ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ. Βιολογική Ποικιλότητα στην Κύπρο: Υπάρχουσα κατάσταση και προοπτικές διατήρησης ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Βιολογική Ποικιλότητα στην Κύπρο: Υπάρχουσα κατάσταση και προοπτικές διατήρησης ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Γιώργος Κακούρης Μυτιλήνη, Φεβρουάριος 2005

1 1. Η Βιολογική ποικιλότητα στην Κύπρο 1.1. Γενικά Η βιολογική ποικιλότητα έχει αναχθεί τις τελευταίες δεκαετίες σε µια από τις πιο σηµαντικές περιβαλλοντικές αξίες. Ιδιαίτερα, µετά την υπογραφή της Σύµβασης για τη Βιολογική Ποικιλότητα από τις περισσότερες χώρες του κόσµου, το 1992 στο Ρίο ντε Τζανέιρο, έχει αποκτήσει εκτός από την καθαρά επιστηµονική, και κοινωνική, πολιτική και οικονοµική διάσταση. Σύµφωνα µε τη Σύµβαση του Ρίο, όπως λέγεται, είναι πλέον χρέος της ανθρωπότητας µέσα από τη µελέτη και την κατανόηση όλων των µορφών και δοµών της ζωής, να προσπαθήσει ώστε να µη χαθεί κανένα βιολογικό στοιχείο, από τα βιοµόρια και τους οργανισµούς µέχρι τα οικοσυστήµατα και τη βιόσφαιρα. Οποιαδήποτε µορφή οικονοµικής ανάπτυξης πρέπει να συνδέεται µε την αειφορική διαχείριση της βιοποικιλότητας. Η Κύπρος, όπως και οι περισσότερες νησιώτικες περιοχές της Μεσογείου, λόγω της πολύπλοκης γεωλογικής της δοµής και ιστορίας, του έντονου ανάγλυφου που διαµερισµατοποιεί την επιφάνειά της και το κλίµα, της γειτνίασής της µε ηπειρωτικές περιοχές µε διαφορετικά στοιχεία βιοποικιλότητας, καθώς και της µακροχρόνιας έντονης επίδρασης του ανθρώπου, συγκεντρώνει ένα τεράστιο πλούτο βιολογικής ποικιλότητας. Ο πλούτος αυτός σε συνδυασµό µε τη νησιωτική αποµόνωση καθίσταται σε µεγάλο βαθµό µοναδικός για το νησί (µορφές και είδη ενδηµικά της Κύπρου). Η µέχρι σήµερα γνώση µας για τη βιοποικιλότητα στην Κύπρο στηρίζεται κυρίως σε εργασίες ξένων επιστηµόνων και αποστολών από τις χώρες της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης, µε σαφή την κυριαρχία των Γερµανών και των Αγγλων. Οι πιο δηµοφιλείς οµάδες οργανισµών µε ικανοποιητικά δεδοµένα, που όµως σε καµιά περίπτωση δεν µπορούν να θεωρηθούν πλήρη, είναι τα αγγειόσπερµα φυτά και από τα ζώα τα θηλαστικά, τα πουλιά και τα ερπετά. Οι πληροφορίες για τα ασπόνδυλα ζώα, που είναι και τα πιο πολυάριθµα, είναι περιορισµένες µε εξαίρεση τα εντυπωσιακά έντοµα, όπως οι πεταλούδες και ορισµένα κολεόπτερα και ακόµη ορισµένα αρθρόποδα µε οικονοµική σηµασία. Μέχρι την εγκαθίδρυση της Κυπριακής ηµοκρατίας, ελάχιστοι Κύπριοι συνέβαλαν στη διαµόρφωση της γνώσης µας για τη βιοποικιλότητα στην Κύπρο. Οµως σταδιακά τις τελευταίες δεκαετίες και παρά την καθοριστική έλλειψη Πανεπιστηµιακού Τµήµατος Βιολογίας, συγκροτηµένου Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κύπρου και τις αµφιταλαντεύσεις των εκάστοτε Κυβερνήσεων για την ακολουθητέα πολιτική απέναντι στο περιβάλλον, όλο και περισσότεροι εξειδικευµένοι επιστήµονες, κρατικοί λειτουργοί ή ερασιτέχνες, µε ενθουσιασµό και µε προσωπικό κόστος, διεύρυναν σηµαντικά τις γνώσεις µας για τα είδη και τις κατανοµές τους, τη βιολογία και οικολογία τους, καθώς και τους κινδύνους που αντιµετωπίζουν.

2 1.2 Μετεωρολογικά στοιχεία και κλίµα Το κλίµα µιας ευρύτερης περιοχής επηρεάζει τη βιολογική ποικιλότητα. Επιπλέον το κλίµα και η βιολογική ποικιλότητα µιας περιοχής επηρεάζονται από τη γεωγραφική θέση, τη γεωµορφολογία, τη γεωλογία και τα επιφανειακά νερά που υπάρχουν σε αυτήν. Για αυτό το λόγο θα αναφερθούµε πρώτα σε αυτούς τους παράγοντες. 1.2.1 Γεωγραφική Θέση Η Κύπρος βρίσκεται στο ανατολικό άκρο της Μεσογείου, 70 χιλιόµετρα νότια της Τουρκίας και 105 χιλιόµετρα δυτικά της Συρίας. Εχει βόρειο γεωγραφικό πλάτος 34 33 έως 35 41 και ανατολικό γεωγραφικό µήκος 32 17 έως 34 35. Το µέγιστό της µήκος είναι 226 χιλιόµετρα και το µέγιστό της πλάτος 97 χιλιόµετρα. Με έκταση 9251 τετραγωνικά χιλιόµετρα, είναι το τρίτο σε µέγεθος νησί της Μεσογείου µετά τη Σικελία και τη Σαρδηνία. 1.2.2 Γεωµοφολογία-Γεωλογία Στη γεωµορφολογία της Κύπρου δεσπόζουν δύο ορεινοί όγκοι: η οροσειρά του Τροόδους στο κεντρικό, νότιο και δυτικό τµήµα του νησιού και η οροσειρά του Πενταδακτύλου που εκτείνεται παράλληλα µε τις βόρειες ακτές. Μεταξύ των δύο οροσειρών βρίσκεται η µεγάλη πεδιάδα της Μεσαορίας. Κατά µήκος των ακτών εναλλάσσονται χαµηλοί λόφοι, βραχώδεις περιοχές, γκρεµοί και στενές συνήθως πεδιάδες. Πιο εκτεταµένες πεδιάδες υπάρχουν στις εκβολές των ποταµών. Η οροσειρά του Τροόδους µαζί µε τις λοφώδεις εκτάσεις που την περιβάλλουν καταλαµβάνει το µεγαλύτερο τµήµα της συνολικής έκτασης της Κύπρου. Εχει µορφή θόλου µε ψηλότερη κορυφή τον Ολυµπο (1951 µ.). Πολλές άλλες κορυφές ξεπερνούν τα 1200 µ., όπως για παράδειγµα η Μαδαρή (1612 µ.), η Παπούτσα (1554 µ.) και τα Κιόνια (1421 µ.) (βλέπε Χάρτη 1). Στο ανάγλυφο της οροσειράς κυριαρχούν οι στρογγυλεµένες, λόγω της διάβρωσης, κορυφές και οι οµαλές πλαγιές. Εκεί όπου τα πετρώµατα είναι πιο ανθεκτικά υπάρχουν απότοµες κλίσεις, γκρεµοί και βραχώδεις πλαγιές. Ενα πυκνό δίκτυο από ρυάκια και χειµάρρους δηµιουργεί ρεµατιές και κοιλάδες που κάποτε είναι βαθιές και απότοµες. Η οροσειρά του Τροόδους αποτελείται στο κεντρικό της τµήµα από πυριγενή πετρώµατα (το φηµισµένο οφιολιθικό της σύµπλεγµα) και στις νότιες και νοτιοδυτικές της πλαγιές από αυτόχθονα ιζήµατογενή πετρώµατα. Το οφιολιθικό σύµπλεγµα του Τροόδους είναι ένα κοµµάτι του ωκεάνιου φλοιού και του ανώτερου µανδύα της γης που αναδύθηκε από το βυθό της αρχαίας Τηθύος θάλασσας εξαιτίας της σύγκλισης της αφρικανικής µε την ευρασιατική λιθοσφαιρική πλάκα και σχηµάτισε την

3 Κύπρο. Στο κεντρικό και ψηλότερό του µέρος βρίσκονται τα πετρώµατα της ακολουθίας του µανδύα (χατζβουργίτης, σερπεντινίτης) και τα πλουτώνια πετρώµατα (δουνίτης, βερλίτης, πυροξενίτης, γάββρος και πλαγιογρανίτης). Γύρω από αυτά βρίσκονται τα φλεβικά διαβασικά πετρώµατα και πιο χαµηλά τα ηφαιστειακά πετρώµατα (προσκεφαλοειδείς λάβες). Στις νότιες και νοτιοδυτικές παρυφές του κυριαρχούν οι αυτόχθονοι ιζηµατογενείς σχηµατισµοί µε εναλλασσόµενα στρώµατα κρητίδων και µαργών (σχηµατισµοί Καλαβασού, Πάχνας και Λευκάρων). Ο έντονος τεκτονισµός και καταθρυµµατισµός των πετρωµάτων του Τροόδους, που ήταν αποτέλεσµα της διαφορικής ανύψωσής του, υποβοήθησε την εκτεταµένη διάβρωσή τους µε αποτέλεσµα τη δηµιουργία µιας οµαλής και ευκολοπροσπέλαστης τοπογραφίας και την επικάλυψη των διαφόρων πετρωµάτων µε παχύ στρώµα εδάφους ποικίλης χηµικής σύστασης που ευνοεί την γονιµότητα των εδαφών. Τα γόνιµα εδάφη, σε συνδυασµό µε την ψηλή βροχόπτωση και το θερµό κλίµα, ευνοούν τη γρήγορη ανανέωση των δασών και την ανάπτυξη µεγάλης ποικιλίας χλωρίδας. Οι λόφοι από τις νοτιοδυτικές και δυτικές παρυφές του Τροόδους µέχρι τη θάλασσα (κυρίως στην επαρχία Πάφου) και η χερσόνησος του Ακάµα αποτελούνται από ένα συνονθύλευµα έντονα κατακερµατισµένων και διαταραγµένων αλλόχθονων πετρωµάτων. Αυτά είναι πυριγενή (σερπεντινίτες, λάβες), ιζηµατογενή (ψαµµίτες, ιλυόλιθοι, πηλίτες) ή µεταµορφωµένα (ανακρυσταλλωµένοι ασβεστόλιθοι και σχιστόλιθοι) και αποτελούν ξεχωριστή γεωτεκτονική ζώνη γνωστή ως Σύµπλεγµα Μαµωνιών (βλέπε Χάρτη 2). Η οροσειρά του Πενταδακτύλου είναι µια στενή σειρά βουνοκορφών κατά µήκος των βόρειων ακτών. Ψηλότερη κορυφή είναι το Κυπαρισσόβουνο (1024 µ.) και ακολουθούν το Βουφαβέντο 955 µ.) και ο Γιαϊλάς (935 µ.). Αποτελείται κυρίως από ανακρυσταλλωµένους ασβεστόλιθους, δολοµίτες και µάρµαρα (σχηµατισµοί Κυθραίας, Καλογραίας - Αρδάνων, Λαπήθου, Ιλαρίωνα, Συγχαρί, ικώµου και Καντάρας). Λόγω της µεγάλης αντοχής των πετρωµάτων αυτών στη διάβρωση, υπάρχουν πολλοί κάθετοι γκρεµοί και απότοµες βραχώδεις πλαγιές. Η πεδιάδα της Μεσαορίας βρίσκεται ανάµεσα στις δύο οροσειρές και εκτείνεται από τον κόλπο της Μόρφου µέχρι τον κόλπο της Αµµοχώστου. Στο ανάγλυφό της κυριαρχούν οι επίπεδες ή ελαφρά επικλινείς εκτάσεις και οι διάσπαρτοι λόφοι µε χαρακτηριστικό τραπεζοειδές ή κωνικό σχήµα. Το υψόµετρό της κυµαίνεται από 0 µέχρι 300 µ. Αποτελείται κυρίως από ασβεστικούς ψαµµίτες και µαλακά µαργαϊκά πετρώµατα (σχηµατικοί Αθαλάσσας, Κακκαρίστρας και Λευκωσίας) καθώς και από αλλουβιακές αποθέσεις.

