηγορία Ήπια Νοητική Διαταραχή...29 Πίνακας 8 Ομάδα ελέγχου Κατηγορία Ήπια Νοητική Διαταραχή..30 Πίνακας 9 Πειραματική ομάδα Κατηγορία Ήπια Άνοια 33 Πίνακας 10 Ομάδα ελέγχου Κατηγορία Ήπια Άνοια 34

1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΑΣΚΗΣΗΣ ΜΕΣΩ ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ (WII SPORT) ΣΕ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΜΕ ΗΠΙΑ ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΚΑΙ ΣΕ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΜΕ ΗΠΙΑ ΑΝΟΙΑ, ΣΤΟΝ ΚΙΝΗΤΙΚΟ ΚΑΙ ΝΟΗΤΙΚΟ ΤΟΜΕΑ Ο αριθμός των ανθρώπων που θα έχουν ηλικία 60 ετών και άνω σε όλο τον κόσμο εκτιμάται ότι θα αυξηθεί από 893 εκατομμύρια, ποσοστό που αντιπροσωπεύει το 12,8% του παγκόσμιου πληθυσμού, σε 1,9 δισεκατομμύρια το 2050 (United Nation 2012). Η ηλικιακή οµάδα των 80 ετών και άνω είναι εκείνη που αυξάνεται ταχύτατα. Ο πληθυσμός των ατόµων ηλικίας 100 ετών και άνω προβλέπεται να αυξηθεί 15 φορές, από περίπου 145.000 το 1999 σε 2,2 εκατομμύρια µέχρι το 2050. Η πλειοψηφία των ηλικιωµένων (55%) είναι γυναίκες, αλλά και ανάµεσα στους υπερήλικες (άνω των 80 ετών) το 65% είναι γυναίκες. Ο ήδη, δηλαδή, ηλικιωµένος πληθυσµός φαίνεται να γηράσκει. Η γήρανση συνοδεύεται από εκφυλιστικές αλλαγές σε όλα τα συστήματα του οργανισμού που συμβάλλουν στον έλεγχο της κίνησης. Η μυϊκή μάζα και η δύναμη μειώνονται με το πέρας των χρόνων (Kallman, Plato, Tobin, 1990, Larsson, Engquist, Renaud, Corpeño, LlanoDiez, Andersson, Bergquist, Artemenko, Gonzales Cacciani,1979). Η μυϊκή αδυναμία σχετίζεται με αυξημένο κίνδυνο για πτώσεις (Campbell, Borrie, Spears, 1989) με πιθανά κατάγματα (Anianson, Sperling, Rundgren, Lehnberg, 1984) με εξασθενημένες λειτουργικές ικανότητες και απώλεια οστικής πυκνότητας (Sinaki, McPhee, Hogson, Merrit, Offord, 1986). Λειτουργικές αλλοιώσεις παρατηρούνται στο αισθητηριακό και κεντρικό νευρικό σύστημα (ΚΝΣ), μειώνεται σημαντικά ο αριθμός των εγκεφαλικών κυττάρων με αποτέλεσμα την πιο αργή νοητική λειτουργία του εγκεφάλου (Rankin, 2000). Η άνοια χαρακτηρίζει κυρίως τα άτομα της τρίτης ηλικίας και συνεπάγεται την πρόκληση ποικίλων ιατροκοινωνικών προβλημάτων, οι επιπτώσεις των οποίων επιβαρύνουν τόσο τους πάσχοντες και το οικογενειακό τους περιβάλλον όσο και ευρύτερα το κοινωνικό σύνολο. Η συχνότητα εκδήλωσης της άνοιας εξαρτάται κυρίως από την ηλικία. Οι επιδημιολογικές έρευνες (Braak & Braak.,1997, Tsolaki, Papaliagkas, Anogianakis, Bernabei, Emre, Frolich, Visser, Michel,.Pirttila, Olde Rikkert, Soininen, Sobow, Vellas, Verhey, Winblad 1997, Hendrie, 1998) εκτιμούν πως η συχνότητα σε άτομα ηλικίας άνω των 65

2 κυμαίνεται σε ποσοστό 8-10%, άνω των 75 18-20%και άνω των 90 δεν υπερβαίνει το 40 %. Η άνοια τύπου Alzheimer είναι η πιο κοινή μορφή άνοιας, με συχνότητα να ανέρχεται στο 50% - 65% (Terry & Katzman, 1992).. Επηρεάζει, κυρίως, τα άτομα ηλικίας 65 ετών και άνω. Προσβάλλει τον εγκέφαλο με αποτέλεσμα την μείωση ή απώλεια των νοητικών λειτουργιών, όπως τη μνήμη, τη σκέψη και την ομιλία. Παρά την επιστημονική πρόοδο, οι αιτίες είναι ακόμα άγνωστες, και δεν υπάρχει θεραπεία που μπορεί να ανατρέψει αυτά τα συμπτώματα. ΗΠΙΑ ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ Σήμερα, το ιδιαίτερο ενδιαφέρον ερευνητών και κλινικών γιατρών εστιάζεται στο στάδιο της άνοιας πριν από την εμφάνιση των λειτουργικών διαταραχών, που ονομάζεται Ήπια Νοητική Διαταραχή (ΗΝΔ). H ΗΝΔ είναι η ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ φυσιολογικού γήρατος και άνοιας. Πρόκειται για σύνδρομο και όχι για κάποιο συγκεκριμένο νόσημα. Πρέπει, ωστόσο, οι υποομάδες αυτού του συνδρόμου να οριστούν από τους γιατρούς και τους ερευνητές, έτσι ώστε να βοηθηθεί η αντιμετώπιση του (Hendrix, 2012). Ήπια Νοητική Διαταραχή μπορεί να παρουσιάζουν ασθενείς με ήπια κατάθλιψη και άγχος, ασθενείς με νοσήματα που επηρεάζουν τον εγκέφαλο, όπως η καρδιακή ανεπάρκεια, η υπέρταση, ο σακχαρώδης διαβήτης, ασθενείς που έχουν υποστεί κάποια εγκεφαλική βλάβη είτε λόγω κάκωσης, είτε λόγω κάποιου αγγειακού εγκεφαλικού επεισοδίου. Εξαιτίας της ετερογένειας της Ήπιας Νοητικής Διαταραχής η εξέλιξή της μπορεί να ποικίλλει Η παρακολούθηση περιπτώσεων ασθενών ΗΝΔ για 3 χρόνια έδειξε ότι το 12% βελτιώθηκαν, το 53% παρέμειναν σε σταθερό επίπεδο και το 35% εξελίχθηκαν σε άνοια (Τσολάκη, 2007). Επομένως, όλοι οι ασθενείς με ΗΝΔ δεν εξελίσσονται σε άνοια, τουλάχιστον όχι άμεσα, σε διάστημα όμως μερικών χρόνων, οι περισσότεροι θα εξελιχθούν. Ακόμη και ενώ γνωρίζουμε ποιοι από τους ασθενείς και με ποια χαρακτηριστικά θα εξελιχθούν σε άνοια δεν γνωρίζουμε τον ακριβή χρόνο. Μέχρι στιγμής, διακρίνονται τέσσερις ομάδες ασθενών που ξεχνούν. Στην πρώτη ανήκουν αυτοί, η διαταραχή των οποίων δεν ανιχνεύεται στην εξέταση με βάση τις ειδικές κλίμακες, επομένως το πρόβλημα φαίνεται να είναι υποκειμενικό. Στη δεύτερη ομάδα ασθενών, η διαταραχή της μνήμης αποδεικνύεται με τις νευροψυχολογικές δοκιμασίες, ενώ σε μια τρίτη ομάδα, πέραν των θεμάτων μνήμης, παρουσιάζονται και άλλες νοητικές διαταραχές. Σε μια τελευταία ομάδα ανήκουν οι ασθενείς που αναφέρουν ότι ξεχνούν, αλλά το πρόβλημα τους είναι μια υποκείμενη ψυχιατρική νόσος. Ακόμη και από αυτούς που έχουν

