ιδάκτορας Τµήµατος Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών

Γεώργιος Ξ. Καλαντζής ιδάκτορας Τµήµατος Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηµίου Κρήτης Ρίµινι 22 Αιγάλεω, Τ.Κ. 12243 210-5907862 & 693-2418676 e-mail: gxkalantzis@yahoo.gr Θρησκευτική Ετερότητα και Κοινωνική Περιθωριοποίηση: οι Μουσουλµάνοι της υτικής Θράκης (1920-1940)

2 Θρησκευτική Ετερότητα και Κοινωνική Περιθωριοποίηση: οι Μουσουλµάνοι της υτικής Θράκης (1920-1940) Περίληψη Μελέτης Ο πλήρης σεβασµός των δικαιωµάτων των µουσουλµάνων αποτέλεσε τον θεµέλιο λίθο της πολιτικής της «Μεγαλυνοµένης Ελλάδος». Η καταστροφή του 1922 δεν µετέβαλε αυτή την γενική κατεύθυνση ενώ η Συνθήκη της Λωζάνης κατοχύρωσε αποτελεσµατικά την προστασία των µουσουλµανικών ιδιαιτεροτήτων µε πυρήνα βεβαίως το Ισλάµ. Μετά το 1922 αρχίζει να παρατηρείται µια αυξανόµενη διαφοροποίηση µεταξύ µουσουλµάνων και µη µουσουλµάνων κατοίκων της υτικής Θράκης όσον αφορά τις δυνατότητες των δύο αυτών οµάδων στην ισότιµη συµµετοχή τους στις διεργασίες που συντελούνταν στον ελληνικό κοινωνικό σχηµατισµό, γεγονός που οδηγεί τους πρώτους σε κοινωνική περιθωριοποίηση. Η µελέτη της διαδικασίας αυτής καθώς και του γενικότερου πλαισίου µέσα στο οποίο έλαβε χώρα αναδεικνύει ως κύρια αιτία του φαινοµένου όχι την θρησκευτική ετερότητα των µουσουλµάνων της υτικής Θράκης αλλά τις ανάγκες εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής της κεµαλικής Τουρκίας, την απόφαση της Ελλάδας να αναζητήσει στον παλαιό εχθρό έναν αξιόπιστο σύµµαχο και τέλος, στα συµφέροντα ορισµένων τοπικών ελίτ. Η απελευθέρωση της υτικής Θράκης και η ενσωµάτωσή της στο ελληνικό κράτος δεν προήλθε από κάποια νικηφόρα προέλαση στα πρότυπα των Βαλκανικών πολέµων αλλά από την ήττα της Βουλγαρίας στον Α παγκόσµιο πόλεµο. Αρχικά οι Σύµµαχοι αποφάσισαν την υπαγωγή των νοτίων περιοχών της Βουλγαρικής Θράκης υπό διασυµµαχικό έλεγχο, τις οποίες και ονόµασαν ιασυµµαχική Θράκη. Αυτή η περιοχή στην συνέχεια παραχωρήθηκε στην Ελλάδα µε τις συνθήκες Νεϊγύ και Σεβρών. Ο Γάλλος Αρχιστράτηγος των συµµαχικών δυνάµεων της Ανατολής σε επιστολή του που απευθυνόταν στον Λεωνίδα Παρασκευόπουλο (Αρχιστράτηγος του ελληνικού στρατού) τόνιζε: «ce sera une occupation et non une conquete puisque les Bulgares seront parties» (Petsalis-Diomidis, 1978, 286). Η µεγαλύτερη αγωνία του

3 Βενιζέλου µετά την απόφαση του Σαν Ρέµο που επιδίκαζε ουσιαστικά ολόκληρη την Θράκη στην Ελλάδα, ήταν η αναίµακτη και ανέφελη κατάληψη της υπόλοιπης υτικής Θράκης. Αυτό βεβαίως είχε ως προϋπόθεση το να µην αντιµετωπίσουν εχθρικά οι µουσουλµάνοι τα ελληνικά στρατεύµατα. Η εµπειρία των επεισοδίων της Σµύρνης που είχαν δηµιουργήσει σοβαρά προβλήµατα στην διεθνή εικόνα της Ελλάδας όπως και η περίπτωση της εξέγερσης των Ποµάκων της Ροδόπης εναντίον των Βουλγάρων από το 1876 έως το 1885 αποτελούσαν απτές αποδείξεις της δυνατότητας των µουσουλµάνων να ανατρέψουν την επιθυµητή -για τον