4 Αλλες µικρότερες αλλουβιακές πεδιάδες βρίσκονται στις εκβολές των ποταµών όπως αυτές της Λάρνακας, του Ακρωτηρίου, των Μαντριών στην Πάφο, και της Πόλης Χρυσοχούς. Γενικά οι µακροχρόνιες και πολύπλοκες γεωλογικές διεργασίες στην περιοχή της Κύπρου δηµιούργησαν όπως θα δούµε και πιο κάτω ένα νησί µε µοναδικό φυσικό περιβάλλον, που περιλαµβάνει εντυπωσιακή τοπογραφία, ποικίλλουσα µορφολογία, εύφορα εδάφη, πυκνή δασική κάλυψη και µεγάλη ποικιλία χλωρίδας και πανίδας. 1.2.3 Επιφανειακά νερά Στην Κύπρο δεν υπάρχουν µεγάλοι ποταµοί ούτε µεγάλες φυσικές λίµνες γλυκού νερού. Υπάρχουν µόνο ποτάµια περιοδικής ροής (χείµαρροι) και δύο σηµαντικές σε έκταση αλυκές. Τα ποτάµια της Κύπρου πηγάζουν κυρίως από τα βουνά του Τροόδους και στα πεδινά τους τµήµατα έχουν νερό µόνο το χειµώνα και την άνοιξη. Τα µεγαλύτερα από αυτά (Κούρρης, Κρυός, ιαρίζος και Ξερός) διατηρούν στα ορεινά µικρή ροή και κατά το καλοκαίρι. Οι δύο αλυκές της Κύπρου βρίσκονται στο Ακρωτήρι και τη Λάρνακα. Εχουν νερό µόνο το χειµώνα και την άνοιξη και αποτελούν σηµαντικούς υδροβιότοπους. Μετά το 1960 κατασκευάστηκαν στην Κύπρο µεγάλα φράγµατα µε σηµαντικότερα αυτό του Κόυρρη στη Λεµεσό µε χωρητικότητα 115 εκατοµµύρια κυβικά µέτρα και αυτό του Ασπρόκρεµµου στην Πάφο (Ξερός ποταµός) µε χωρητικότητα 53 εκατοµµύρια κυβικά µέτρα. 1.2.4 Κλίµα Το κλίµα µιας ευρείας γεωγραφικής περιοχής, καθώς και τα επί µέρους ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, καθορίζουν τα πλαίσια µέσα στα οποία ζουν και αναπτύσσονται οι άνθρωποι και τα άλλα έµβια όντα. Το κλίµα είναι συστατικό στοιχεία του περιβάλλοντος και φυσικός πόρος. Η γνώση των χαρακτηριστικών του κλίµατος και η κατάλληλη αξιοποίηση των δυνατοτήτων που παρέχει είναι αναγκαία για την καλύτερη µελέτη του βιοκλίµατος και των ειδών (χλωρίδα, πανίδα) που θα αναπτυχθούν σ αυτό. Τα βιοκλιµατικά χαρακτηριστικά αποδίδονται µε τις µετεωρολογικές παραµέτρους, όπως είναι η θερµοκρασία, η σχετική υγρασία, η βροχόπτωση, ο άνεµος, η ηλιακή ακτινοβολία. Στην Κύπρο οι µετεωρολογικές µετρήσεις άρχισαν το 1881 επί Αγγλοκρατίας. Πιο κάτω θα αναφερθούµε στο κλίµα της Κύπρου γενικά. Η Κύπρος ως νησί, υφίσταται άµεσα την επίδραση της θάλασσας, µε αποτέλεσµα το µεσογειακό της κλίµα να χαρακτηρίζεται από ζεστό και ξηρό καλοκαίρι, από τα µέσα Μαΐου µέχρι τα µέσα Σεπτεµβρίου, από

5 ήπιο βροχερό χειµώνα, από τα µέσα Νοεµβρίου µέχρι τα µέσα Μαρτίου και από δύο ενδιάµεσες µεταβατικές περιόδους, το φθινόπωρο και την άνοιξη. Η παρουσία της θάλασσας και το ανάγλυφο του εδάφους επηρεάζουν το κλίµα τοπικά. Κατά το καλοκαίρι η Κύπρος βρίσκεται κάτω από την επίδραση του εποχιακού χαµηλού βαροµετρικού, που έχει το κέντρο του στη νοτιοδυτική Ασία, µε αποτέλεσµα να παρατηρούνται ψηλές θερµοκρασίες και καθαρός ουρανός. Η βροχόπτωση είναι πολύ χαµηλή αυτή την εποχή και δεν ξεπερνά το 5% της µέσης ολικής βροχόπτωσης ολόκληρου του χρόνου. Κατά το χειµώνα επηρεάζεται από συχνές καιρικές µεταβολές που συµβαίνουν στη Μεσόγειο µε κατεύθυνση από τα δυτικά προς τα ανατολικά. Οι καιρικές αυτές µεταβολές διαρκούν συνήθως από µια µέχρι τρεις µέρες κάθε φορά και δίνουν τις µεγαλύτερες ποσότητες βροχής. Η συνολική µέση βροχόπτωση κατά τους µήνες εκέµβριο, Ιανουάριο και Φεβρουάριο αντιστοιχεί στο 60% περίπου της βροχόπτωσης ολόκληρου του χρόνου. Η µέση ετήσια βροχόπτωση για όλη την Κύπρο ανέρχεται συνολικά στα 480 χιλιοστά (περίοδος 1951-1980). Κατά την ίδια περίοδο η ελάχιστη βροχόπτωση ήταν 182 χιλιοστά κατά το 1972-1973 και η πιο ψηλή 759 χιλιοστά κατά το 1968-1969. (βλέπε Χάρτη 3). Πιο συγκεκριµένα, το Τρόοδος παρουσιάζει µέση ετήσια βροχόπτωση από 450 χιλιοστά στους πρόποδές του µέχρι 1100 χιλιοστά στην κορυφή (Χιονίστρα). Στις κεντρικές πεδιάδες της Κύπρου π.χ. επαρχία Λευκωσίας και στις πεδινές νοτιοανατολικές περιοχές (περιοχή Αµµοχώστου) η µέση ετήσια βροχόπτωση κυµαίνεται µεταξύ 300-350 χιλιοστοµέτρων. Η οροσειρά του Πενταδακτύλου στο βόρειο µέρος του νησιού παρουσιάζει στις κορυφογραµµές της βροχόπτωση που φτάνει τα 550 χιλιοστόµετρα. Κατά την άνοιξη και το φθινόπωρο, οι βροχές είναι κυρίως τοπικές. Χιονόπτωση συµβαίνει σπάνια στις πεδινές περιοχές και στην οροσειρά του Πενταδακτύλου, ενώ είναι συχνή κάθε χειµώνα στις περιοχές της οροσειράς του Τροόδους µε υψόµετρο πάνω από 1000 µέτρα. Κατά µέσο όρο η πρώτη χιονόπτωση παρατηρείται την πρώτη εβδοµάδα του εκεµβρίου και η τελευταία γύρω στα µέσα του Απριλίου. Το χιόνι δεν καλύπτει µόνιµα το έδαφος σε όλη τη διάρκεια του χειµώνα. Χαλάζι πέφτει κατά µέσο όρο 2-3 φορές το χρόνο στις πεδινές περιοχές και µέχρι 10 φορές το χρόνο στις ορεινές, συνήθως µεταξύ Νοεµβρίου και Μαΐου.