3 μόνο διαταραχές μνήμης, ίσως μόνο αυτοί που παρουσιάζουν διαταραχές στην επεισοδιακή μνήμη έχουν μεγάλη πιθανότητα να εξελιχθούν σε άνοια τύπου Alzheimer. Η Ήπια Νοητική Διαταραχή είναι συχνή σε πληθυσμούς ηλικιωμένων και συνοδεύεται από αυξημένη θνητότητα. Στην ιατρική, τα τελευταία χρόνια, έχουν τεθεί συγκεκριμένα κριτήρια για τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια στη διάγνωση ενός νοσήματος. Τα κριτήρια που ευρέως χρησιμοποιήθηκαν για τη διάγνωση, καθώς και για τις πρώτες τυχαιοποιημένες μελέτες, είναι τα κριτήρια Petersen. Διαταραχές μνήμης που επιβεβαιώνονται από τον περιθάλποντα του ηλικιωμένου, καθώς και έκπτωση μνήμης συγκριτικά με άτομα ίδιας ηλικίας και μόρφωσης ενώ υπάρχει σχετικά φυσιολογική γενική νοητική λειτουργία που αφήνει ανέπαφες τις καθημερινές δραστηριότητες και βέβαια απουσία άνοιας. (Petersen, 1999) ΗΠΙΑ ΑΝΟΙΑ Η άνοια είναι ένα κλινικό σύνδρομο, το οποίο μπορεί να προκληθεί από διάφορες αιτίες. Παρότι συχνά άνοια και νόσος του Alzheimer θεωρούνται συνώνυμα, η άνοια δεν είναι νόσημα αλλά μία παθολογική κατάσταση η οποία χαρακτηρίζεται από επίκτητη και σοβαρή έκπτωση των νοητικών λειτουργιών που προκαλείται από την βλάβη του εγκεφάλου από διάφορα αίτια. Με βάση τον ορισμό του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, ο οποίος χρησιμοποιείται διεθνώς στην κλινική πράξη, η έκπτωση αυτή των νοητικών λειτουργιών πρέπει να συνδυάζει διαταραχή της μνήμης και μίας τουλάχιστον από τις άλλες νοητικές λειτουργίες (δηλ. να συνυπάρχει αφασία, απραξία, αγνωσία ή διαταραχή των μετωπιαίωνεκτελεστικών λειτουργιών). Πρέπει δε να είναι τέτοιας βαρύτητας ώστε να διαταράσσει την λειτουργικότητα του ασθενούς στην κοινωνική και επαγγελματική του ζωή. Η άνοια αποτελεί μία χρόνια κατάσταση και απαραίτητη προϋπόθεση για να χαρακτηριστεί ένας ασθενής ως πάσχων από άνοια είναι η νοητική του έκπτωση να μην συμβαίνει στο πλαίσιο μιας οξείας διαταραχής των νοητικών λειτουργιών (οπότε πρόκειται για οξεία συγχυτική κατάσταση) ή σε σοβαρή κατάθλιψη. Οι λειτουργικές διαταραχές, οι οποίες είναι απαραίτητες για να τεθεί η διάγνωση της άνοιας, και εμφανίζονται πρώτες είναι η αδυναμία χρησιμοποίησης του τηλεφώνου κυρίως στον σχηματισμό των αριθμών, η αδυναμία χρησιμοποίησης των χρημάτων για αγορές και

4 δοσοληψίες τόσο που δυσκολεύεται να διαχειριστεί τα οικονομικά του και να τακτοποιήσει τους λογαριασμούς του, όπως επίσης και η αδυναμία σωστής λήψεως των φαρμάκων (Roman, 2002). Ένα άτομο στην πρώιμη φάση ανάπτυξης της άνοιας παρουσιάζει συνήθως δυσκολία στην ανάμνηση ονομάτων, αν και ο φυσιογνωμίες αναγνωρίζονται. Επαναλαμβάνει την ίδια ερώτηση που είχε πριν από λίγο ξαναρωτηθεί και δυσκολεύεται στην ανεύρεση των σωστών λέξεων για την επικοινωνία. Παράλληλα παρουσιάζει σταδιακά αυξανόμενη σύγχυση σχετικά με το πού βρίσκεται, ενώ μπορεί και να χάνεται εύκολα ακόμη και σε χώρους που γνωρίζει. ενώ εμφανίζει και αδυναμία χρησιμοποίησης των μεταφορικών μέσων. Δύσκολα ξεκινάει δραστηριότητες με δική του πρωτοβουλία και χωρίς καθοδήγηση, ενώ αποφεύγει κυρίως να αντιμετωπίσει νέες, μη οικείες καταστάσεις, όπως να κάνει ένα ταξίδι. Παρουσιάζει καθυστερημένες αντιδράσεις και μειωμένη ικανότητα εκμάθησης και αρχίζει να μιλά με πολύ βραδύτερο ρυθμό σε σχέση με το παρελθόν. ενώ παρουσιάζει «φτωχή» κριτική ικανότητα και λαμβάνει λανθασμένες αποφάσεις. Επίσης μπορεί να είναι κυκλοθυμικό και να έχει ενδείξεις κατάθλιψης και νευρικότητας (Bouchard, 2007) Τα εργαστηριακά τεστ που χρησιμοποιούνται για τη διάγνωση είναι η γενική και η βιοχημική εξέταση αίματος, καθώς και κάποιες ειδικές εξετάσεις, όπως η TSH, η βιταμίνη Β12, το φολικό οξύ, η ομοκυστεΐνη και η RPR. Είναι ωστόσο απαραίτητη η παρέμβαση για διόρθωση τέτοιων διαταραχών, αφού μόνο όφελος μπορεί να προκύψει. Όλα τα ανωτέρω υποστηρίζουν την ανάγκη νέων διαγνωστικών κριτηρίων, τα οποία θα επιτρέπουν την πρώιμη διάγνωση και επομένως την εφαρμογή νέων θεραπευτικών μέσων (Tsolaki, 2011). Η σωματική άσκηση βελτιώνει τη σωματική, νοητική και λειτουργική ικανότητα των ηλικιωμένων, και συμβάλλει στην καλύτερη ψυχολογική τους κατάσταση. Η τακτική σωματική άσκηση φαίνεται να έχει μια θετική επίδραση στις νοητικές και λειτουργικές ικανότητες ασθενών με άνοια (Μουζακίδης, 2005).