Βενιζέλο- εξέλιξη των πραγµάτων. Ο τρόπος απελευθέρωσης της υτικής Θράκης ως εκ τούτου, είναι σηµαντικός διότι στα πλαίσια της παραχώρησης και της επιδίωξης της αποδοχής της ελληνικής κυριαρχίας από τους µουσουλµάνους ήταν αυτονόητο ότι έπρεπε να γίνουν σεβαστά πλήρως όλα τα δικαιώµατα των κατοίκων ανεξαρτήτως εθνικότητας ή θρησκεύµατος. Εξ ου και η αλλαγή καθεστώτος δεν επηρέασε άµεσα την εικόνα της περιοχής, τις αντιλήψεις, τις συνήθειες ή τις οικονοµικές πρακτικές των κατοίκων. Ο Βενιζέλος απέστειλε ειδικές οδηγίες προς τις στρατιωτικές αρχές σύµφωνα µε τις οποίες, «εν τη υπηρεσιακή αυτών δράσει αλλά και τη κοινωνική εν γένει παραστάσει πράττωσι παν ότι δύνανται όπως κερδίσωσι την επιστοσύνην ολοκλήρου µεν του πληθυσµού µάλιστα δε του αλλοεθνούς, εµπνέουσαι εις αυτόν την εµπιστοσύνην ότι δια της προσαρτήσεως εις την Ελλάδα δεν απέβησαν υπήκοοι αλλ ελεύθεροι πολίται κράτους εις το οποίο όλα τα στάδια της ανθρωπίνης δραστηριότητος είναι ανοικτά εις πάντας και αύτη δε η υπεύθυνος Ανωτάτη Αρχή είναι προσιτή προς εξυπηρέτησιν του κοινού συµφέροντος όλων, ασχέτως προς την καταγωγήν και τας θρησκευτικάς πεποιθήσεις» (Παπαθανάση-Μουσιοπούλου, 1975, 58). Οι πληθυσµιακές µετακινήσεις ήταν σηµαντικές παρά το ότι οι συνθήκες προέβλεπαν ότι η Ελλάδα όφειλε να παραχωρήσει την ελληνική υπηκοότητα σε όλους όσους ήταν εγκατεστηµένοι στην υτική Θράκη προ του 1913. Όµως κατά την διάρκεια της Βουλγαρικής κατοχής δεκάδες χιλιάδες Βούλγαροι έποικοι είχαν εγκατασταθεί στην υτική Θράκη, οπότε η προοπτική παραχώρησης της περιοχής στην Ελλάδα τους είχε εξαναγκάσει σε φυγή ήδη από την περίοδο του ιασυµµαχικού καθεστώτος. Αντίθετα αµέσως µετά την εγκατάσταση των ελληνικών αρχών και την επέκταση της ελληνικής κυριαρχίας και στην Ανατολική Θράκη χιλιάδες

4 µουσουλµάνοι άρχισαν να επιστρέφουν. Η ελληνική κυβέρνηση αντιµετώπισε ευνοϊκά την επανεγκατάσταση των µουσουλµάνων διότι θεωρούσε ότι έτσι αποδυναµώνονταν ακόµα περισσότερο οι Βούλγαροι οι οποίοι πρόβαλαν τότε ως οι µόνοι σοβαροί ανταγωνιστές για την υτική Θράκη. Είναι χαρακτηριστικό της σπουδής που επέδειξε η ελληνική διοίκηση η άµεση σύσταση ειδικών επιτροπών στις έδρες των Υποδιοικήσεων της υτικής Θράκης µε τη συµµετοχή µουσουλµάνων ώστε να διευκολυνθεί η παλιννόστηση όσων οµοθρήσκων τους είχαν καταφύγει στα εδάφη της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. Επίσης επεκτάθηκε και σ αυτούς το καθεστώς φοροαπαλλαγών που ίσχυε για τους χριστιανούς κατοίκους της Θράκης. Σύµφωνα µε τον Σβολόπουλο, «η ελληνική διοίκησις, άµα τη εγκαταστάσει της, έλαβε διάφορα ευεργετικά φορολογικά µέτρα προς ανακούφισιν των δεινοπαθησάντων εκ των πολέµων, αδιακρίτως φυλής και θρησκεύµατος. Ούτω σήµερον εν Θράκη εισίν απηλλαγµένοι άπαντες οι δεινοπαθήσαντες πάντων των φόρων» (Σβολόπουλος, 1922, 42). Ως το 1922, σύµφωνα µε τον ίδιο, είχαν παλιννοστήσει 29.500 µουσουλµάνοι σε διάφορες περιοχές της Θράκης. Στα πλαίσια µιας νικηφόρας εξόρµησης