6 Καταιγίδες παρατηρούνται σπάνια κατά την περίοδο Ιουλίου και Σεπτεµβρίου, συµβαίνουν όµως κατά µέσο όρο σε 4-5 µέρες κάθε µήνα από τον Οκτώβριο µέχρι τον Ιανουάριο και σε 2-3 φορές κάθε µήνα από το Φεβρουάριο µέχρι το Μάιο. Η θερµοκρασία του αέρα διαφοροποιείται από τόπο σε τόπο: α) ανάλογα µε το ανάγλυφο (ελαττώνεται η θερµοκρασία κατά 5 C περίπου κάθε 1000 µέτρα ύψος) και β) ανάλογα από την επίδραση της θάλασσας, µε πιο δροσερό καλοκαίρι και πιο ήπιο χειµώνα στις παράλιες περιοχές ειδικότερα στις δυτικές. Το ετήσιο εύρος της θερµοκρασίας του αέρα είναι αρκετά µεγάλο και κυµαίνεται γύρω στους 18 C στις εσωτερικές περιοχές και γύρω στους 14 C στα παράλια. Η ψηλότερη θερµοκρασία της ηµέρας διαφέρει από τη χαµηλότερο της νύχτας κατά το χειµώνα κατά 8-10 C στις πεδιάδες και 5-6 C στις ορεινές περιοχές. Το καλοκαίρι οι αντίστοιχες τιµές είναι 16 C στην κεντρική πεδιάδα και 9-12 C στις άλλες περιοχές. Τον Ιούλιο και Αύγουστο η µέση ηµερήσια θερµοκρασία κυµαίνεται γύρω στους 29 C στην κεντρική πεδιάδα και 22 C στις ψηλότερες κορφές του Τροόδους, ενώ οι µέσες µέγιστες θερµοκρασίες κατά τους µήνες αυτούς είναι 36 C και 27 C αντίστοιχα. Τον Ιανουάριο η µέση ηµερήσια θερµοκρασία είναι 10 C στην κεντρική πεδιάδα και 3 C στις ψηλότερες κορφές του Τροόδους µε µέση ελάχιστη τιµή θερµοκρασίας 5 C και 0 C αντίστοιχα. Παγετός συµβαίνει συχνά το χειµώνα και την άνοιξη. Η θερµοκρασία του επιφανειακού νερού στην ανοιχτή θάλασσα είναι πάνω από 22 C από τον Ιούνιο µέχρι το Νοέµβριο και φτάνει τους 27 C τον Αύγουστο. Κατά το χειµώνα η αντίστοιχη τιµή κυµαίνεται γύρω στους 16-17 C. Η µέση θερµοκρασία εδάφους στις πεδινές περιοχές σε βάθος 10 εκατοστών είναι περίπου 10 C τον Ιανουάριο και 33 C τον Ιούλιο, ενώ σε βάθος 1 µέτρου οι αντίστοιχες τιµές είναι 14 C τον Ιανουάριο και 28 C τον Ιούλιο. Στις ορεινές περιοχές µε υψόµετρο 1000 µέτρα περίπου οι τιµές αυτές είναι κατά 5 C περίπου πιο χαµηλές. Η επιφανειακή θερµοκρασία εδάφους τον Ιούλιο είναι στις πεδινές περιοχές 15 C την αυγή και 60 C 2-3 ώρες µετά το µεσηµέρι. Η σχετική υγρασία του αέρα της ηµέρας κατά το χειµώνα και σε όλες τις νύχτες του χρόνου κυµαίνεται µεταξύ 65% - 95%. Στην κεντρική πεδιάδα κατά τα µεσηµέρια του καλοκαιριού η σχετική υγρασία κατεβαίνει πολύ και κυµαίνεται γύρω στο 30% και κάποτε φτάνει µέχρι 15%. Οµίχλη συµβαίνει σε µερικές περιπτώσεις, ιδίως στις πρωινές ώρες, έχει όµως µεγαλύτερη διάρκεια στις ορεινές περιοχές.

7 Η ορατότητα είναι γενικά πολύ καλή µέχρι εξαιρετική ενώ µερικές µέρες, ιδίως της άνοιξης, προκαλείται και θόλωση της ατµόσφαιρας λόγω αιωρούµενες σκόνης, που προέρχεται από τις αραβικές και αφρικανικές ερήµους. Η ηλιοφάνεια κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού είναι κατά µέσο όρο 11,5 ώρες ενώ κατά τους µήνες εκέµβριο και Ιανουάριο η διάρκεια της ηλιοφάνειας ελαττώνεται στις 5,5 ώρες. Στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου, στην οποία βρίσκεται και η Κύπρος, οι γενικοί άνεµοι είναι κυρίως ελαφροί µέχρι µέτριοι δυτικοί ή νοτιοδυτικοί το χειµώνα και βόρειοι ή βορειοδυτικοί το καλοκαίρι. Οι πολύ δυνατοί άνεµοι είναι σπάνιοι. Οι θαλάσσιες και απόγειες αύρες, που παρατηρούνται σε παράλιες περιοχές, µπορούν να γίνουν αισθητές σε απόσταση µέχρι και 35 περίπου χιλιοµέτρων από την παραλία. Στις ορεινές περιοχές έχουµε αναβατικούς ανέµους (αύρες κοιλάδων) την ηµέρα και καταβατικούς ανέµους (αύρες ορέων) τη νύχτα. Ανεµοστρόβιλοι συµβαίνουν πολύ σπάνια, µε διάµετρο περίπου 100 µέτρα. (Μετεωρολογική Υπηρεσία, Οκτώβριος του 1986). 1.2.5 Το Κυπριακό βιοκλίµα Ενα φυτό για να ζήσει, χρειάζεται θρεπτικά στοιχεία από το έδαφος, νερό, αέρα, κάποιες θερµοκρασίες, και την ηλιακή ενέργεια. ύο σηµαντικά στοιχεία που επηρεάζουν την κατανοµή της βλάστησης πάνω στον πλανήτη µας, είναι το νερό που σχετίζεται µε τη βροχόπτωση, και οι ακραίες θερµοκρασίες, ιδιαίτερα οι χαµηλές. Γι αυτό και πολλοί µελετητές του φυτικού κόσµου έχουν αναπτύξει µεθοδολογίες που ταξινοµούν το γήινο χώρο βιοκλιµατικά, και συσχετίζουν τη βλάστηση µε κλιµατικά στοιχεία κυρίως τη βροχόπτωση και τις θερµοκρασίες. Μεσογειακό βιοκλίµα, εκτός από τη λεκάνη της Μεσογείου, έχουν και κάποιες άλλες περιοχές του κόσµου όπως η Καλιφόρνια της Αµερικής, η κεντρική Χιλή στη Λατινική Αµερική, η Νότιος Αφρική και η Νοτιοδυτική και Νότια Αυστραλία. Ο Κύπριος ασολόγος Βάσος Παντέλας, πρόσφατα συνδύασε τη µέθοδο του Ισπανού βοτανικού Rivas Martinez µε τη µεθοδολογία του γνωστού Γάλλου φυτοκοινωνιολόγου Emberger, και χρησιµοποιώντας κλιµατικά στοιχεία της Μετεωρολογικής Υπηρεσίες, και την τεχνολογία των Γεωγραφικών Συστηµάτων Πληροφοριών, κατέληξε σε µια προκαταρκτική βιοκλιµατική ταξινόµηση/χαρτογράφηση του Κυπριακού χώρο. Σύµφωνα µε την ταξινόµηση αυτή, ο Κυπριακός χώρος

8 κατατάσσεται σε οκτώ οµβροθερµικούς βιοκλιµατικούς ορόφους, τους εξής (βλ. Χάρτη 4): 1. Ηµιερηµικός θερµός (βροχόπτωση = < 400 χιλ. και µέση ελάχιστη θερµοκρασία του ψυχρότερου µήνα = > 6 C) 2. Ηµιερηµικός εύκρατος ή ήπιος (βροχόπτωση = < 400 χιλ. και µέση ελάχιστη θερµοκρασία του ψυχρότερου µήνα = 3 6 C) 3. Ξηρός θερµός (βροχόπτωση = 400-600 χιλ. και µέση ελάχιστη θερµοκρασία του ψυχρότερου µήνα = > 6 C) 4. Ξηρός εύκρατος ή ήπιος (βροχόπτωση = 400-600 χιλ. και µέση ελάχιστη θερµοκρασία του ψυχρότερου µήνα 3 6 C) 5. Υφυγρος εύκρατος ή ήπιος (βροχόπτωση = 600 900 χιλ. και µέση ελάχιστη θερµοκρασία του ψυχρότερου µήνα = 3 6 C) 6. Υφυγρος δροσερός (βροχόπτωση 600 900 χιλ. και µέση ελάχιστη θερµοκρασία του ψυχρότερου µήνα = 0 3 C) 7. Υγρός δροσερός (βροχόπτωση = > 900 χιλ. και µέση ελάχιστη θερµοκρασία του ψυχρότερου µήνα = 0 3 C) 8. Υγρός ψυχρός (βροχόπτωση = > 900 χιλ. και µέση ελάχιστη θερµοκρασία του ψυχρότερου µήνα = < 0 C) Θα ήταν ίσως αξιοσηµείωτο να λεχθεί ότι ενώ η Κύπρος βρίσκεται στο κέντρο σχεδόν της Ανατολικής Μεσογείου, οι δύο πρώτοι βιοκλιµατικοί όροφοι, αυτοί της περιοχής της Μεσαορίας, δεν είναι χαρακτηριστικοί του Μεσογειακού βιοκλίµατος. Μια βιοκλιµατική ταξινόµηση είναι απαραίτητη για τη σωστή διαχείριση της υπάρχουσας φυσικής βλάστησης, για την επιλογή των κατάλληλων γεωργικών καλλιεργειών, αλλά και των φυτικών ειδών για εκατάσταση/επανεγκατάσταση, όπου η φυσική βλάστηση για οποιοδήποτε λόγο απουσιάζει. Οι µελετητές των φυτοκοινωνικών διαπλάσεων της Κύπρου µέχρι τώρα ήταν κατά αποκλειστικότητα ξένοι (Holmboe, Zohary, Wia), όπως άλλωστε και εκείνοι της χλωρίδας και της πανίδας (Kotchy, Meikle, κ.ά). Οι µελέτες αυτές παρόλο που είναι πολύ σηµαντικές για τον τόπο µας, εν τούτοις έχουν ελλείψεις. Η έλλειψη ντόπιων µελετητών/ερευνητών πάνω στα θέµατα αυτά, οφείλεται και στη µέχρι πρόσφατα έλλειψη ερευνητικών ιδρυµάτων και Πανεπιστηµίου (Τµήµατος Βιολογίας). Θα ήταν όµως παράλειψη νοµίζω να µην αναφερθούµε και σε κάποιους Κύπριους µελετητές του Τµήµατος ασών, της Υπηρεσίας Περιβάλλοντος, του Τµήµατος Αλιείας και του Ινστιτούτου Γεωργικών Ερευνών της Κύπρου που έχουν σηµαντική προσφορά στη µελέτη της χλωρίδας και της πανίδας της Κύπρου. Τέτοιοι µελετητές είναι π.χ. για τη χλωρίδα ο Χρ. Γεωργιάδης, η Α. ελλά, ο Χ. Χριστοδούλου και για την πανίδα ο Λ. Κουρτελλαρίδης, ο Χ. Μακρής και τη θαλάσσια πανίδα ο Α. ηµητρόπουλος.