5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ Οι Agmon, Perry, Phelan, Demiris & Nguyen (2011) αναφέρουν στατιστικά σημαντική βελτίωση της ισορροπίας σε ηλικιωμένους που ασκήθηκαν με το Wii fit (γουί φιτ), σε τέσσερα διαφορετικά κέντρα φροντίδας ηλικιωμένων. Επιπρόσθετα οι Alvarez, Salas, & Garofano (2004) αναφέρουν αύξηση της προσοχής, των νοητικών ικανοτήτων και της εκτέλεσης των οικιακών εργασιών σε ηλικιωμένους που παίζουν βιντεοπαιχνίδια. Σύμφωνα με τη μελέτη των Basak, Boot, Voss & Kramer (2009), με τη χρήση διαδραστικού παιχνιδιού ηλικιωμένοι με νοητική έκπτωση παρουσίασαν σημαντική βελτίωση στην επαγωγική σκέψη, τη μνήμη εργασίας, την οπτικοχωρική, τη βραχυπρόθεσμη μνήμη και τη λογική. Πιο συγκεκριμένα οι Chan, Chan, Shea, Lin, Luk, Chan (2012) αναφέρουν, σημαντική ανατροφοδότηση στην κινητικότητα και ευχέρεια στην χρήση λόγω απλότητας, καλή αποδοχή της άσκησης με το εικονικό περιβάλλον του Wii αλλά περιορισμένη βελτίωση στη δοκιμασία λειτουργικότητας και ανεξαρτησίας (Functional Independence Measure FIM) σε ηλικιωμένους με χαμηλό νοητικό επίπεδο (Σύντομη Δοκιμασία Εκτίμησης της Νοητικής Κατάστασης MMSE<19). Σε έρευνα τους οι Clark, & Kraemer (2009) αναφέρουν σημαντική βελτίωση της ισορροπίας και της μετακίνησης σε ηλικιωμένη που ασκήθηκε με το Wii bowling, σύμφωνα με τα αποτελέσματά της στην κλίμακα Bergs balance scale (BBS), τη δοκιμασία Time up and go (TuG) και την κλίμακα «αυτοπεποίθησης των ασκήσεων ισορροπίας» (ABC test). Παρομοίως οι De Bruin, Schoene, Pichierr, Smith (2010) αναφέρουν πως σε ενήλικες μεγαλύτερης ηλικίας, η άσκηση σε εικονικό περιβάλλον μπορεί να επηρεάσει θετικά τον έλεγχο στατικής και δυναμικής ισορροπίας και να μειώσει τα γεγονότα πτώσης διεγείροντας

6 τα αισθητήρια που είναι υπεύθυνα για τη διατήρηση της ισορροπίας και του προσανατολισμού. Οι Fenney & Lee (2010) διαπίστωσαν σε έρευνά τους ότι οι συμμετέχοντες στη μελέτη τους που ήταν ηλικιωμένοι με άνοια ήταν σε θέση να ακολουθήσουν τους κανόνες και να παίξουν το παιχνίδι Wii, το οποίο αποτέλεσε ουσιαστικό κομμάτι της θεραπείας τους. Η βελτίωση ή διατήρηση της κινητικής απόδοσής τους είχε διάρκεια έως και 5 μήνες μετά τη λήξη του προγράμματος παρέμβασης. Ακόμη διαπίστωσαν ότι. η κινητική δραστηριοποίηση παρέχει αντισταθμιστική πληροφόρηση στο γνωστικό σύστημα ασθενών με άνοια.. Σε άλλη έρευνα ο Geda (2010) αναφέρει πως άτομα με ΗΝΔ που εκτελούν μέτριας έντασης σωματική άσκηση εκτός των καθημερινών τους δραστηριοτήτων περιορίζουν σε ποσοστό περίπου 44% την εξέλιξη της ήπιας νοητικής διαταραχής σε σοβαρότερη μορφή σε αντίθεση με άτομα με ΗΝΔ που δεν ασκούνται. Οι Green & Bavelier (2010) αναφέρουν πως τα βιντεοπαιχνίδια δράσης σε μελέτη των εμφανίζουν βελτίωση της συμπεριφοράς και των επιδόσεων σε μια ευρεία ποικιλία των αντιληπτικών ικανοτήτων, κυρίως εκείνες που απαιτούν αποτελεσματική κατανομή της προσοχής σε όλο το οπτικό πεδίο και σε εκείνες που απαιτούν την επιτυχή ταυτοποίηση φευγαλέου ερεθίσματος όπου παρουσιάζεται Από την άλλη οι Hertzog, Kramer, Wilson, Lindenberger (2009) αναφέρουν πως η συμμετοχή σε δραστηριότητες σωματικής άσκησης μπορεί να αναβάλει την παρακμή,ή να οδηγήσει στο μετριασμό της παρακμής, ή να παρέχει πρόσθετο όφελος για την αντιμετώπιση της νοητικής φθοράς, ενώ ταυτόχρονα η γνωστική επιδείνωση μπορεί να οδηγήσει σε περιορισμό των δραστηριοτήτων. Επίσης αναφέρουν πως η άσκηση νοητικής παρέμβασης έχει σημαντικά οφέλη για τη νοητική λειτουργία, ιδίως για τις πτυχές της νοημοσύνης και της εκτελεστικής λειτουργίας, ενώ η αεροβική άσκηση επιδρά σημαντικά στη μορφολογία και τη λειτουργία του εγκεφάλου. Σε μια άλλη έρευνα φάνηκε πως η άσκηση με το Wii bowling σε ηλικιωμένους πληθυσμούς με προβλήματα στους ώμους που διέμεναν σε κέντρα φροντίδας ηλικιωμένων, είχε θετικά αποτελέσματα στην κινητικότητα των άνω άκρων και στην αίσθηση του σωματικού πόνου και στατιστικά σημαντική βελτίωση στην ψυχική διάθεση των

7 ασκούμενων κατά τους Hsu, Chen, Chung, Liu, Tsai (2011).. Ενώ οι Heyn, Abreu, Ottenbacher (2004) επιβεβαιώνουν τη σχέση ανάμεσα στα επίπεδα σωματικής κατάστασης και σωματικής υγείας στους ηλικιωμένους. Η επίδραση της άσκησης, βελτιώνει τη σωματική υγεία, τη συμπεριφορά, τη νοητική κατάσταση, την επικοινωνία και τη λειτουργικότητα σe ηλικιωμένους με νοητική έκπτωση. Οι Laurin, Verreault, Lindsay, MacPherson & Rockwood (2001) αναφέρουν πως η σωματική άσκηση αποτελεί σημαντικό παράγοντα πρόληψης ή καθυστέρησης εμφάνισης νοητικής έκπτωσης ή άνοιας. Επίσης σε έρευνα τους οι Legouverneur, Pino, Boulay, & Rigaud (2007) αναφέρουν πως ηλικιωμένοι με ΗΝΔ και άνοια τύπου Alzheimer αρχικού σταδίου κατάφερναν να παίξουν μπόουλινγκ και τένις με τη διαδραστική παιχνιδομηχανή Wii με υποστήριξη, κυρίως λεκτική, που περιοριζόταν με τις επαναλήψεις των παιχνιδιών και ήταν ανάλογη της νοητικής έκπτωσης των ασκούμενων, οι οποίοι παρουσίασαν σημαντική βελτίωση στην μνήμη, την προσοχή, τη χρήση νέας τεχνολογίας αλλά και βελτίωση της λεπτής κινητικότητας τους. Ο Marston (2013) αναφέρει πως οι ηλικιωμένοι που ασκήθηκαν με τα διαδραστικά παιχνίδια επέδειξαν ευκολία αλληλεπίδρασης και δυνατότητα γεφύρωσης μεταξύ διαφορετικών γενεών όπως και κοινωνική συμπεριφορά στο παιχνίδι μεταξύ συνομηλίκων. Επιπλέον, η κοινωνική χρησιμότητα του Wii μπορεί να επιτρέψει σε ενήλικες μεγαλύτερης ηλικίας την αφομοίωση αυτής της δραστηριότητας, διευρύνοντας τις καθημερινές τους δραστηριότητες την ψυχική ενίσχυση και τη σωματική διέγερση. Σε συμφωνία με τις έρευνες των προηγούμενων και αυτή των Mailot, Perrot, Hartley (2012) όπου αναφέρουν σημαντική βελτίωση των νοητικών ικανοτήτων και κινητικών λειτουργιών σε ηλικιωμένους που ασκήθηκαν με το Wii σαν μορφή υποκατάστασης της άσκησης σε πραγματικές συνθήκες. Οι Mumford, Duckworth, Thomas, Shum, Williams, Wilson (2010) αναφέρουν αύξηση της αυτοπεποίθησης και της αποτελεσματικότητας εκτέλεσης εργασιών καθημερινότητας σε ασθενείς με ήπια νοητική διαταραχή μελετώντας ηλικιωμένους που στεκόταν μπροστά σε μια οθόνη και προσπαθούσαν να αποφύγουν αντικείμενα που κινούνταν προς τα πάνω τους εικονικά μέσα στην οθόνη.