προς Ανατολάς όπου η πραγµατοποίηση της Μεγάλης Ιδέας µε την αναγέννηση ή την ίδρυση µιας νέας ελληνικής «αυτοκρατορίας» φαινόταν περισσότερο από πιθανή, η ελληνική πολιτική ηγεσία αντιµετώπιζε εν γένει τους µουσουλµάνους ως εν δυνάµει στυλοβάτες και υποστηρικτές του νέου καθεστώτος. Βεβαίως η διετία αυτή είναι σύντοµη για να σχηµατίσουµε ασφαλή εικόνα για το εύρος και τον γενικότερο σχεδιασµό της ελληνικής πολιτικής σε περίπτωση που ευοδωνόταν η προσπάθεια απελευθέρωσης της Ιωνίας. Αλλά τα δείγµατα που έχουµε για την περιοχή της υτικής Θράκης είναι ικανοποιητικά για την εξαγωγή συµπερασµάτων. Όπως αναφέραµε ήδη, η ελληνική κυβέρνηση ευνόησε την επανεγκατάσταση µουσουλµάνων που είχαν εκδιωχθεί ή αποχωρήσει κατά τη διάρκεια της βουλγαρικής κατοχής και σεβάστηκε πλήρως όλο το πλέγµα συµφερόντων και ιδιαιτεροτήτών τους. Η στάση της αυτή συνδέεται µε την στρατηγική επιλογή της που χρονολογείται ήδη από την εποχή του διασυµµαχικού καθεστώτος, να επιδιώξει τη σύµπηξη συµµαχίας µαζί τους. Άλλωστε δεν θα πρέπει να ξεχνάµε ότι εκείνη την περίοδο οι µουσουλµάνοι αριθµούσαν πάνω από 10% του συνολικού πληθυσµού της

5 Ελλάδας ενώ στη υτική Θράκη έφθαναν το 44,52% του πληθυσµού τον εκέµβριο του 1920 (Γεραγάς, 93). Ο πλήρης σεβασµός της µουσουλµανικής ιδιαιτερότητας δεν αφορούσε µόνο τα θρησκευτικά ήθη, έθιµα και πρακτικές αλλά το γενικότερο status της µουσουλµανικής κοινότητας µε την εξαίρεση βέβαια της προνοµιακής τους θέσης εντός της οθωµανικής πολιτείας. Εν ολίγοις, σύµφωνα µε τα υπάρχοντα στοιχεία, καταβλήθηκε ιδιαίτερη προσπάθεια εκ µέρους της ελληνικής κυβερνήσεως ώστε να µην διαταραχθεί η καθηµερινότητα των µουσουλµάνων. Θα µπορούσε κάποιος να µιλήσει µάλιστα για µια πολιτική που στόχευε ουσιαστικά στην οντολογική ασφάλεια αυτών των νέων ελλήνων πολιτών. Μια οντολογική ασφάλεια που θα απέτρεπε πολλές επιπλοκές και θα αποδείκνυε ότι η Ελλάδα µπορούσε να εγγυηθεί την τάξη, την ασφάλεια και την ειρήνευση της περιοχής. Μέσα σ αυτό το πλαίσιο παρέµειναν ανέγγιχτες και οι εκπαιδευτικές δοµές, µόνο όµως στο θρησκευτικό τους σκέλος. Άλλωστε στην υτική Θράκη δεν είχε αναπτυχθεί το νέο εκκοσµικευµένο οθωµανικό εκπαιδευτικό δίκτυο ενώ οι λίγες εξαιρέσεις είχαν ήδη εκλείψει από την εποχή της βουλγαρικής κατοχής. Το µουσουλµανικό θρησκευτικό εκπαιδευτικό δίκτυο δοµήθηκε για να ανταποκριθεί στις ανάγκες µιας µεσαιωνικής αυτοκρατορίας και ενός κράτους µε έντονα φεουδαρχικά χαρακτηριστικά. Βασική του αποστολή ήταν η παροχή θρησκευτικών γνώσεων καθώς και στοιχειωδών δεξιοτήτων γραφής και ανάγνωσης. Η διδασκαλία των ελληνικών βεβαίως δεν συµπεριλαµβανόταν στην διδακτέα ύλη. Η µη παρεµβατική πολιτική του ελληνικού κράτους σήµαινε στην πράξη ότι οι µουσουλµάνοι αποκλείονταν από την πιθανότητα απόκτησης του πλέον βασικού προσόντος: της γνώσης της επίσηµης γλώσσας του κράτους του οποίου ήταν πολίτες. Επιπροσθέτως το εκπαιδευτικό τους σύστηµα δεν τους προετοίµαζε για τις προκλήσεις