9 1.3 Χλωρίδα 1.3.1 Οι βιοκλιµατικοί όροφοι σε σχέση µε τη βλάστηση Τα διάφορα φυτικά είδη, συνυπάρχουν κατά οµάδες, όχι µε τυχαίο τρόπο, αλλά συγκεντρώνονται σε φυτοκοινότητες που αλληλοεπιδρούν και αλληλοεπηρεάζονται το ένα είδος µε τα άλλα. Εξάλλου η παρουσία συγκεκριµένων φυτοκοινωνιών σχετίζεται άµεσα µε τα γενικότερα και ειδικότερα κλιµατικά και εδαφικά στοιχεία µιας περιοχής. Ετσι στον κάµπο της Μεσαορίας ανάµεσα στα σιτηρά υπάρχει η κοινή κονναρκά (Ziziphus lotus), που επί αιώνες καταπολεµήθηκε από τον Κύπριο αγρότη, αλλά αυτή κατάφερε να επιβιώσει. Υπάρχουν επίσης µοσφιλιές (Crataegus azarolus) άλλοτε σε θαµνώδη µορφή λόγω απανωτού κοψίµατος ή καψίµατος, και κάποτε σε δεντρώδη µορφή, το θρουµπί ή θυµάρι (Thymus capitatus) καθώς και άλλα είδη όπως Sarcopoterium spinosum (µαζίν), γένος Asparagus (αγρελιές), Hedysarum cyprium, Asperula cypria, Onosma fruticosum, Onobrichys venosa, Convolvulus oleifolius, Hyparrhenia hirta, Stipa barbata, Prosopis farcta κλπ. Τα πιο πάνω είδη αυτοφύονται στον Ηµιερηµικό εύκρατο βιοκλιµαικό όροφο. Στις παραλιακές περιοχές και µέχρι υψόµετρο γύρω στα πεντακόσια µέτρα, θα συναντήσουµε κυρίως τη χαρουπιά (Ceratonia siliqua), την ελιά (Olea europaea), τον παραλιακό αόρατο (Juniperus phoenicaea), τη σχίνο (Pistacia lentiscus), το κυπαρίσσι (Cupressus sempervirens) το αγριόπευκο (Pinus brutia), την περνιά (Quercus coccifera calliprinos), την αγριοτρεµιθιά (Pistacia terebinthus), τη βαλανιδιά (Quercus infectoria veneris), τον τρέµιθο (Pistacia atlantica), τη µοσφιλιά (Crataegus azarolus), την αντρουκλιά (Arbutus andrachne), τα ρασιά (Genista sphacelata και Calycotome villosa), τις ξισταρκές (γένος Cistus), τη σπατζιά (Salvia fruticosa) κλπ. Το είδος αυτό της βλάστησης αυτοφύεται στον Ηµιερηµικό θερµό, και στους Ξηρό θερµό και Ξηρό εύκρατο βιοκλιµατικούς ορόφους. Λίγο πιο ψηλά στις πλαγιές του Τροόδους (τα λεγόµενα µεσορίνια) και σε ολόκληρη τη βόρεια οροσειρά του Πενταδάκτυλου, θα συναντήσουµε κυρίως το αγριόπευκο (Pinus brutia), ξανά τη µοσφιλιά (Crataegus azarolus), το κυπαρίσσι (Cupressus sempervirens) τη βαλανιδιά (Quercus infectoria veneris), την περνιά (Quercus coccifera calliprinos), τη λατζιά [(Quercus alnifolia) εκτός από την οροσειρά του Πενταδάκτυλου], την αντρουκλιά (Arbutus andrachne), την αγριοτρεµιθιά (Pistacia terebinthus), το οσφενδράµνι (Acer obtucifolius), διάφορα είδη ξυστραρκάς, σπατζιά (Salvia fruticosa) κλπ. Στην περιοχή του Τριπύλου, σ ένα κοµµάτι του δάσους της Πάφου θα συναντήσουµε και το Κυπριακό κέδρο (Cedrus brevifolia), το ενδηµικό δένδρο, στολίδι της Κύπρου. Η βλάστηση αυτή αυτοφύεται στους Υφυγρο εύκρατο και Υφυγρο δροσερό βιοκλιµατικούς ορόφους.

10 Ακόµα πιο ψηλά, γύρω από την κορφή του Τροόδους τη χιονίστρα, θα συναντήσουµε το µαντόπευκο (Pinus nigra pallasiana), τον αόρατο του Τροόδους (Juniperus foetidissima), τον αόρατο της Μαδαρής (Juniperus excelsa), την αγριοτριανταφυλλιά της χιονίστρας (Rosa chionistrae), καθώς και τον αόρατο τον οξύκεδρο (Juniperus oxycedrus). Το είδος αυτό της βλάστησης ευδοκιµεί στους Υγρό δροσερό και Υγρό ψυχρό βιοκλιµατικούς ορόφους. Στις παραποτάµιες περιοχές θα συναντήσουµε συνήθως υδρόφιλη βλάστηση από πλατάνια (Platanus orientalis), σκλήδρους (Alnus orientalis), αγνιές (Vitex agrus-castus), ιτιές (Salix alba), αροδάφνες (Nerium oleander), δάφνες (Laurus nobilis), µέρικους (γένος Tamarix), µερσινιές (Myrthus communis) κλπ. Ολα τα πιο πάνω είδη που αναφέραµε, µαζί µε άλλα πολυάριθµα είδη από τη λεγόµενη ποώδη βλάστηση, ζουν και αναπτύσσονται σε αλληλοεξάρτηση µεταξύ τους, και σχηµατίζουν χαρακτηριστικές φυτοκοινωνίες που σχετίζονται και µε ιδιαίτερα κλιµατοεδαφικά στοιχεία. Στο κάθε βιοκλιµατικό όροφο, είναι σηµαντικό να επιλέγονται κατά προτεραιότητα εκείνα τα είδη που αυτοφύονται, κατά δεύτερο λόγο ιθαγενή που δεν αυτοφύονται µεν αλλά µπορούν να επιβιώσουν, και τέλος προσεκτικά επιλεγµένα ξενικά είδη που µπορούν να επιβιώσουν. Η παρατηρούµενη αλλοίωση του Κυπριακού τοπίου, αλλά προ πάντων η αλλοτρίωσή του µε τα κάθε λογής εισαγόµενα ανεξέλεγκτα ξενικά είδη, είναι ζηµιογόνα, και Εθνικά απαράδεκτη. εν διαφέρει ουσιαστικά, από τον εκτοπισµό του γηγενούς ανθρώπινου πληθυσµού, τη δηµογραφική αλλοίωση ή την µε οποιονδήποτε τρόπο αλλοτρίωσή του. 1.3.2 Χρήσιµοι ορισµοί Χλωρίδα είναι το βασίλειο φυτά (Βασίλειο Plantae). Οταν µιλάµε για τη χλωρίδα µιας περιοχής αναφερόµαστε στον αριθµό φυτικών ειδών που απαντούν σε αυτή την περιοχή. Ετσι στο παρόν κεφάλαιο θα αναφερθούµε στα φυτά της Κύπρου. Ιθαγενή είναι όλα τα είδη που δεν εισήχθηκαν από άλλη χώρα αλλά είναι ντόπια (γηγενή). Ενδηµικά είναι τα είδη που περιορίζονται σε µια συγκεκριµένη περιοχή όπως ένα νησί ή µια χώρα. Εποµένως όταν µιλάµε για ενδηµικά της Κύπρου εννοούµε τα είδη που υπάρχουν µόνο στην Κύπρο και πουθενά αλλού στον κόσµο. Επιγενή είναι τα φυτικά είδη µια περιοχής εκτός από τα ιθαγενή και τα καλλιεργούµενα. Περιλαµβάνει δηλαδή, ξενικά είδη που διακρίνονται σε εγκλιµατισµένα, ηµιαυτοφυή και τυχαία. (Φυτά που εισήχθηκαν πρόσφατα).

11 Αυτοφυή είναι τα φυτικά είδη µιας περιοχής που αναπαράγονται φυσικά για περίοδο µεγαλύτερη των 25 ετών. Βλάστηση είναι το σύνολο των ατόµων όλων των φυτικών ειδών µιας περιοχής δηλαδή η συνολική εµφάνιση που παρουσιάζουν τα φυτά µιας περιοχής, µε άλλα λόγια το φυτικό τοπίο. Βιοποικιλότητα σηµαίνει την ποικιλότητα των ζωντανών οργανισµών σε διάφορα επίπεδα π.χ. γονιδίων είδους, οικοσυστήµατος κλπ. Τα είδη αναγνωρίζονται από ένα επιστηµονικό (λατινικό) όνοµα αποτελούµενο από δυο λέξεις που αναφέρονται στο γένος και το είδος. Αυτό είναι το περίφηµο Systema Naturae (Το Σύστηµα της Φύσης), όπως το δηµοσίευσε ο Σουηδός φυσιοδίφης Carolus Linnaeus το 1735, στη προσπάθεια του να διαχωρίσει µεταξύ τους και να ονοµάσει όλα τα είδη φυτών και ζώων. Το όνοµα του γένους γράφεται πάντα µε αρχικό κεφαλαίο και το όνοµα του είδους πάντα µε πεζό π.χ. Turdus merula, όχι turdus ούτε Merula. Όταν το όνοµα βρίσκεται τυπωµένο σε κείµενο τότε γράφεται µε πλάγιους χαρακτήρες (italics) (όπως στη παρούσα εργασία) και όταν είναι δακτυλογραφηµένο ή χειρόγραφο τότε υπογραµµίζεται, π.χ. Turdus merula. Τα ονόµατα των µεγαλύτερων ταξινοµικών οµάδων δεν υπογραµµίζονται, π.χ. Turdidae. Το όνοµα του γένους µπορεί να συντµηθεί στο αρχικό όταν επαναλαµβάνεται στο ίδιο κείµενο (π.χ. Turdus merula, T. philomelos). (Ακριώτης, 2000) 1.3.3 Ιστορική αναδροµή Η διαµόρφωση της χλωρίδας της Κύπρου όπως είναι σήµερα έγινε µε την εξέλιξη των ειδών µέσα στο χρόνο σε συνδυασµό µε τη γεωγραφική της θέση, την αποµόνωση της σαν νησί, τα κλιµατοεδαφικά χαρακτηριστικά και την ανθρώπινη επίδραση. Τα πιο πάνω στοιχεία είχαν σαν αποτέλεσµα τη διαµόρφωση µιας σχετικά πλούσιας χλωρίδας. Αν και υπάρχουν αναφορές για τη χλωρίδα από την εποχή του Οµήρου, η πιο ολοκληρωµένη καταγραφή και περιγραφή της έγινε µέσα από το δίτοµο έργο του R.D. Meikle Flora of Cyprus που ολοκληρώθηκε το 1985. 1.3.4 Τα είδη της Κυπριακής Χλωρίδας Ταξινόµηση Οταν δίνονται αριθµοί φυτικών ειδών για ένα συγκεκριµένο χώρο συνηθίζεται να γίνεται αναφορά στα λεγόµενα taxa (ενικός taxon) που περιλαµβάνουν και κάποιες υποκατηγορίες (κάτω από το επίπεδο του είδους) όπως είναι το υποείδος, η ποικιλία, η µορφή, το υβρίδιο κλπ. Από τη δηµοσίευση του πιο πάνω έργου που περιγράφει 1712 taxa, µέχρι σήµερα έχουν προστεθεί άλλα 196 νέα φυτά (86 ιθαγενή και 110 επιγενή) που τα ανεβάζει σε 1908 taxa όπως φαίνονται στον πιο κάτω πίνακα.