8 Όμως και σε ασθενείς με σκλήρυνση κατά πλάκας αναφέρουν σημαντική βελτίωση της ισορροπίας και της ικανότητας βάδισης, με το Wii κυρίως λόγω κινήτρου οι Nilsagard, Forsberg, von Koch (2012). Οι Nitz, Kuys, Isles, και Fu (2010) αναφέρουν θετικά φυσικά αποτελέσματα με τη χρήση του Wii κυρίως στην κινητικότητα του άνω μέρος του σώματος των συμμετεχόντων και την σημαντική βελτίωση της ισορροπίας τους. Σύμφωνα με τους Optale, Urgesi, Busato, Marin, Piron (2010) με τη χρήση περιβάλλοντος εικονικής πραγματικότητας για την εκπαίδευση ηλικιωμένων με μνημονικές απώλειες εμφανίζεται σημαντική βελτίωση της μακρόχρονης μνήμης και της προσοχής στην εκτέλεση κινητικών δραστηριοτήτων. Οι Pompeu, Mendes, Da Silva, Lobo, Oliveira (2011) αναφέρουν σημαντική βελτίωση της ισορροπίας, της εργαζόμενης μνήμης, της προσοχής, της άμεσης λήψης αποφάσεων και των εκτελεστικών δραστηριοτήτων της καθημερινότητας με τη χρήση του Wii sport σε ασθενείς με νόσο Parkinson. Ενώ οι Saposnik, Mamdani, Bayley, Thorpe (2010) αναφέρουν πως η χρήση συσκευών εικονικής πραγματικότητας, ειδικά των αυτόνομων παιχνιδιών, όπως το Wii sport έχει σημαντικά αποτελέσματα, ενώ η ομορφιά της εικονικής πραγματικότητας είναι ότι εφαρμόζει την έννοια των επαναλαμβανόμενων έργων, την υψηλής έντασης εργασία και τα καθήκοντα συγκεκριμένων δραστηριοτήτων, που ενεργοποιούν ειδικούς νευρώνες οι οποίοι συμμετέχουν σε μηχανισμούς αναδιοργάνωσης του φλοιού (πλαστικότητα του εγκεφάλου) σε πολλές παθήσεις και στην φυσικοθεραπευτική αποκατάσταση αυτόματων εγκεφαλικών επεισοδίων. Σε έρευνα της η Sauter (2011) αναφέρει πως το Wii έχει αποδειχθεί ευεργετική παιχνιδομηχανή για πληθυσμούς ηλικιωμένων ως μέσο αύξησης της νοητικής λειτουργίας, της διαπροσωπικής αλληλεπίδρασης, και της γενικής υγείας μέσα από την βελτίωση της σωματικής δραστηριότητας. Ακόμη η Sparkes-Griffin (2013) αναφέρει πως η παιχνιδομηχανή Wii μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε ηλικιωμένους με στόχο τη βελτίωση των νευρομυικών και μυοσκελετικών λειτουργικών δυνατοτήτων, της κινητικότητας, της ευπραξίας, της σωστής στάσης του

9 σώματος, της ισορροπίας και της δύναμης πολύπλοκες δραστηριότητες πριν οι συμμετέχοντες εμπλακούν σε πιο Κατά τους Teri, Logsdon & Mc Curry (2008) πρόγραμμα βάδισης 30 λεπτών τουλάχιστον, καθημερινά για έξι μήνες επιφέρει βελτίωση στην φυσική κατάσταση, στον ύπνο και στη διάθεση ασθενών με ήπια άνοια. Οι Weybright, Dattilo, & Rusch (2010) σε έρευνα τους με δύο κυρίες 87 και 93 ετών με ΗΝΔ, αναφέρουν σημαντική αύξηση της προσοχής, της κοινωνικότητας και της ευχαρίστησης με τη χρήση της παιχνιδομηχανής Wii στο παιχνίδι μπόουλινγκ. Ομοίως και οι Wiemeyer, & Kliem (2012) ) αναφέρουν πως οι ηλικιωμένοι που ασκήθηκαν με παιχνίδια μεταξύ των οποίων και το Wii παρουσίασαν βελτίωση στους τομείς της νόησης, (αντίληψη, προσοχή, κατανόηση των δομών και έννοιες, στρατηγική σκέψη, επίλυση προβλημάτων, σχεδιασμός, διαχείριση, μνήμη), των συναισθημάτων & βούλησης, του κινητικού ελέγχου (συντονισμός χεριού ματιού ποδιού, χρόνος αντίδρασης, ρυθμικές ικανότητες, ευελιξία, αντοχή, δύναμη), των κοινωνικών δεξιοτήτων και ικανοτήτων χρήσης μέσων μαζικής ενημέρωσης. Οι Hatzitaki, Amiridis, Nikodelis, Spiliopoulou (2009) σε έρευνά τους με τη χρήση περιβάλλοντος εικονικής πραγματικότητας για την εκπαίδευση ισορροπίας σε ηλικιωμένες γυναίκες αναφέρουν βελτίωση της όρθιας στάσης και περιορισμό των μετατοπίσεων του κέντρου βάρους. Προβληματισμός Ο λόγος που επιλέχτηκε το συγκεκριμένο θέμα είναι η περιορισμένη μελέτη και ανάλυση του διαδραστικού παιχνιδιού ως μορφή άσκησης του κινητικού και νοητικού τομέα σε πληθυσμούς ηλικιωμένων ατόμων με ήπια νοητική διαταραχή και ήπια άνοια. Από την βιβλιογραφική ανασκόπηση φαίνεται πως η παιχνιδομηχνή Wii έχει χρησιμοποιηθεί για την βελτίωση της ισορροπίας, της μετακίνησης, της λειτουργικότητας, του εύρους κίνησης, της ψυχικής διάθεσης, της μνήμης και προσοχής της συμπεριφοράς, μείωση των πτώσεων, σε πολλές κατηγορίες ασθενών και πολύ μεγάλο μέρος του πληθυσμού έχει καλή ως άριστη σχέση με την οθόνη της τηλεόρασης, ενώ ο συνδυασμός οθόνης και επικοινωνίας,