και τις απαιτήσεις ενός αστικού κράτους έστω και µε τις στρεβλώσεις που χαρακτήριζαν την ελληνική περίπτωση. Από πολιτιστικής και οικονοµικής πλευράς, µε την εξαίρεση ενός ολιγάριθµου σχετικά πυρήνα ελλήνων αστών, οι µουσουλµάνοι αγρότες δεν είχαν µεγάλες διαφορές από τους χριστιανούς αγρότες. Θα µπορούσε µάλιστα να υποστηριχθεί ότι γενικά βρίσκονταν σε καλύτερη κατάσταση καθώς εξαιτίας της οθωµανικής πολιτικής, κατείχαν µεγαλύτερες και καλύτερες εκτάσεις γης. Μπορούµε να καταλήξουµε στο συµπέρασµα ότι κατά την περίοδο 1920-1922 η ελληνική πολιτική προσεταιρισµού των µουσουλµανικών πληθυσµών όπως

6 εξειδικεύθηκε στην υτική Θράκη εγγυούταν την διατήρηση περισσότερο της οθωµανικής παρά της µουσουλµανικής τους ταυτότητας και ως εκ τούτου δεν παρείχε καµία ευκαιρία µελλοντικής ενσωµάτωσης στον ελληνικό κοινωνικό σχηµατισµό. Ιδιαίτερα η διατήρηση του θρησκευτικού µουσουλµανικού εκπαιδευτικού συστήµατος σε συνδυασµό µε την ανυπαρξία εναλλακτικών επιλογών ουσιαστικά έθετε ισχυρές βάσεις για την µελλοντική περιθωριοποίηση της µουσουλµανικής κοινότητας. Συνεπώς δεν ήταν η θρησκευτική ετερότητα αλλά κυρίως η οθωµανική ιδιαιτερότητα που συνδεόταν µε την δηµιουργία των προϋποθέσεων για την περιθωριοποίηση των µουσουλµάνων. Η θρησκευτική τους ετερότητα φαίνεται ότι αποτέλεσε κυρίως ένα προσδιοριστικό στοιχείο της ταυτότητάς τους και κατασκευής µιας κοινότητας. Και αυτό είναι το επόµενο ενδιαφέρον σηµείο. Οι µουσουλµάνοι δεν ήταν µία ενιαία και αδιαίρετη κοινότητα όπως αφήνει να εννοηθεί η πρόταξη της θρησκείας. Το γεγονός αυτό συνδέεται µε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας και εκφεύγει του θέµατος της παρούσης ανακοίνωσης. Πρέπει απλώς να σηµειωθεί ότι οι µουσουλµάνοι ανήκαν σε πολλές και διαφορετικές κοινότητες. Ιδιαίτερα µάλιστα κατά την περίοδο που µελετάµε µπορούµε να µιλήσουµε για τις ακόλουθες κύριες οµάδες. Κατ αρχήν υπήρχαν ορισµένοι ολιγάριθµοι πυρήνες Νεότουρκων οι οποίοι ήταν και οι µόνοι που αυτοπροσδιορίζονταν ως Τούρκοι. Όλοι οι υπόλοιποι αυτοπροσδιορίζονταν απλώς ως µουσουλµάνοι, µε την έννοια που αυτός ο όρος είχε στα οθωµανικά πλαίσια. Στο εσωτερικό αυτής της οµάδας καταγράφεται η παρουσία διαφόρων κοινοτήτων όπως των Ποµάκων, των Τσιγγάνων, των Κιρκάσσιων, των προσφύγων από τις βαλκανικές χώρες καθώς και των απογόνων των πρώτων τουρκικών φύλων που είχαν εγκατασταθεί στη υτική Θράκη. Κάτω λοιπόν από τον κοινό µανδύα της θρησκείας µπορεί κάποιος να εντοπίσει περισσότερο ή λιγότερο σηµαντικές διαχωριστικές γραµµές που συνδέονται και µε άλλα ζητήµατα όπως ο τόπος και ο τρόπος διαβίωσης, οι πολιτιστικές ιδιαιτερότητες, η γλωσσική διαφοροποίηση κ.ά. Παραδείγµατος χάριν, οι Ποµάκοι δεν γνώριζαν καθόλου τουρκικά. Μιλούσαν και εξακολουθούν να µιλούν µια γλώσσα που βρίσκεται πολύ κοντά στα Βουλγαρικά. Κατοικούσαν στα ορεινά και διατηρούσαν έναν δικό τους πολιτισµό ο οποίος περιελάµβανε πολλές επιβιώσεις του χριστιανικού τους παρελθόντος.