12 Πίνακας 1: Η σύνθεση της Κυπριακής χλωρίδας µε τα τελευταία δεδοµένα (1995) Taxa σε επίπεδο είδους 1485 Taxa σε επίπεδο κάτω του είδους Υποείδη 207 Ποικιλίες 171 Υποποικιλίες 1 Μορφές 12 Υβρίδια 28 419 Απροσδιόριστα 4 Σύνολο 1908 Τα ενδηµικά taxa από 123 που αναφέρονται στη Flora of Cyprus έχουν αυξηθεί σε 139, ενώ αναµένεται η περιγραφή τριών πιθανών νέων ενδηµικών. 1.3.5 Τα Taxa κατά αυξητική µορφή Τα φυτά συνηθίζεται να ταξινοµούνται κατά αυξητική µορφή που έχει σχέση µε την εµφάνιση, το µέγεθος, και κυρίως το ύψος τους. Ετσι διακρίνουµε δένδρα, θάµνους, ηµίθαµνους και ποώδη φυτά που είναι πολυετή, διετή ή και µονοετή. Τα στοιχεία αυτά δίνονται στον Πίνακα 2 όπως πιο κάτω: Πίνακας 2: Η αυξητική µορφή του συνόλου της Κυπριακής χλωρίδας Αυξητική µορφή Αριθµός Αριθµός έντρα 42 έντρα ένδρα ή Θάµνοι 10 52 Θάµνοι 96 Θάµνοι Θάµνοι ή Ηµίθαµνοι 5 Θάµνοι ή έντρα 30 131 Ηµίθαµνοι 84 Ηµίθαµνοι Ηµίθαµνοι ή Πολυετείς πόες 3 Ηµίθαµνοι ή Θάµνοι 1 88 Μονοετείς πόες 868 Πόες Μονοετείς ή ιετείς πόες 64 Μονοετείς ή Πολυετείς πόες 14 Μονοετείς, ιετείς ή Πολυετείς πόες 12 ιετείς πόες 28 ιετείς ή Μονοετείς πόες 2 ιετείς ή Πολυετείς πόες 19 Πολυετείς πόες 600 Πολυετείς ή Μονοετείς πόες 6 Πολυετείς ή ιετείς πόες 6 Πολυετείς, ιετείς ή Μονοετείς πόες 1 Παρασιτικές πόες 17 1637 Ολικός αριθµός 1908

13 1.3.6 Κυπριακά είδη χλωρίδας που εντάχθηκαν στη Συνθήκη Προσχώρησης της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ενωση Στα πλαίσια της διεύρυνσης της Ευρωπαϊκής Ενωσης, µεταξύ των πολλών άλλων αλλαγών που έπρεπε αναγκαστικά να γίνουν σε µεγάλο αριθµό νοµοθετηµάτων της Ενωσης, ήταν και η τροποποίηση των Παραρτηµάτων των Οδηγιών 92/43/ΕΟΚ για τους Οικότοπους και 79/409/ΕΟΚ για τα Πουλιά. Κατά τη διάρκεια των ενταξιακών διαπραγµατεύσεων, η Κύπρος πρότεινε και έγινε αποδεκτή η ένταξη στα Παραρτήµατα της Οδηγίας για τους Οικότοπους και τα κυπριακά είδη χλωρίδας που περιγράφονται στη συνέχεια. Ακολούθως, οι τροποποιήσεις αυτές ενσωµατώθηκαν στη Συνθήκη Προσχώρησης. Arabis kennedyae (Αραβίς η κεννέντεια) Ετήσια ή διετής όρθια πόα, ύψους µέχρι 30 εκ. µε διακλαδιζόµενους βλαστούς, ιδιαίτερα στη βάση. Βιότοπος-Εξάπλωση: σκιερές βραχώδεις περιοχές κοντά σε ρεµατιές (υψόµ. 1.200-1.300 µ.). Είναι πολύ σπάνιο φυτό και φαίνεται να περιορίζεται σε ορισµένες περιοχές του Τροόδους. Πληροφορίες αναφέρουν ότι οι πληθυσµοί του έχουν συρρικνωθεί σε επικίνδυνα επίπεδα. Περιλαµβάνεται στον κατάλογο των αυστηρά προστατευό- µενων φυτών της Σύµβασης της Βέρνης. Astragalus macrocarpus lefkarensis (Αστράγαλος ο µακρόκαρπος υποείδος των Λευκάρων) Πολυετής, όρθια πόα, ύψους 30-60 εκ., µε βλαστούς καλυµµένους µε µακριές, πυκνές, ασπρόγκριζες τρίχες. Βιότυπος-Εξάπλωση: Πολύ σπάνιο φυτό, που ζει σε ασβεστολιθικές ξερές πλαγιές µε φρυγανώδη βλάστηση σε περιοχές της επαρχίας Λεµεσού (υψόµ. 300-700 µ.). Περιλαµβάνεται στον κατάλογο των αυστηρά προστατευόµενων φυτών της Σύµβασης της Βέρνης.

14 Brassica hilarionis (Κράµβη του Αγίου Ιλαρίωνα) Πολυετής γυµνή πόα, ύψους 50-80 εκ., µε όρθιους ή απλωτούς γωνιώδεις βλαστούς. Βιότοπος: σχισµές ασβεστολιθικών βράχων (υψόµ. 300-850 µ.). Εξάπλωση: µόνο στον Πενταδάκτυλο από Κόρνο µέχρι Γιαϊλά. Αναφέρεται ότι οι πληθυσµοί του φθίνουν λόγω υπερβόσκησης και συλλογής. Περιλαµβάνεται στα αυστηρά προστατευόµενα φυτά της Σύµβασης της Βέρνης. Σηµείωση: Σχέδιο από το βιβλίο του R.D. Meikle Centaurea akamantis (Κενταύρεια η ακαµαντίς) Ηµίθαµνος µε κρεµάµενους ή ηµιόρθιους βλαστούς µήκους 40-60 εκ., µε πυκνό τρίχωµα. Βιότοπος-Εξάπλωση: σε σχισµές σκιασµένων ασβεστολιθικών βράχων (υψόµ. 70-100 µ.) σε µια µόνο περιοχή του Ακάµα. Πολύ σπάνιο φυτό, από τα λίγα ενδηµικά, που ανακαλύφθηκαν µετά την έκδοση του βιβλίου "Flora of Cyprus". Σηµ.: Το όνοµα akamantis είναι το όνοµα που εισηγήθηκε για το φυτό αυτό ο δασικός λειτουργός που το πρωτοεντόπισε, κ. Γεώργιος Χατζηκυριάκου.

15 Chionodoxa lochiae (Χιονόδοξα η λοχεία) Πολυετής, βολβώδης πόα, ύψους 10-30 εκ., γυµνή. Βιότοπος-Εξάπλωση: σε υγρά, πλούσια σε οργανικές ουσίες εδάφη, σε πευκόδαση (υψόµ. 900-1.400 µ.), µόνο στα ψηλότερα υψόµετρα του άσους Τροόδους. Περιλαµβάνεται στα αυστηρά προστατευόµενα φυτά της Σύµβασης της Βέρνης. Crocus Cyprus (Κρόκος ο κύπριος) Πολυετής, κονδυλώδης, όρθια πόα, ύψους 5-10 εκ. Εξάπλωση: κατά τόπους, κοινό σε ψηλά κυρίως υψόµετρα του Τροόδους-Χιονίστρα, Πλατεία Τροόδους, Αρµυρολίβαδο, Πρόδροµος, Αµίαντος, Κιόνια, άσος Αδελφοί (κορυφή "Αράπη" 700 µ. υψόµετρο). Θεωρείται ότι κινδυνεύει, γιατί οι πληθυσµοί του φθίνουν, γι αυτό έχει περιληφθεί στα αυστηρά προστατευόµενα φυτά της Σύµβασης της Βέρνης. Crocus hartmannianus (Κρόκος ο χαρτµανιανός) Πολυετής, όρθια κονδυλώδης πόα, ύψους 8-15 εκ., πολύ παρόµοια µε το προηγούµενο είδος. Εξάπλωση: άσος Μαχαιρά, Πλατάνια, Πενταδάκτυλος. Πολύ σπάνιο φυτό, που συµπεριλαµβάνεται στα αυστηρά προστατευόµενα φυτά της Σύµβασης της Βέρνης.

16 Delphinium caseyi ( ελφίνιο το κάσσειο) Πολυετής, όρθια, χνοώδης πόα, ύψους 50-80 εκ. µε ξυλώδες ρίζωµα. Βιότυπος-Εξάπλωση: σχισµές ασβεστολιθικών βράχων (υψόµ. 950 µ.) σε ορισµένες περιοχές του Πενταδακτύλου. Σπάνιο φυτό, που περιλαµβάνεται στον κατάλογο των αυστηρά προστατευόµενων φυτών της Σύµβασης της Βέρνης. Σηµ.: εν υπάρχει φωτογραφία για το φυτό αυτό, γιατί απαντάται µόνο στα κατεχόµενα. Ophrys kotschyi (οφρύς η κοτσίεια) Πολυετής, όρθια πόα ύψους 10-30 εκ., γυµνή µε δύο στρογγυλωτούς βολβούς. Φύλλα 3-6, επαλλάσοντα, απλά, ακέραια, παχιά, στενά ελλειπτικά 4-8Χ1,5-2,5 εκ., γυµνά, µε γραµµωτή νεύρωση. Βιότοπος: φύγανα, λιβαδότοποι, πευκόδαση και αµµοθίνες (υψόµ. 0-950 µ.). Εξάπλωση: Υψωνας, Κοφίνου, Λάρνακα, Αγλαντζιά, Γέρι, Λατσιά, Πενταδάκτυλος, Αιγιαλούσα. Επειδή οι πληθυσµοί του φθίνουν, ιδιαίτερα κοντά στις πόλεις, έχει συµπεριληφθεί στα αυστηρά προστατευόµενα φυτά της Σύµβασης της Βέρνης.

17 Phlomis brenibractea (Φλοµίς η βραχυβρακτιοειδής) Ορθιος, ανοικτόκλαδος θάµνος, ύψους µέχρι 2 µ., µε τετραγωνικούς βλαστούς, που φέρουν αστεροειδές τρίχωµα. Εξάπλωση: σχετικά σπάνιο είδος, που περιορίζεται στο τρίγωνο Κακορατζιά-Τριµήκληνη-Καλαβασός και στον Πενταδάκτυλο. Phlomis cypria var. cypria (Φλοµίς η κυπρία ποικιλία η κυπρία) Πολύκλαδος όρθιος θάµνος, ύψους 50-150 εκ., µε τετραγωνικούς βλαστούς, καλυµµένους µε κοντό, αστεροειδές τρίχωµα. Βιότοπος-Εξάπλωση: ξερές, ασβεστολιθικές πλαγιές µε φρυγανώδη βλάστηση σε υψόµ. 150-700 µ. µόνο στην οροσειρά Πενταδακτύλου ( Αγιος Ιλαρίωνας, Καραβάς). Σηµ.: Σχέδιο από το Βιβλίο του R.D. Meikle

18 Pinguicula crystalline (Πιγκουίκουλα η κρυστάλλινη) Εντοµοφάγος, πολυετής πόα, ύψους 5-15 εκ. Τα φύλλα της σχηµατίζουν ρόδα και στη βάση, είναι στενά ελλειψοειδή 2-5 Χ 1-2,5 εκ., σαρκώδη, µε κολλώδεις αδένες στους οποίους παγιδεύονται µικρά έντοµα. Ανθίζει από το Μάρτιο µέχρι τον Οκτώβριο ή και πιο αργά, και φέρει ένα λουλούδι 5-λοβο, άσπρο µε κίτρινες και λιλά αποχρώσεις. Απαντά σε υγρές θέσεις στο Τρόοδος και βρίσκεται µόνο στην Κύπρο και τη νοτιοδυτική Τουρκία. Εχει γίνει σπάνιο φυτό (απειλούµενο) λόγω ξήρανσης των βιοτόπων του από την απόληψη των νερών δασικών πηγών για ύδρευση, µείωσης της βροχόπτωσης και κατασκευής δρόµων. Ranunculus kykkoensis (Βατράχιο του Κύκκου) Πολυετής κονδυλόρριζη, όρθια πόα, ύψους 20-40 εκ., γυµνή. Εξάπλωση: περιορίζεται σε µια σχετικά µικρή, συµπαγή έκταση του δάσους Πάφου. Είναι σπάνιο και περιλαµβάνεται στον κατάλογο των αυστηρά προστατευόµενων φυτών της Σύµβασης της Βέρνης.