10 διαδραστικότητας, παιχνιδιού που διασκεδάζει αλλά ταυτόχρονα ασκεί το άτομο σωματικά και νοητικά φαίνεται πολλά υποσχόμενος. Είναι γνωστό ότι η άσκηση μέσω του παιχνιδιού Wii απαιτεί ιδιαίτερες δεξιότητες όπως συγκέντρωση, αντίληψη, μνήμη, ταχύτητα απόφασης και ποικιλία κινητικών αντιδράσεων σε ερεθίσματα, με συνεχή ανατροφοδότηση. Επιπλέον, η όλη διαδικασία εκτέλεσης βασίζεται σε διαδραστικότητα, και όχι σε στατική εκτέλεση με σταθερές αντιδράσεις. Κάθε δράση του χρήστη συνοδεύεται από ανάλογη άμεση αναπαράσταση της στην οθόνη, από ένα παίκτη είδωλο, που έχουμε φροντίσει να έχει τα ίδια εξωτερικά χαρακτηριστικά με τον συμμετέχοντα μας. Η επιδίωξη του στόχου προκαλεί τις νοητικές λειτουργίες και αυτές με τη σειρά τους τις κινητικές και αντίστροφα. Για τους λόγους αυτούς κρίθηκε σκόπιμο να ελεγχθεί πως θα διεγείρουμε ικανοποιητικά τις εγκεφαλικές λειτουργίες που σχετίζονται με τον κινητικό και νοητικό τομέα των ασθενών με ήπια νοητική διαταραχή και των ασθενών με ήπια άνοια με απώτερο στόχο την βελτίωση τους (Sauter, 2011). Σκοπός Η μελέτη της επίδρασης της άσκησης, με τη χρήση της διαδραστικής παιχνιδομηχανής Wii sport, σε ηλικιωμένους με ήπια νοητική διαταραχή και σε ηλικιωμένους με ήπια άνοια στις ικανότητες μνήμη, προσοχή, ευπραξία και αντίληψη του νοητικού τομέα και στις δραστηριότητες σίτιση, ένδυση, ατομική υγιεινή και προσανατολισμός του κινητικού τομέα. Στόχος: Η ικανοποιητική διέγερση των εγκεφαλικών λειτουργιών που σχετίζονται με τις συγκεκριμένες ικανότητες και λειτουργικές δραστηριότητες αυτών των πληθυσμών ώστε να εμποδίσουμε την εξέλιξη της νόσου. Ερευνητικές υποθέσεις Η άσκηση μέσω του διαδραστικού παιχνιδιού, Wii sport bowling, σε ηλικιωμένους υγιείς, σε ηλικιωμένους με ήπια νοητική διαταραχή και σε ηλικιωμένους με ήπια άνοια, θα επιφέρει βελτίωση στον κινητικό τομέα, στις λειτουργικές δραστηριότητες: σίτιση, ένδυση, ατομική υγιεινή και προσανατολισμό, αλλά και στον νοητικό τομέα, στις ικανότητες μνήμη, προσοχή, ευπραξία, αντίληψη.

11 Σημασία της έρευνας Η χρήση της διαδραστικής παιχνιδομηχανής Wii ως μέσο που χρησιμοποιείται ευρύτατα από τις νεότερες γενιές, τους «αυριανούς» ηλικιωμένους και η άνεση στη χρήση της, προσφέρει σε θεωρητικό επίπεδο, γνώση που μπορεί να χρησιμοποιηθεί από άλλους ερευνητές για την πρόοδο της επιστήμης ή από κρατικούς λειτουργούς που θα την αξιοποιήσουν κατάλληλα και σε πρακτικό επίπεδο, ως ένα νέο μέσο θεραπευτικής αντιμετώπισης ίσως και πρόληψης της διαταραχής μνήμης και των συνεπειών της στους ηλικιωμένους με ήπια νοητική διαταραχή ή ήπια άνοια που συμβάλλει στην βελτίωση της ποιότητας ζωής μέσω των συνθηκών άσκησης αυτών των πληθυσμών και κατά συνέπεια και των περιθαλπόντων τους. Ακόμη αποτελεί πρόταση για άσκηση των ηλικιωμένων, είτε υγειών είτε με ήπια νοητική διαταραχή ή ήπια άνοια σε Κ.Α.Π.Η., Κ.Η.Φ.Η. αλλά και ιδιωτικά γυμναστήρια. Χρησιμοποιήθηκε ένας διαφορετικός τρόπος προσέγγισης της άσκησης πιο ευχάριστος, πιο άνετος πιο ελκυστικός αλλά ταυτόχρονα αποτελεσματικός. Η άσκηση με τη χρήση διαδραστικού παιχνιδιού είναι πολυαισθητηριακή και βιωματική, όχι απλά στερεότυπη επανάληψη. Ενισχύει τη διάθεση με αύξηση της απόλαυσης και της ενέργειας που δαπανάται αλλά χωρίς την εφαρμογή των τετριμμένων τεχνικών φυσικής άσκησης που συχνά οδηγούσαν σε άρνηση και απραξία. Η συγκεκριμένη νέα τεχνική άσκησης που χρησιμοποιήθηκε σε αυτούς τους ειδικούς πληθυσμούς ηλικιωμένων υποστήριξε και συμπλήρωσε ήδη χρησιμοποιούμενες τεχνικές, την κλασική γυμναστική, την αεροβική άσκηση, την γιόγκα, τους παραδοσιακούς χορούς. Οριοθέτηση Στην παρούσα έρευνα συμμετείχαν μόνο άτομα ηλικίας άνω των 60 ετών και των δύο φύλων, εθελοντικά. Οι εξεταζόμενοι δεν συμμετείχαν σε άλλο πρόγραμμα κινητικής ή νοητικής άσκησης για το χρονικό διάστημα που υλοποιούνταν η μελέτη. Αποκλείστηκαν όσοι είχαν σοβαρά προβλήματα υγείας (καρδιαγγειακά, όρασης, κίνησης) και όσοι δεν ακολουθούσαν πιστά την φαρμακευτική τους αγωγή.

12 Περιορισμοί Το δείγμα που μελετήθηκε ήταν μικρό εξαιτίας του περιορισμένου χρόνου που διαθέσαμε για την ολοκλήρωση της μελέτης, ενώ υπήρξε και τοπογραφικός περιορισμός καθώς οι συμμετέχοντες ήταν κάτοικοι μόνο του νομού Θεσσαλονίκης εξαιτίας της δυσκολίας μετακίνησης τους Πρωτοτυπία Στην συγκεκριμένη μελέτη εφαρμόστηκε άσκηση διπλού έργου κινητικού και νοητικού, με την ιδιαιτερότητα του συνδυασμού πολλών αδρών και λεπτών κινητικών δεξιοτήτων και ταυτόχρονα πολλών νοητικών ικανοτήτων, με τη χρήση της διαδραστικής παιχνιδομηχανής Wii που σημαίνει άμεση ανταπόκριση στα ερεθίσματα, σε ηλικιωμένους με ήπια νοητική διαταραχή ή ήπια άνοια. Οι ασκούμενοι χρησιμοποιούσαν συνδυασμένα πολλά τμήματα και μέλη του σώματός τους πάντα με τον κατάλληλο νοητικό έλεγχο ώστε να πετύχουν τους στόχους που έβλεπαν στην οθόνη μπροστά τους με συνεχή ανατροφοδότηση από την παιχνιδομηχανή που τους έδειχνε την πορεία και τα αποτελέσματα των προσπαθειών τους άμεσα. Ο κύκλος εφαρμογής με συνδυασμό σκέψης, εκτέλεσης, άμεσης ανατροφοδότησης, σκέψης, διόρθωσης, νέας εκτέλεσης, άμεσης ανατροφοδότησης, και πάλι από την αρχή, λειτούργησε θετικά υπέρ των ασκούμενων και στο νοητικό αλλά και στον κινητικό τομέα στις επιμέρους ικανότητες και δραστηριότητες που αξιολογήθηκαν.