7 Αντίθετα, όσοι αυτοπροσδιορίζονταν ως Τούρκοι κατοικούσαν κυρίως στην Κοµοτηνή και προέρχονταν από την κυβερνώσα ελίτ της πόλης κατά την οθωµανική περίοδο. ιατηρούσαν δε στενές σχέσεις µε τον τουρκικό εθνικισµό είτε στην νεοτουρκική είτε στην κεµαλική του εκδοχή. Αυτή η οµάδα άλλωστε αποτελούνταν ουσιαστικά από αυτούς που είχαν χάσει τα περισσότερα εξαιτίας της αλλαγής του καθεστώτος εθνικής κυριαρχίας. Η ελληνική κυβέρνηση δεν έλαβε υπόψιν της σχεδόν καµία από αυτές τις διαφοροποιήσεις. Ιδιαίτερα απέναντι στο ζήτηµα των Ποµάκων ακολούθησε µια αµήχανη και αντιφατική τακτική που συνδεόταν µε την ανάγκη της να αποδείξει πάση θυσία τη µη βουλγαρικότητα των πληθυσµών αυτών ώστε να µην εµφανιστούν αριθµητικά ισχυροί βουλγαρικοί πληθυσµοί στην υτική Θράκη. Έτσι το 1919 υποστήριζε ότι οι Ποµάκοι έχουν «τουρκική εθνική συνείδηση» (Delegation Hellenique, 1919, 16) αν και δεν αρνούνταν την «σλαβική τους καταγωγή 1» (Βενιζέλος, 1969, 199) ενώ µόλις 2 χρόνια αργότερα ανέφερε ότι είναι Έλληνες των οποίων όµως η εθνική συνείδηση είναι «νεναρκωµένη 2». Στην πράξη εξακολουθούσε να αντιµετωπίζει τους µουσουλµάνους µε έναν οθωµανικό τρόπο. ηλαδή αναγνώριζε ως αποκλειστικό γνώρισµα και ταυτοποιό χαρακτηριστικό τη θρησκεία. Αλλά ακόµα και σ αυτό το επίπεδο οι µουσουλµάνοι της υτικής Θράκης δεν αποτελούσαν µια ενιαία κοινότητα καθώς εκτός των σουνιτών, υπήρχαν και πολλοί µπεκτασήδες. Στην πραγµατικότητα δηλαδή ίσχυε για τους µουσουλµάνους ότι και για τους χριστιανούς µε µια διαφοροποίηση που συνδεόταν µε τον διαφορετικό βαθµό και τρόπο ανάπτυξης του εθνικισµού στα πλαίσια των Οθωµανών µουσουλµάνων. Όπως οι χριστιανοί ήταν διαιρεµένοι σε εθνότητες, δόγµατα ή πρωτο-εθνικές κοινότητες 3 το αντίστοιχο συνέβαινε και µε τους Οθωµανούς. Η ήττα του 1922 όµως έθεσε τέτοια προβλήµατα στην Ελλάδα ώστε η αφιέρωση οποιουδήποτε δυναµικού προς την κατεύθυνση κατανόησης και εκπόνησης µιας πολιτικής για τους µουσουλµάνους να είναι µια περιττή πολυτέλεια. Η ελληνική ηγεσία, ανεξαρτήτως κοµµάτων, ενδιαφερόταν µόνο για ένα πράγµα. Να µην 1 Η παρατήρηση αυτή εµπεριέχεται σε υπόµνηµα που κατέθεσε ο Βενιζέλος για να αντικρούσει τις βουλγαρικές θέσεις περί υτικής Θράκης, στο Συνέδριο της Ειρήνης του 1919 2 Υπ.Στρατιωτικών προς Υπ.Εξωτερικών 23/7/1921, Ιστορικά Αρχεία Υπουργείου Εξωτερικών Φάκελος 1922 12.2 3 Για τον όρο δες Hobsbawm, E.J., Έθνη και Εθνικισµός. Αθήνα: Καρδαµίτσα 1994, σελ.70 κ.ε.