19 Salvia veneris (Σαλβία της αφροδίτης) Πολυετής, όρθια πόα, ύψους 20-40 εκ. µε ξυλώδες ρίζωµα και πυκνούς τριχωτούς βλαστούς, που στο πάνω µέρος είναι αδενώδεις. Βιότοπος-Εξάπλωση: διαβρωµένες ψαµµιτικές πλαγιές και πυριγενείς σχηµατισµοί (υψόµ. 150-300 µ.). Είναι σπάνιο φυτό και περιορίζεται στην περιοχή της Κυθρέας Σηµ.: εν υπάρχει φωτογραφία για το φυτό αυτό, γιατί απαντάται µόνο στα κατεχόµενα. Scilla morrisii (Σκίλλα η µορρίσσεια) Πολυετής, βολβώδης πόα, ύψους 10-35 εκ. (στην άνθηση) Εξάπλωση: πολύ σπάνιο, ένα από τα πιο σπάνια ενδηµικά της Κύπρου, απαντάται σε µια µόνο περιοχή της Πάφου. Περιλαµβάνεται στα αυστηρά προστατευόµενα φυτά της Σύµβασης της Βέρνης. Sideritis cypria (Σιδερίτης η κυπρία) Ορθιος ηµίθαµνος, ύψους µέχρι 60 εκ., µε πυκνά τριχωτούς, τετραγωνικούς βλαστούς. Βιότοπος: σχισµές ξερών ασβεστολιθικών γκρεµών (υψόµ. 300-900 µ.). Εξάπλωση: περιορίζεται στην οροσειρά Πενταδακτύλου (Βουφαβέντο, Αγιος Ιλαρίωνας, Χαλεύκα, Γιαϊλάς).

20 Σηµ.: Σχέδιο από το βιβλίο του R.D. Meikle. Tulipa cypria (Τουλίπα η κυπρία) Πολυετής, βολβώδης, όρθια πόα, ύψους 15-40 εκ. (στην άνθηση) γυµνή, γλαυκοπράσινη. Εξάπλωση: σπάνιο είδος, που περιορίζεται σε µια περιοχή του δάσους Ακάµα, στον Κορµοακίτη και σε µερικές περιοχές του Πενταδακτύλου. Περιλαµβάνεται στα αυστηρά προστατευόµενα φυτά της Σύµβασης της Βέρνης.

21 1.3.7 Παρατηρήσεις Συµπεράσµατα Από τα µέχρι τώρα εκτεθέντα, γίνεται αντιληπτό ότι η συνοικολογική γνώση σε σχέση µε τις Κυπριακές φυτοκοινωνίες βρίσκεται σε νηπιακό στάδιο, σε αντίθεση µε την αυτοοικολογική γνώση των ειδών και των πληθυσµών τους που είναι σχετικά ικανοποιητική. Η βιοκλιµατική ταξινόµηση/χαρτογράφηση είναι και αυτή ανεπαρκής, από τη µια λόγω έλλειψης επαρκούς δικτύου µετεωρολογικών σταθµών ιδιαίτερα σε σχέση µε τις θερµοκρασίες και από την άλλη λόγω ανεπαρκούς γνώσης της κατανοµής της Κυπριακής φυσικής βλάστησης. Εξάλλου και οι διάφορες µεθοδολογίες που αναπτύχθηκαν µέχρι τώρα για την ευρύτερη περιοχή της λεκάνης της Μεσογείου, είναι ελλιπείς για τους ίδιους όπως πιο πάνω λόγους, αλλά και γιατί ενώ στηρίζονται σε στοιχεία κάποιου περιορισµένου γεωγραφικού χώρου, λανθασµένα µεταφέρονται και γενικεύονται για ολόκληρη της Μεσογειακή λεκάνη. Οι δύο πρόσφατες εργασίες της βιοκλιµατικής ταξινόµησης χαρτογράφησης (Bioclimatic classification of Cyprus, by V. Pantelas), και της χαρτογράφησης των καταληκτικών φυτοκοινωνιών (Contibution to the knowledge of vegetation and bioclimate of Cyprus, by Antoni Berber i Valles), µπορούν να γίνουν η απαρχή για µια πιο λεπτοµερειακή µελέτη τόσο του Κυπριακού βιοκλίµατος όσο και της βλάστησης. Με την περάτωση της καταγραφής της βλάστησης και τη χαρτογράφησή της, θα είναι δυνατή στη συνέχεια, και µια πιο λεπτοµερειακή βιοκλιµατική ταξινόµηση - χαρτογράφηση. Θα µπορέσουµε έτσι να κατανοήσουµε καλύτερα, το χώρο που ζούµε και σαν άνθρωποι δηµιουργούµε (η καταστρέφουµε), αλλά και τα άλλα ζώα και φυτά της Κύπρου. 1.4 Πανίδα Με τον όρο πανίδα εννοούµε όλο το ζωικό βασίλειο (Βασίλειο Animalia) όπως τα θηλαστικά, τα πουλιά, τα ερπετά, τα αµφίβια, τα έντοµα, τα ψάρια και άλλα που τα µελετά η ζωολογία. Ο φυσικός πλούτος της Κύπρου είναι αποτέλεσµα της εξέλιξης των ειδών µέσα από το χρόνο, των ιδιαίτερων κλιµατεδαφικών συνθηκών, της γειτνίασής της µε τρεις ηπείρους (Ευρώπη, Ασία, Αφρική), της µακρόχρονης αποµόνωσής της σαν νησιού καθώς και της επίδρασης του ανθρώπου. Η ποικιλία εναλλασσόµενων τοπίων (βιοποικιλότητα τοπίων) όπως βουνά, πεδιάδες, κοιλάδες, γκρεµοί, φαράγγια, σπηλιές, αλυκές, απόκρηµνες ακτές κλπ. καθώς και η τοποκλιµατική ποικιλία βοήθησαν

22 στη δηµιουργία άφθονων βιοτόπων που φιλοξενούν και ικανοποιούν τις απαιτήσεις πολυάριθµων ειδών του ζωικού και φυτικού κόσµου της Κύπρου. Οι γνώσεις για την πανίδα της Κύπρου σε όλο της το φάσµα είναι περιορισµένες και η σε βάθος µελέτη πολύ δύσκολη. Μέχρι σήµερα στον Κυπριακό χώρο έχουν καταγραφεί 25 είδη θηλαστικών, 25 είδη αµφιβίων και ερπετών, 364 περίπου είδη πουλιών, 250 είδη ψαριών, 3500 περίπου είδη εντόµων από τα οποία 52 είναι πεταλούδες και 461 µικρολεπιδόπτερα, ενώ σύµφωνα µε τον Ε. Arenberger 27 από τα µικρολεπιδόπτερα πιστεύεται ότι είναι ενδηµικά. Πίνακας 3: Κυπριακή Πανίδα Κατηγορία Οικογένειες-Είδη Αριθµός ειδών Σύνολο Αγρινό 1 Αλεπού 1 Θηλαστικά Λαγός 1 Σκαντζόχοιρος 1 Ποντικοί 5 Νυχτερίδες 16 25 Πουλιά 61 Οικογένειες 364 364 Φίδια 8 Ερπετά Σαύρες 11 Χελώνες 3 22 Αµφίβια Βάτραχοι 3 3 Ψάρια Ψάρια 250 Πεταλούδες 52 Εντοµα Μικρολεπιδόπτερα 461 3500 Αλλα είδη εντόµων 2884 Μαλάκια (αµελέτητα) ;;;; ;;;; 1.4.1 Θηλαστικά Πριν από 1.5 εκατοµµύριο χρόνια περίπου υπήρχαν ελέφαντες και ιπποπόταµοι στην Κύπρο. Λόγω ιδιαίτερων συνθηκών τροφής και νερού µε το πέρασµα του χρόνου εξελίχθηκαν σε πυγµαία είδη, που όµως στο τέλος εξαφανίστηκαν πριν από 8-10 χιλιάδες χρόνια, µε την παρουσία των πρώτων ανθρώπων στο νησί. Σαν πιθανοί λόγοι της εξαφάνισής τους φαίνεται να είναι είτε η καταστροφή του βιοτόπου τους από έλλειψη θηρευτών είτε από επιδηµία ή από συνδυασµό και των δύο. Αποµεινάρια αυτών των πυγµαίων ελεφάντων και ιπποπόταµων βρέθηκαν πρόσφατα σε σπηλιές στο Ακρωτήρι (Νοτιότερο άκρο της Κύπρου). Το ελάφι του είδους Dama dama mesopotamica αποµεινάρια του οποίου έχουν βρεθεί σε διάφορες περιοχές, φαίνεται ότι εξαφανίστηκε