13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ ΜΕΘΟΔΟΣ Η παρούσα έρευνα πραγματοποιήθηκε στην μονάδα «Αγία Ελένη» της Ελληνικής Εταιρείας Νόσου Alzheimer και Συγγενών Διαταραχών (ΕΕΝΑΣΔ) στην Θεσσαλονίκη και στο Εργαστήριο Αναπτυξιακής Ιατρικής και Ειδικής αγωγής, ΤΕΦΑΑ, ΑΠΘ, μετά από την χορήγηση άδειας για την εφαρμογή της. Συμμετέχοντες Στην παρούσα έρευνα συμμετείχαν αρχικά 90 ηλικιωμένοι εθελοντές, αλλά τρεις εβδομάδες μετά την έναρξη του προγράμματος παρέμβασης υπήρξε αποκλεισμός ενός συμμετέχοντα οπότε το δείγμα μας ήταν 89 ηλικιωμένοι, 33 άνδρες και 56 γυναίκες, ηλικίας από 61 έως και 89 ετών. Οι συμμετέχοντες ήταν ηλικιωμένοι, με φυσιολογικές τιμές στη Σύντομη Δοκιμασία Εκτίμησης της Νοητικής Κατάστασης - Mini Mental State Examination (MMSE) δηλαδή MMSE =30-28 και διάγνωση Υγιείς που σημαίνει άτομα χωρίς ήπια νοητική διαταραχή ή άνοια που εντάχθηκαν στην κατηγορία ηλικιωμένων Υγειών (ΚΥ) Ν=25. Ηλικιωμένοι με τιμές στο MMSE= 27-24 που έχουν διαγνωστεί ως άτομα με Ήπια Νοητική Διαταραχή (ΗΝΔ) που εντάχθηκαν στην κατηγορία Ήπια Νοητική Διαταραχή (ΚΗΝΔ) Ν=34 και ηλικιωμένοι με τιμές στο MMSE= 23-20 που έχουν διαγνωστεί ως άτομα με Ήπια Άνοια που εντάχθηκαν στην κατηγορία Ήπια Άνοια (ΚΗΑ) Ν=30. Από το σύνολο των 89 συμμετεχόντων δημιουργήθηκαν δύο ομάδες. Η ομάδα άσκησης ή πειραματική ομάδα (ΠΟ) με Ν=44 και η ομάδα ελέγχου (ΟΕ) με Ν=45. Κάθε ομάδα απαρτίζονταν από μέλη και των τριών κατηγοριών. Από το αρχικό πλήθος των μελών κάθε κατηγορίας με τη μέθοδο των τυχαίων αριθμών επιλέχθηκαν οι μισοί να συμμετέχουν στην ομάδα άσκησης και οι άλλοι μισοί στην ομάδα ελέγχου. Όσοι αποτέλεσαν την ομάδα άσκησης (ΠΟ) υποβλήθηκαν σε άσκηση με το Wii sport, ενώ όσοι αποτέλεσαν την ομάδα ελέγχου (ΟΕ) δεν συμμετείχαν σε καμία δραστηριότητα, νοητικής ή κινητικής άσκησης κατά τη διάρκεια της μελέτης.

14 Τα μέλη της πειραματικής ομάδας παρακολούθησαν αρχικά επίδειξη του παιχνιδιού μπόουλινγκ και συμμετείχαν στην μορφοποίηση των εικονικών παικτών. Για κάθε ασκούμενο κατά την πρώτη του επαφή και γνωριμία με το παιχνίδι, φτιάξαμε έναν εικονικό παίκτη που είχε όσα περισσότερα εξωτερικά χαρακτηριστικά του κάθε ασκούμενου μας επέτρεπε το παιχνίδι, ακόμη και το όνομα που του δίναμε. Μετά κλήθηκαν να παίξουν οι ίδιοι με τον δικό τους εικονικό παίκτη τον οποίο επέλεγαν κάθε φορά πριν αρχίσουν το παιχνίδι. Στο παιχνίδι του μπόουλινγκ ο ασκούμενος χρησιμοποιεί το χειριστήριο (Wiimote) σαν μπάλα του μπόουλινγκ στοχεύοντας τις κορίνες που βλέπει στην οθόνη μπροστά του (εικόνα.2). Χρησιμοποιώντας το χέρι προτίμησης πιέζει και κρατά πιεσμένο ένα κουμπί ενώ κινείται προς τα εμπρός 3 βήματα, ως τη γραμμή που έχουμε σχεδιάσει στο δάπεδο και ορίζει την αρχή του εικονικού διαδρόμου όπου παίζει, σταματά και κινεί το χέρι που κρατά το χειριστήριο-μπάλα από πίσω προς τα εμπρός με κατεύθυνση προς τους στόχους κορίνες. Όταν το χέρι του έρθει μπροστά απελευθερώνει το κουμπί και παρατηρεί την εικονική μπάλα να κινείται προς την κατεύθυνση που της έχει δώσει με την κίνηση του χεριού του. Γίνεται καταμέτρηση των επιτυχιών και η διαδικασία επαναλαμβάνεται. Η απόσταση που κρατάμε στο παιχνίδι είναι 1,5-2 μέτρα από την οθόνη και φροντίζουμε να μην υπάρχουν αντικείμενα σε ακτίνα 2 μέτρων γύρω από τον συμμετέχοντα. Βοήθεια δεν δόθηκε παρά μόνο όταν κρίθηκε πως ήταν απολύτως απαραίτητη, σε λεκτική μορφή. Η διάρκεια εφαρμογής του προγράμματος παρέμβασης ήτανε 8 συνεχόμενες εβδομάδες, με δύο συνεδρίες την εβδομάδα, σε μη συνεχόμενες ημέρες για 30-35 λεπτά άσκησης ανά συνεδρία. Το πρόγραμμα ήταν εξατομικευμένο και επαναλαμβανόταν την ίδια περίπου ώρα κάθε φορά. Στο μεσοδιάστημα υπήρχε περίπου πεντάλεπτο διάλειμμα για ξεκούραση, τουαλέτα ή νερό. Οι συμμετέχοντες δεν υποβλήθηκαν δύο μήνες πριν σε καμιά μορφή άσκησης του νοητικού και κινητικού τομέα, εκτός της συγκεκριμένης, αλλά και κατά το διάστημα της μελέτης. Το πρόγραμμα υλοποιήθηκε τις απογευματινές ώρες στην μονάδα «Αγία Ελένη» της Ελληνικής Εταιρείας Νόσου Alzheimer και Συγγενών Διαταραχών (ΕΕΝΑΣΔ) στην Θεσσαλονίκη από τον φυσικοθεραπευτή Α. Παπάντσιο