8 αποτελέσει η µουσουλµανική µειονότητα ένα ακόµα πρόβληµα στην διεθνή εικόνα της χώρας και κυρίως στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Για την ελληνική πολιτεία το πρώτιστο ζήτηµα ήταν η διασφάλιση της παραµονής των ελλήνων στην Κωνσταντινούπολη, πράγµα που σήµαινε ότι η µουσουλµανική µειονότητα της υτικής Θράκης έπρεπε να παραµείνει στις εστίες της ανενόχλητη. Γι αυτό και οι µουσουλµάνοι της Θράκης πλήρωσαν το µικρότερο δυνατό κόστος σε σύγκριση µε όλους τους υπόλοιπους κατοίκους της Ελλάδας και ιδιαιτέρως τους χριστιανούς συντοπίτες τους, όσον αφορά τις ανάγκες που δηµιούργησε η έλευση εκατοµµυρίων προσφύγων διωγµένων από τα κεµαλικά στρατεύµατα. Αυτή ακριβώς ήταν η ουσία της ελληνικής πολιτικής µέχρι τη δεκαετία του 1930 όταν προστέθηκε η στρατηγική συµµαχία µε την Άγκυρα ως αντιστάθµισµα στην βουλγαρική αναθεωρητική απειλή καθώς και στην ολοένα αυξανόµενη ιταλική επιθετικότητα. Σύµφωνα µε σειρά εγγράφων, αποδεικνύεται ότι η ελληνική στρατιωτική ηγεσία θεωρούσε την συµµαχία µε την Τουρκία και την στρατιωτική συνδροµή της τελευταίας ως έναν από τους αµυντικούς πυλώνες για να µπορέσει η χώρα να αντιπαρέλθει την ιταλική και βουλγαρική απειλή. Η βουλγαρική απειλή µάλιστα συνετέλεσε τα µέγιστα ώστε να εγκαθιδρυθεί η περίφηµη ζώνη ασφαλείας και επιτήρησης στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα η οποία καταδίκασε τους µουσουλµανικούς πληθυσµούς που διαβιούσαν σ αυτή, κυρίως δηλαδή τους Ποµάκους, όχι απλώς σε κοινωνική περιθωριοποίηση αλλά σε αποµόνωση. Καθ όλη την εικοσαετία λοιπόν που εξετάζεται, η ελληνική πολιτική για πολλούς και διαφορετικούς λόγους στόχευσε σταθερά στην προστασία και τον πλήρη σεβασµό των δικαιωµάτων των µουσουλµάνων όχι όµως όπως αυτά περιγράφηκαν στη Συνθήκη της Λωζάνης αλλά όπως τα αντιλαµβανόταν η Άγκυρα. Είναι χαρακτηριστική η υπόθεση του διωγµού της ηγεσίας των συντηρητικών µουσουλµάνων µετά από σχετική απαίτηση της Τουρκικής κυβέρνησης. Η πρόκληση του τουρκικού εθνικισµού και της βίαιης εκκοσµίκευσης που ακολουθούσε ο Κεµάλ µεταφέρθηκε στο εσωτερικό της µειονότητας και οδήγησε σε σκληρές συγκρούσεις µεταξύ της παλιάς οθωµανικής κυβερνώσας ελίτ και της συντριπτικής πλειοψηφίας της µειονότητας υπό την ηγεσία των θρησκευτικών της εκπροσώπων. Ένα από τα κύρια διακυβεύµατα αφορούσε το κριτήριο αυτοπροσδιορισµού των µουσουλµάνων καθώς η συντριπτική πλειοψηφία τους