23 σχετικά πρόσφατα πριν από 400 περίπου χρόνια ίσως λόγω εντατικού κυνηγίου. Ο αγριόχοιρος (Sus scrofa) φαίνεται ότι υπήρχε και αυτός σε αφθονία όµως εξαφανίστηκε. Το αγρινό είδος αγροπροβάτου µε επιστηµονικό όνοµα Ovis gmelini ophion µοναδικό σε ολόκληρο τον κόσµο, (ενδηµικό είδος) είναι στολίδι αλλά και καµάρι των κυπριακών δασών. Ταξιδεύει σε κάθε χώρα σαν σύµβολο των Κυπριακών Αερογραµµών. Είναι το µεγαλύτερο άγριο θηλαστικό που υπάρχει στην Κύπρο. Πιστεύεται ότι ήρθε στην Κύπρο γύρω στο 8000 π.χ. και ίσως το έφεραν µαζί τους άνθρωποι που ήρθαν να κατοικήσουν στο νησί. Παλαιότερα αφθονούσε τόσο στην οροσειρά του Τροόδους όσο και του Πενταδακτύλου. Λόγω του εντατικού κυνηγίου ο πληθυσµός του στη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 είχε µειωθεί σε 15 ζώα στο άσος Πάφου. Μπροστά στο µεγάλο κίνδυνο αφανισµού του, ολόκληρο του Κρατικό άσος Πάφου κηρύχθηκε σε απαγορευµένη περιοχή για το κυνήγι. Το µέτρο αυτό φαίνεται να αποδείχτηκε σωτήριο για τον πληθυσµό του αγρινού, το οποίο αριθµεί σήµερα γύρω στα 1200-1500 άτοµα. Η αλεπού (Vulpes vulpes) της παράδοσης και των µύθων, γνωστή για την πονηριά της είναι ένα από τα σαρκοφάγα θηλαστικά που ζει στην Κύπρο. Αν και συναντάται σε όλες τις περιοχές ο πληθυσµός της έχει µειωθεί αισθητά, επειδή κυνηγήθηκε ανελέητα κατά τις δεκαετίες 1970 µε 1990 σαν επιβλαβής για την κτηνοτροφία και τους θηραµατικούς πληθυσµούς. Παρόλο που σήµερα µετά από επιστηµονικές µελέτες έχει αποδειχθεί ότι είναι οικολογικά ωφέλιµη και προστατεύεται στις χώρες της Ευρώπης, στην Κύπρο εξακολουθεί να υπάρχει ακόµη µεγάλη προκατάληψη για το ζώο αυτό, κυρίως από τους κυνηγούς. Σε µια µελέτη που έγινε από το Εργαστήριο Θηραµατολογίας του Τµήµατος ασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης βρέθηκε ότι στο διαιτολόγιο της περιλαµβάνονται ελάχιστα θηραµατικά είδη µε αµελητέα συχνότητα. Η αλεπού έχει ένα πλούσιο µενού που αποτελείται από 73 διαφορετικά είδη τροφής τα οποία βρίσκει εύκολα χωρίς κόπο (όπως ποντίκια, φρούτα, σαύρες) αντί να εξουθενώνεται να κυνηγήσει ένα λαγό ή να προσπαθήσει να πιάσει µια πέρδικα. Ο γοργοπόδαρος λαγός (Lepus europeus) είναι το κύριο αλλά και µεγαλύτερο θηραµατικό είδος. Ζει σε όλες τις επαρχίες σε κάπως ικανοποιητικούς αριθµούς, παρά την ισχυρή πίεση που δέχεται από τις χιλιάδες των κυνηγών. Ο σκαντζόχοιρος (Hemiechinus auritus) ζώο ντροπαλό και αποκρυπτικό πληρώνει κάθε χρόνο βαρύ φόρτο αίµατος στην άσφαλτο κυρίως την άνοιξη και το καλοκαίρι. Κοινό στις χαµηλές περιοχές ενώ σπανίζει στις ορεινές.

24 Οι νυχτερίδες, ένα σηµαντικό στοιχείο της πανίδας, είναι µία από τις πιο αξιοπερίεργες κατηγορίες θηλαστικών. Περιλαµβάνει 16 περίπου διαφορετικά είδη, µερικά από τα οποία ζουν µόνιµα στην Κύπρο, ενώ άλλα µεταναστεύουν. Ο ιδιόρρυθµος τρόπος ζωής και η παράξενη µορφή τους, οι προκαταλήψεις και οι δεισιδαιµονίες, οδήγησαν τον άνθρωπο στην αδιαφορία για τα είδη αυτά και µη γνωρίζοντας µάλιστα αρκετά πράγµατα για τη βιολογία, τις συνήθειές τους και το σηµαντικότατο ρόλο που διαδραµατίζουν στην ισορροπία των οικοσυστηµάτων και κατ επέκταση της ίδιας της φύσης, τις κυνήγησε και αυτές ανελέητα. Μια νυχτερίδα την εποχή που θηλάζει τα µικρά της µπορεί να φάει µέχρι και 3000 έντοµα µέσα σε µια µόνο νύχτα. Οι νυχτερίδες τρέφονται κυρίως µε έντοµα, εκτός από το νυχτοπάππαρο (Rousettus aegyptiacus) που είναι φρουτοφάγος. Ο νυχτοπάππαρος απερίσκεπτα χαρακτηρίστηκε επιβλαβής για τις καλλιέργειες και καταπολεµήθηκε σε µεγάλο βαθµό µε αποτέλεσµα τα τελευταία 20 χρόνια σε συνδυασµό και µε την καταστροφή των βιοτόπων του να παρουσιάζει σοβαρή µείωση στον πληθυσµό του. Στην ουσία το είδος αυτό µε την κατανάλωση ώριµων και υπερώριµων φρούτων που τις περισσότερες φορές είναι ακατάλληλα για την αγορά, συµβάλλει στη µείωση της εξάπλωσης µολυσµατικών ασθενειών όπως η µεσογειακή µύγα. 1.4.2 Πτηνά Στην Κύπρο υπάρχουν όπως έχει αναφερθεί 364 είδη πουλιών. Από αυτά 48 είναι µόνιµοι κάτοικοι και τα υπόλοιπα 316 αποδηµητικά. Ο αριθµός των επισκεπτών και κυρίως των χειµερινών ποικίλει από χρόνο σε χρόνο και εξαρτάται από τις κλιµατικέ συνθήκες στη Βόρεια και Ανατολική Ευρώπη αλλά και τις βροχοπτώσεις στην Κύπρο. Ο ολικός αριθµός των πτηνών που γεννούν στην Κύπρο υπολογίζεται σε 114. Μπορεί κανείς να συναντήσει πουλιά από 10 εκατοστόµετρα όπως τον δουλαππάρη (Cisticola juncidis) µέχρι το γύπα (Gyps fulvus) µε άνοιγµα φτερούγας πάνω από 2,5 µέτρα. Η γεωγραφική θέση της Κύπρου την κάνει ένα σηµαντικό µεταναστευτικό βιότοπο ενώ το ICBP (International Council for Bird Preservation) την τοποθετεί µεταξύ των 221 σπουδαιότερων τόπων από άποψη βιολογικής ποικιλότητας, για τα πουλιά. Η αποδηµία φαίνεται να είναι ένα φαινόµενο µε σχεδόν καθορισµένο χρόνο. Ο καιρός τόσο την άνοιξη όσο και το φθινόπωρο χαρακτηρίζεται από ελαφρούς ανέµους, άριστη ορατότητα και ελάχιστη συννεφιά πράγµα που βοηθά τα πουλιά κατά τη διάρκεια της µετανάστευσης τους από την Ευρώπη προς την καρδιά της Αφρικανικής Ηπείρου και αντίστροφα. 1.4.3 Ερπετά και Αµφίβια

25 Στην Κύπρο σήµερα είναι γνωστά 22 είδη ερπετών και 4 είδη αµφιβίων (βλ. πιο κάτω Πίνακα). Στα ερπετά υπάρχουν 8 είδη φιδιού, 11 είδη σαύρας, 3 είδη χελώνας και στα αµφίβια 1 είδος κάβουρα και 3 είδη βατράχων. Ανάµεσα στα σπονδυλωτά τα ερπετά είναι τελειότερα από τα ψάρια και τα αµφίβια αλλά ατελέστερα από τα θηλαστικά. Από τα οκτώ (8) είδη φιδιών τρία (3) είναι δηλητηριώδη και πέντε (5) όχι. Τα επτά αναπαράγονται µε αυγά ενώ στο άλλο (φίνα Vipera lebetina) τα αυγά παραµένουν µέσα στο θηλυκό καθ όλη τη διάρκεια της εγκυµοσύνης και εκκολάπτονται µέσα του. Πίνακας 4 Ερπετά και αµφίβια της Κύπρου Λατινικό όνοµα Ελληνικό όνοµα Θαλάσσιες χελώνες Caretta caretta Chelonia mydas Χελώνες του γλυκού νερού Mauremys caspica rivulata Σαύρες Hemidactylus turcicus Cyrtodactylus kotschyi fitzingeri Agama stellio cypriaca Ophisops elegans schlueteri Acanthodactulys schreiberi Lacerta laevis troodica Ablepharus kitaibelli Chalcides ocellatus ocellatus Mabuya vittata Eumeces schneideri Chamaeleo chamaeleon resticrista Φίδια Typhops vetmicularis Malpolon monspessulanus insignitus Coluber jugularis Coluber cypriensis Coluber nummifer Natrix natrix Telescopus fallax cyprianus Vipera lebetina lebetina Αµφίβια Potamion potamios Bufo virdis Hyla arborea Rana ridibunda Καρέττα καρέττα Πράσινη χελώνα Εµυς η γραµµωτή Ηµιδάκτυλος ο Τουρκικός Κυρτοδάκτυλος του Kotschyi Κουρκουτάς Οφίσωψ ο κοµψός Ακανθοδάκτυλος του Schreber Σαύρα του Τροόδους Σαύρα η αβλέφαρος Χαλκίδης ο µιρκόφθαλµος Μαπούγια η ταινιοφόρος Ευµήκης ο στικτός Χαµαιλέων ο κοινός Τύφλωψ ο σκωληκοειδής Μάλπολων ο Μονµπελλιανός Κολούβρη η Περσική Κολούβρη η Κυπριακή Κολούβρη η νοµισµατοφόρος Νερόφιδο Τηλεσκόπος ο δόλιος Εχνιδα η αµβλύρυγχος Κάβουρας του γλυκού νερού Βάτραχος ο πράσινος ενδρόβιος βάτραχος Βάτραχος των βάλτων