15 Διαδικασία μετρήσεων Η διαδικασία που εφαρμόστηκε στην παρούσα μελέτη ήταν της ακόλουθης μορφής: αρχικός έλεγχος (Pre test) ) για το νοητικό επίπεδο όλων των συμμετεχόντων με την δοκιμασία Σύντομη Δοκιμασία Εκτίμησης της Νοητικής Κατάστασης - Mini Mental State Examination (MMSE) και για το κινητικό επίπεδο όλων των συμμετεχόντων με την δοκιμασία Κλίμακα Λειτουργικής Εκτίμησης των συμπτωμάτων στην Άνοια - Functional Rating Scale for Symptoms in Dementia (FRSSD). Εφαρμόστηκε το πρόγραμμα παρέμβασης με την παιχνιδομηχανή γουί μόνο στην ομάδα άσκησης και μετά το πέρας της παρέμβασης ακολούθησε τελική μέτρηση (Post test) όλων των συμμετεχόντων με τις ίδιες δοκιμασίες δηλαδή για το νοητικό τομέα η MMSE και για τον κινητικό τομέα η FRSSD, εντός μιας εβδομάδας. Αξιολογήθηκε η επίδραση της άσκησης στο νοητικό τομέα, συγκεκριμένα στις ικανότητες μνήμη, προσοχή, ευπραξία, αντίληψη και παράλληλα αξιολογήθηκε η επίδραση της άσκησης στον κινητικό τομέα συγκεκριμένα στις λειτουργικές δραστηριότητες: φαγητό, ντύσιμο, ατομική υγιεινή και προσανατολισμός των ηλικιωμένων με ήπια νοητική διαταραχή, των ηλικιωμένων με ήπια άνοια, όπως και των υγειών ηλικιωμένων, αντρών και γυναικών. Όργανα μέτρησης Το εργαλείο μέτρησης που χρησιμοποιήθηκε για την καταγραφή της νοητικής κατάστασης των συμμετεχόντων είναι η δοκιμασία Σύντομη Εξέταση Νοητικής Κατάστασης - Mini Mental State Examination - MMSE που εφαρμόστηκε στον ελληνικό ηλικιωμένο πληθυσμό (Fountoulakis, Tsolaki, Chantzi, Kazis, 2000), με ευαισθησία - αξιοπιστία εγκυρότητα κοντά στο 90%.(Παράρτημα σελ) Για την καταγραφή της λειτουργικότητας των συμμετεχόντων χρησιμοποιήθηκε η δοκιμασία Κλίμακα Λειτουργικής Εκτίμησης Συμπτωμάτων Άνοιας - Functional Rating Scale for Symptoms of Dementia - FRSSD, (Hutton, 1990) ( Παράρτημα σελ 60). Στον εξοπλισμό περιλήφθηκαν μία οθόνη τηλεόρασης Phillips LCD 32 ιντσών, η παιχνιδομηχανή Wii της Nintendo με τo τηλεχειριστήριο της (Wiimote) και το CD Wii sport της εταιρείας Nintendo (Εικόνα 1).

16 Αποκλεισμοί Εξαιρέθηκε από τη μελέτη, την τρίτη εβδομάδα εφαρμογής του προγράμματος, ένας άντρας της ομάδας άσκησης της κατηγορίας ΗΝΔ επειδή από υπερβολικό ενθουσιασμό αγόρασε την παιχνιδομηχανή Wii και ασκούνταν στο χώρο του παράλληλα με το πρόγραμμα μας, παραβιάζοντας τις συνθήκες μελέτης που αρχικά είχε αποδεχθεί. Στατιστική ανάλυση Οι μεταβλητές που μετρήθηκαν είναι σε ιεραρχική κλίμακα χρησιμοποιήθηκαν μη παραμετρικοί έλεγχοι ανάλυσης για δείγματα εξαρτημένα, συγκεκριμένα το Wilcoxon signed - rank test. Αξιολογήθηκε η επίδραση της άσκησης: στη μνήμη, την προσοχή, την ευπραξία, την αντίληψη, τη σίτιση, την ένδυση, την ατομική υγιεινή και τον προσανατολισμό ως προς το φύλο, την ομάδα και την κατηγορία.

17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Στην παρούσα έρευνα που εφαρμόστηκε άσκηση με το Wii bowling για 30 λεπτά ανά ημέρα, δύο μη συνεχόμενες ημέρες ανά εβδομάδα, οκτώ συνεχόμενες εβδομάδες, για διαπίστωση πιθανών μεταβολών στις εξαρτημένες μεταβλητές μνήμη, προσοχή, ευπραξία, αντίληψη του νοητικού τομέα και σίτιση, ένδυση, ατομική υγιεινή, και προσανατολισμός του κινητικού τομέα που είναι σε ιεραρχική κλίμακα χρησιμοποιήθηκαν μη παραμετρικές διαδικασίες ανάλυσης, συγκεκριμένα το Wilcoxon signed rank test για εξαρτημένα δείγματα. Αναλύθηκαν οι τάσεις μεταβολής προς α) το φύλο (άντρες, γυναίκες), β) την ομάδα, (πειραματική, ελέγχου), και γ) την κατηγορία κάθε ομάδας, (Υγιείς, Ήπια νοητική διαταραχή, Ήπια άνοια) με σύγκριση των τιμών πριν και μετά την παρέμβαση. Στην ανάλυση των αποτελεσμάτων χρησιμοποιήθηκαν οι συντομογραφίες: Z score: Μετατροπή του t test με βάση τη μέση τιμή και τη σταθερά διακύμανσης. Mean Rank: Μέση κατάταξη, MR+: Θετική τάση μέσης κατάταξης, MR-: Αρνητική τάση μέσης κατάταξης, r: Μέγεθος επίδρασης κατά απόλυτη τιμή, Ws: Το μικρότερο από τα σύνολα θετικών ή αρνητικών σειρών κατάταξης Γενικά αποτελέσματα: Οι γυναίκες εμφάνισαν θετική τάση επίδρασης σε επτά μεταβλητές( Μνήμη, προσοχή, ευπραξία, αντίληψη, ένδυση, ατομική υγιεινή, προσανατολισμός) και αρνητική τάση επίδρασης σε μία μεταβλητή (Σίτιση) σε σύγκριση με τους άντρες που εμφάνισαν θετική τάση επίδρασης σε έξι μεταβλητές (Μνήμη, προσοχή, ευπραξία, ένδυση, ατομική υγιεινή, προσανατολισμός) και αρνητική τάση επίδρασης σε δύο μεταβλητές (Αντίληψη, σίτιση). Τα μέλη της πειραματικής ομάδας εμφάνισαν θετική τάση επίδρασης σε επτά μεταβλητές (Μνήμη, προσοχή, ευπραξία, αντίληψη, ένδυση, ατομική υγιεινή, προσανατολισμός) και αρνητική τάση επίδρασης σε μία μεταβλητή (Σίτιση),ενώ τα μέλη της ομάδας ελέγχου εμφάνισαν θετική τάση επίδρασης σε τέσσερις μεταβλητές (Σίτιση, ένδυση, ατομική υγιεινή, προσανατολισμός) και αρνητική τάση επίδρασης σε τέσσερις μεταβλητές (Μνήμη, προσοχή, ευπραξία, αντίληψη)