9 µειονότητας αρνούνταν να ταυτοποιηθεί µε εθνικά κριτήρια, δηλαδή αρνούνταν να αποδεχθεί τον χαρακτηρισµό «τουρκική» επιµένοντας να προβάλει µονοδιάστατα τον θρησκευτικό της χαρακτήρα. Η επιλογή αυτή αφενός δικαίωνε εκ των υστέρων την οθωµανικού τύπου προσέγγιση της ελληνικής πολιτείας και αφετέρου της παρείχε την ευκαιρία να επιδιώξει όχι απλώς την ισότιµη ένταξη των µουσουλµάνων αλλά την ουσιαστική τους ενσωµάτωση στον ελληνικό κοινωνικό σχηµατισµό. Μια τέτοια όµως επιλογή προϋπέθετε ότι η Ελλάδα ήταν έτοιµη να συνεισφέρει στην κατασκευή µιας νέας ταυτότητας που θα είχε ως πυρήνα το Ισλάµ και θα επιχειρούσε την σύνδεσή του µε την «ελληνικότητα». Η δυνατότητα όµως αυτή προϋπέθετε την ρήξη µε το ελληνορθόδοξο ιδεώδες και συνακόλουθα την οριστική λύση του προβλήµατος της νεοελληνικής εθνικής ταυτότητας µέσω µιας νέας κατασκευής της. Αυτό όµως δεν ήταν αντικειµενικά εφικτό στο συγκεκριµένο κοινωνικοπολιτικό, οικονοµικό και εν τέλει ιστορικό πλαίσιο. Ενδεχοµένως πριν το 1922 και µέσα στα πλαίσια ενός πολυεθνικού και πολυθρησκευτικού εξ αντικειµένου ελληνικού κράτους, αυτό να ήταν εφικτό. Αλλά µετά το 1922 η εθνική καθαρότητα, η ταύτιση έθνους και κράτους, η σπάνια εθνική οµοιογένεια που πληρώθηκε µε την καταστροφή του δυναµικότερου τµήµατος του ελληνισµού, δεν άφηνε τέτοια περιθώρια. Ο ελληνικός εθνικισµός απέκτησε µιαν εσωτερική στόχευση που κορυφώθηκε υπό το καθεστώς Μεταξά και προκάλεσε την βίαιη προσπάθεια αφοµοίωσης ιδιαίτερα των σλαβόφωνων µειονοτήτων της Μακεδονίας. Από αυτή την πολιτική εξαιρέθηκε η µουσουλµανική µειονότητα όχι µόνο εξαιτίας της Συνθήκης της Λωζάνης αλλά και του στρατηγικού προσανατολισµού και του µεταξικού καθεστώτος για την ανάγκη σύµπηξης συµµαχίας µε την Τουρκία, όπως ήδη έχει αναφερθεί παραπάνω. Οι ανάγκες ασφάλειας αλλά και εσωτερικής νοµιµοποίησης του ελληνικού καθεστώτος µε την µία ή την άλλη του µορφή σε πλήρη σύµπλευση µε τις αντίστοιχες ανάγκες της κεµαλικής Τουρκίας κατέστησαν ανέφικτη κάθε πιθανότητα ισότιµης ένταξης των µουσουλµάνων στον ελληνικό κοινωνικό σχηµατισµό. Συγχρόνως η ελληνική πολιτεία δεν έλαβε καν την στοιχειώδη µέριµνα για την διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας. Σε µια εποχή µάλιστα που η εκµάθηση της καθαρεύουσας ήταν το κλειδί της κοινωνικής ανόδου, τα παιδιά των µουσουλµάνων δεν µάθαιναν καν την δηµοτική.

10 Αυτό ακριβώς ήταν τελικά και το τραγικό αδιέξοδο στο οποίο βρέθηκε η µουσουλµανική κοινότητα και το οποίο οριοθετεί τις αιτίες της κοινωνικής της περιθωριοποίησης. Παγιδευµένη ανάµεσα σε δύο «εθνικά κέντρα» δεν µπόρεσε να αναπτύξει µια αυτόνοµη παρουσία ικανή να διαπραγµατευθεί αφ εαυτής και να καθορίσει έτσι τους όρους της ένταξής της στην χώρα της οποίας ήταν πολίτες. Η µόνη πιθανότητα ανάπτυξης µιας τέτοιας προσέγγισης καταπνίγηκε µέσω της εκδίωξης σχεδόν ολόκληρης της ηγετικής οµάδας που είχε αναλάβει να την φέρει εις πέρας. Είναι πράγµατι ενδιαφέρον ότι αυτή η προσέγγιση είχε στον πυρήνα της το Ισλάµ και ακριβώς γι αυτό ήταν πλήρως εναρµονισµένη µε το πνεύµα και το γράµµα της Συνθήκης της Λωζάνης. Αλλά στη συγκεκριµένη χρονική συγκυρία δεν µπορούσε να γίνει ανεκτή από την Τουρκία η οποία είχε την δύναµη και τον τρόπο να εξαναγκάσει την Ελλάδα να στραφεί εναντίον των συντηρητικών µουσουλµάνων. Εκτός βέβαια από την Τουρκία, από την περιθωριοποίηση των µουσουλµάνων και την εκδίωξη της συντηρητικής ηγεσίας είχαν πολλά να κερδίσουν και ορισµένες τοπικές ελίτ της υτικής Θράκης, ιδιαιτέρως βέβαια η παλαιά κυβερνώσα οµάδα επί οθωµανικής περιόδου. Μπορούµε λοιπόν να καταλήξουµε στο συµπέρασµα ότι η θρησκευτική ετερότητα των µουσουλµάνων ως τέτοια δεν ευθύνεται για την προοδευτική κοινωνική τους περιθωριοποίηση. Αντίθετα µάλιστα, η θρησκευτική τους ιδιαιτερότητα αν δεν εµπλεκόταν τόσο άµεσα µε την εσωτερική διαπάλη για τον χαρακτήρα της κεµαλικής Τουρκίας ενδεχοµένως να είχε βοηθήσει µακροπρόθεσµα στην ένταξή τους στον ελληνικό κοινωνικό σχηµατισµό. Εν κατακλείδει ο αποκλεισµός τους δεν βασίστηκε ούτε στη θρησκεία ούτε στις πολιτιστικές τους ιδιαιτερότητες. Βασίστηκε στην εξυπηρέτηση εθνικών και τοπικών συµφερόντων που αντιστρέφοντας και διαστρέφοντας τις προβλέψεις της Συνθήκης της Λωζάνης τη χρησιµοποίησαν ως απλό προκάλυµµα. Τέλος, αξίζει να υπενθυµίσουµε ότι η περιθωριοποίηση των µουσουλµάνων είχε ουσιαστικά διπλό χαρακτήρα διότι στην πραγµατικότητα ήταν περιθωριοποίηση µέσα στην περιθωριοποίηση. ιότι η υτική Θράκη µετά το 1922 αντιµετωπίστηκε από το «εθνικό κέντρο» της Αθήνας κυρίως ως τόπος εξορίας ή τιµωρίας, πράγµα που βεβαίως συµπαρέσυρε και τις τύχες του χριστιανικού πληθυσµού της.

11 Βιβλιογραφία 1. Hobsbawm, E.J., 1994, Έθνη και Εθνικισµός. Αθήνα: Καρδαµίτσα 2. Petsalis-Diomidis, N., 1978, Greece at the Paris Peace Conference 1919. Thessaloniki: Institute for Balkan Studies 3. Βενιζέλος, Ε., 1969, Πολιτικαί Υποθήκαι, τ.β. Επιµέλεια Στεφάνου, Σ.Ι.. Αθήνα 4. Γεραγάς, Κ., Αναµνήσεις εκ Θράκης 1920-1922. Αθήνα: Εστία 5. Παπαθανάση-Μουσιοπούλου, Κ., 1975, Η απελευθέρωση της υτικής Θράκης από το Αρχείο Χ.Βαµβακά. Αθήνα 6. Σβολόπουλος,.Κ., 1922, Η Θράκη υπό την ελληνικήν διοίκησιν. Αθήνα Πρωτογενείς Πηγές Ιστορικά Αρχεία Υπουργείου Εξωτερικών 1. Φάκελος 1920 152.2 2. Φάκελος 1922 12.2 Αρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1. Delegation Hellenique Reponse aux Exposes soumis par la Delegation Bulgare a la Conference de la Paix au sujet de la politique de la Bulgarie et de ses pretentions sur la Thrace, 1919