18 Οι άντρες μέλη της πειραματικής ομάδας της κατηγορίας Υγιείς εμφάνισαν τα καλύτερα αποτελέσματα, θετική τάση επίδρασης σε όλες τις μεταβλητές ενώ στον αντίποδα οι άντρες μέλη της ομάδας ελέγχου της κατηγορία ΗΝΔ εμφάνισαν θετική τάση επίδρασης σε δύο μεταβλητές (Ευπραξία, προσανατολισμός) και αρνητική τάση επίδρασης σε έξι μεταβλητές (Μνήμη, προσοχή, αντίληψη, σίτιση, ένδυση, ατομική υγιεινή), τις περισσότερες. Ως προς το Φύλο: Άντρας / Γυναίκα Από την ανάλυση των αποτελεσμάτων παρατηρήθηκε πως μετά την εφαρμογή του προγράμματος οι άντρες εμφάνισαν στατιστικά μικρό μέγεθος θετικής επίδρασης στη μνήμη, (MR+ = 3.00, z = -.33, p =.73) όπως επίσης και οι γυναίκες εμφάνισαν στατιστικά μικρό μέγεθος θετικής επίδρασης στη μνήμη (MR+ =9.00, z = -1.69, p =.09). Στην προσοχή μετά την εφαρμογή του προγράμματος οι άντρες εμφάνισαν στατιστικά μικρό μέγεθος θετικής επίδρασης (MR+ = 4.00, z = -1.89, p =.05) όπως επίσης και οι γυναίκες εμφάνισαν στατιστικά μικρό μέγεθος θετικής επίδρασης στην προσοχή (MR+ =5.50, z = -1.06, p =.28). Στην ευπραξία μετά την εφαρμογή του προγράμματος οι άντρες εμφάνισαν στατιστικά μικρό μέγεθος θετικής επίδρασης (MR- =.00, z = -1.73, p =.08) επίσης και οι γυναίκες εμφάνισαν στατιστικά μεγάλο μέγεθος θετικής επίδρασης στην ευπραξία (MR- =.00, z = - 2.33, p =.02). Στην αντίληψη μετά την εφαρμογή του προγράμματος οι άντρες εμφάνισαν στατιστικά μικρό μέγεθος αρνητικής επίδρασης (MR+ = 3.00, z = -.44, p =.15) ενώ αντίθετα οι γυναίκες εμφάνισαν στατιστικά μεγάλο μέγεθος θετικής επίδρασης στην αντίληψη (MR- = 7.00, z = - 2.18, p =.02). Στη σίτιση μετά την εφαρμογή του προγράμματος οι άντρες εμφάνισαν στατιστικά μικρό μέγεθος αρνητικής επίδρασης (MR+ = 4.50, z = -1.41, p =.15) αλλά και οι γυναίκες εμφάνισαν στατιστικά μεγάλο μέγεθος αρνητικής επίδρασης στη σίτιση (MR- = 6.50, z = - 2.30, p =.02).

19 Στην ένδυση μετά την εφαρμογή του προγράμματος οι άντρες εμφάνισαν στατιστικά μικρό μέγεθος θετικής επίδρασης (MR+ = 4.50, z = -1.15, p =.24) ομοίως και οι γυναίκες εμφάνισαν στατιστικά μεγάλο μέγεθος θετικής επίδρασης στην ένδυση (MR+ = 7.00, z = - 2.66, p =.0). Στην ατομική υγιεινή μετά την εφαρμογή του προγράμματος οι άντρες εμφάνισαν στατιστικά μικρό μέγεθος θετικής επίδρασης (MR- = 4.00, z = -1.13, p =.25) ενώ και οι γυναίκες εμφάνισαν στατιστικά μεγάλο μέγεθος θετικής επίδρασης στην ατομική υγιεινή (MR+ = 7.00, z = -2.49, p =.01). Στoν προσανατολισμό μετά την εφαρμογή του προγράμματος οι άντρες εμφάνισαν στατιστικά μικρό μέγεθος θετικής επίδρασης (MR+ = 4.00, z = -1.13, p =.25) όπως επίσης και οι γυναίκες εμφάνισαν στατιστικά μεγάλο μέγεθος θετικής επίδρασης στον προσανατολισμό (MR+ = 7.50, z = -3.20, p =.00). Στους πίνακες 1 και 2 φαίνονται οι τάσεις βελτίωσης ανά μεταβλητή στους άντρες και γυναίκες αντίστοιχα. Πίνακας 1 Φύλο Άντρες. Τάσεις βελτίωσης ανά μεταβλητή Μεταβλητή MR+ MR- Ws z sig r Μνήμη 3.00 4,50 9,00 -.333 382.040 Προσοχή 4,00 4,00 4,00-1.890 1.00,232 Ευπραξία 2,00,00,00-1,732.061,213 Αντίληψη 3,00 3,00 6,00 -.447.131,055 Σίτιση 4,50 4,50 9,00-1.414.144,174 Ένδυση 4,50 6,75 13,50-1.155,.529,142 Ατομική Υγιεινή 4,00 4,00 8,00-1.134.074,139 Προσανατολισμός 4,00 4,00 8,00-1.134.307,139

20 Πίνακας 2 Φύλο Γυναίκες. Τάσεις βελτίωσης ανά μεταβλητή Μεταβλητή MR+ MR- Ws z sig r Μνήμη 9,00 9,00 45,00-1.698.165,160 Προσοχή 5,50 7,33 22,00-1.069.736,101 Ευπραξία 3,50,00,00-2.333.077,220 Αντίληψη 7,64 7,00 21,00-2.183.058,206 Σίτιση 6,50 6,50 13,00-2.309.167,218 Ένδυση 7,58 7,00 14,00-2.668.001,252 Ατομική Υγιεινή 7,00 7,00 14,00-2.496.216,235 Προσανατολισμός 7,50 7,50 7,50-3.207.048,303 Ως προς την Ομάδα: Άσκησης / Ελέγχου Από την ανάλυση των αποτελεσμάτων παρατηρήθηκε πως τα μέλη της ομάδας άσκησης μετά την εφαρμογή του προγράμματος εμφάνισαν στατιστικά μεγάλο μέγεθος θετικής επίδρασης στη μνήμη, (MR+ = 11.5, z = -1.96, p =.05) ενώ αντίθετα τα μέλη της ομάδας ελέγχου εμφάνισαν στατιστικά μικρό μέγεθος αρνητικής επίδρασης στη μνήμη (MR- =7.00, z = -.832, p =.40). Στην προσοχή τα μέλη της ομάδας άσκησης μετά την εφαρμογή του προγράμματος εμφάνισαν στατιστικά μεγάλο μέγεθος θετικής επίδρασης (MR+ = 9.00, z = -1.96, p =.05) όμως αντίθετα τα μέλη της ομάδας ελέγχου εμφάνισαν στατιστικά μικρό μέγεθος αρνητικής επίδρασης στην προσοχή (MR- =7.00, z = -.728, p =.46). Στην ευπραξία τα μέλη της ομάδας άσκησης μετά την εφαρμογή του προγράμματος εμφάνισαν στατιστικά μεγάλο μέγεθος θετικής επίδρασης (MR- =.00, z = -3.50, p =.00) ενώ αντίθετα τα μέλη της ομάδας ελέγχου εμφάνισαν στατιστικά μικρό μέγεθος αρνητικής επίδρασης (MR- = 4.50, z = -.577, p =.46).