26 1.4.4 Εντοµα Τα έντοµα (κλάση Insecta), ανήκουν στα Αρθρόποδα. Ξεχωρίζουν από τα άλλα αρθρόποδα γιατί έχουν τρία ζεύγη ποδών. Ενα τέλειο έντοµο χωρίζεται συνήθως σε τρία ευκρινή τµήµατα: το κεφάλι, το θώρακα και την κοιλιά. Τα θηλυκά γεννούν αυγά που εκκολαπτόµενα δίδουν τις προνύµφες και αυτές στη συνέχεια θα δώσουν τις χρυσαλλίδες ή πούπες οι οποίες ύστερα από µεταµόρφωση θα δώσουν πάλι τα τέλεια έντοµα. Στην Κύπρο η συστηµατική των εντόµων, είναι ένας κλάδος της βιολογίας όπου υπάρχει µεγάλη άγνοια τόσο επιστηµονικά όσο και κοινωνικά. Σε ότι αφορά τον πλούσιο κόσµο των εντόµων της Κυπριακής υπαίθρου έχει δοθεί έµφαση σε είδη οικονοµικής σηµασίας για τη γεωργία, τη δασοπονία, τον άνθρωπο και τα κατοικίδια ζώα και σύµφωνα µε µια µελέτη υπάρχουν γύρω στα 3500 είδη. Εξέχουσα θέση κατέχουν οι "βασίλισσες" όλων των εντόµων, οι πεταλούδες που ανήκουν στην τάξη των λεπιδοπτέρων. Υπάρχουν 52 είδη πεταλούδων στην Κύπρο από τα οποία 9 είναι ενδηµικά. Αυτά είναι η Maniola cypricola graves, η Allancastria cerisy cypria, η Hipparchia pellucida cypriensis, η Chazara briseis larnacana, η Pseudochazara anthelia acamanthis, η Hyponephele lupinus cypriaca, η Apharitis acamas cypriaca, η Hipparchia syriaca cypriaca και η Glaucopsyche paphos. 1.4.5 Κυπριακά είδη πανίδας που εντάχθηκαν στη συνθήκη προσχώρησης της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ενωση ι. Θηλαστικά Ovis gmelini ophion Κυπριακό αγρινό Το αγρινό είναι το πιο µεγάλο ζώο της κυπριακής πανίδας. Είναι είδος αγριοπρόβατου και βρίσκεται µόνο στην Κύπρο. Τα αγρινά είναι δειλά ζώα και δύσκολα µπορεί να τα πλησιάσει ο άνθρωπος, ιδιαίτερα όταν είναι φοβισµένα. Είναι ευέλικτα και κινούνται πολύ γρήγορα ακόµα και στις απόκρηµνες περιοχές του δάσους Πάφου όπου ζουν. Το αρσενικό αγρινό, σε ηλικία 3-4 χρόνων, είναι δυνατό, καλοφτιαγµένο και όµορφο ζώο µε βαριά κέρατα σε σχήµα δρεπανιού. Το τρίχωµά του είναι βαρύ και πυκνό και έχει χρώµα καφέ ανοικτό, µε ανοικτό γκρίζο στην πλάτη.

27 Rousettus aergyptiacus (Ρουσέττους ο αιγυπτιακός) Νυχτοπάππαρος ή νυχτοκόρακας Ανήκει στην κατηγορία των µεγαχειρόπτερων και είναι το µεγαλύτερο σε µέγεθος είδος νυχτερίδας που υπάρχει στην Κύπρο. Η Κύπρος αποτελεί τη µοναδική ευρωπαϊκή χώρα που φιλοξενεί πληθυσµούς του είδους και αυτό το κατατάσσει στα πολύ σηµαντικά είδη της κυπριακής πανίδας. Από τα 16 είδη νυχτερίδων που υπάρχουν στην Κύπρο είναι το µοναδικό που τρέφεται µε φρούτα ενώ τα υπόλοιπα τρέφονται µε έντοµα.

28 ιι. Πτηνά Certhia brachydactyla dorotheae (Κέρθιος ο βραχυδάκτυλος της ωροθέας) εντροβάτης Η τυπική µορφή του µικρού αυτού πουλιού (Certhia brachydactyla), έχει γενικά καφετί χρωµατισµό. Η ενδηµική ποικιλία Certhia brachydactyla dorotheae, διαφέρει από την τυπική µορφή του είδους στο ότι είναι ελαφρά πιο γκρίζο από πάνω, λίγο πιο άσπρο από κάτω και πιο γκριζωπό στα πλευρά. Εχει µήκος 12,5 εκ. Πρόκειται για είδος αρκετά κοινό, που ζει µόνιµα στην Κύπρο στα δάση Τροόδους και Πάφου. Παρατηρήσεις του πουλιού αυτού γίνονται τακτικά στο Τρόοδος, το Σταυρό της Ψώκας, τη Λυσό και την Αγιά. Charadrius alexandrius (Χαραδριός ο αλεξανδρινός) Νεοραλλίδη ή Πλουµίδι Το χρώµα του πάνω µέρους του σώµατος είναι γκρίζο, τα πόδια είναι µαύρα, ενώ τα πλευρά της ουράς είναι άσπρα. Κατά το πέταγµα διακρίνεται άσπρη λωρίδα στα φτερά. Το θηλυκό διαφέρει στο ότι δεν έχει καθόλου µαύρο, ενώ το πάνω µέρος της κεφαλής του είναι γκρίζο. Εχει µήκος 16 εκ. Το είδος αυτό επισκέπτεται την Κύπρο κατά τις µεταναστεύσεις, ή για να ξεχειµωνιάσει, ενώ αρκετά ζευγάρια φωλιάζουν εδώ. Εχει φωλιάσει βασικά σε περιοχές των δύο αλυκών, της Λάρνακας και του

29 Ακρωτηρίου. Προϋπόθεση για να φωλιάσει αποτελεί η παρουσία νερού στις αλυκές. Lanius nubicus (Αετοµάχος ο νουβίας ή της νουβίας) ακκαννούρα ή Τζιεφαλάς Το αρσενικό είναι µαύρο από πάνω (κεφαλή, ράχη, φτερούγες, ουρά), µε άσπρο µέτωπο και φρύδι. Τα φτερά του ώµου έχουν άσπρη λωρίδα. Το στήθος και τα πλευρά του σώµατος είναι πορτοκαλοκαφέ, ενώ ο λάρυγγας, η κοιλιά και τα εξωτερικά πηδαλιούχα φτερά της ουράς είναι άσπρα. Το θηλυκό έχει πιο χλωµούς χρωµατισµούς. Το ράµφος είναι µαύρο, σχετικά χοντρό και µε λίγο γαµψή την άκρη του πάνω µέρους του. Η ουρά είναι σχετικά µακριά και στρογγυλεµένη στην άκρη. Εχει µήκος 17 εκ. Μεταναστευτικό είδος. Oenanthe cypriaca (Οινάνθη η κυπρία) Σκαλιφούρτα ή Σκαλαφούρτα ή Παπαούρα ή Ασπροτζιεφαλούσα Το ενήλικο αρσενικό εκτός περιόδου ζευγαρώµατος έχει καφετί το πάνω µέρος της κεφαλής και τον αυχένα, καφετιά ράχη, ενώ ο λαιµός και το πιο ψηλό µέρος του στήθους είναι µαυριδερά, µε φτερά που

30 ασπρίζουν στην άκρη. Το στήθος είναι πορτοκαλοκαφέ, µε το υπόλοιπο του κάτω µέρους του σώµατος πιο ανοικτόχρωµο. Κατά την περίοδο του ζευγαρώµατος, συνήθως υπάρχει µια βούλα µαύρη, αρκετά ευδιάκριτη, στο πάνω µέρος της κεφαλής. το θηλυκό κατά την περίοδο του ζευγαρώµατος µοιάζει αρκετά µε το αρσενικό, διαφέρει όµως βασικά στο χρωµατισµό του πάνω µέρους της κεφαλής, που είναι γκριζοκαφέ, µε µαύρες κηλίδες. Μεταναστευτικό είδος. Parus ater cypriotes (Αιγίθαλος ο µέλας ή ο κυανούς ο κυπριακός) Πεµπετσούιν ή Γιαννιτσαρούιν ή Μουγιαννούιν ή Τσαγγαρούιν Είναι το πιο µικρό είδος της οικογένειας στην οποία ανήκει. Η ενδηµική ποικιλία Cypriotes έχει καφέ ράχη, ουρά και φτερούγες, πιο πολύ µαύρο στην κεφαλή και είναι πολύ σκούρο στο κάτω µέρος του σώµατος. Το ράµφος του είναι πολύ µικρό, µαύρου χρώµατος, όπως και τα πόδια. Αρσενικό και θηλυκό έχουν την ίδια εµφάνιση. Εχει µήκος 11,5 εκ. Είναι αρκετά κοινό είδος, που ζει µόνιµα στην Κύπρο και που συναντιέται στις δασικές βασικά περιοχές, από χαµηλά σχετικά υψόµετρα µέχρι και τις πιο ψηλές κορυφές του Τροόδους. Εύκολα µπορεί κάποιος να συναντήσει αυτό το πουλί, διασχίζοντας το Τρόοδος ή τα δάση Αδελφοί, Μαχαιρά και Πάφου.

31 Sylvia melanothorax (Σύλβια η µελανοθώραξ) Τρυποµάζης ή Τρυποράσιης Γκριζόµαυρο γενικά πουλί, παρόµοιο µε το είδος Σύλβια η µελανικέφαλη µε µήκος 13,5 εκ. Συχνάζει σε θάµνους κυρίως και σε περιβόλια, τόσο κοντά στη θάλασσα, όσο και σε µέτρια υψόµετρα. Τρέφεται µε έντοµα, αράχνες και άλλα ασπόνδυλα. Είναι κοινό ενδηµικό είδος της Κύπρου, το οποίο κατά το Σεπτέµβριο- Οκτώβριο µεταναστεύει µερικώς στο Ισραήλ. ιιι. Ερπετά Coluber cypriensis (Κολούβρη η κυπριακή) Φίδι της Κύπρου Το φίδι Coluber cypriensis ανακαλύφθηκε από τον Β. Chatty το 1985. Παρόλο που εντοπίστηκε στο παρελθόν και από άλλους ερπετολόγους λανθασµένα θεωρήθηκε ότι είναι το φίδι C. jugularis jugularis (που είναι το µαύρο φίδι ή ο περβολάρης). Βρίσκεται µόνο στην Κύπρο, σε περιοχές µε υψόµετρο από 100 µέχρι 1.400 µ. Φαίνεται ότι η κύρια περιοχή εξάπλωσής του είναι η οροσειρά του Τροόδους, όπου συχνά είναι κοινό.

32 Natrix natrix cypriaca (Νάτριξ νάτριξ η κυπριακή) Κυπριακό νερόφιδο Το νερόφιδο της Κύπρου είναι ένα από τα πιο σπάνια είδη φιδιών στην Κύπρο και κινδυνεύει µε εξαφάνιση. Αναφέρθηκε για πρώτη φορά από τον Dr. J. Sibthorp που επισκέφθηκε την Κύπρο το 1787. Το φίδι αυτό στο παρελθόν ήταν πολύ κοινό στην Κύπρο όµως ο πληθυσµός του άρχισε να µειώνεται σηµαντικά από τις αρχές του 1960 και επιστεύετο ότι είχε εξαφανιστεί. Το 1992 ο H. Wield εντόπισε µικρό αριθµό φιδιών του είδους αυτού ο οποίος, λόγω του µεγέθους του, απαιτούσε τη λήψη προστατευτικών και διαχειριστικών µέτρων. Βρίσκεται σε περιοχές που αρχίζουν από το επίπεδο της θάλασσας και φθάνουν σε υψόµετρο 700 µ. Συγκεκριµένα, συναντάται σ ένα φράκτη και ένα ρυάκι στους βόρειους πρόποδες του Τροόδους και σε µια λίµνη στο ανατολικό µέρος του νησιού. Chelonia mydaw (Χελώνα η µύδας) Πράσινη χελώνα ύο είδη θαλάσσιας χελώνας απαντώνται και αναπαράγοντας στη µεσόγειο, η Πράσινη χελώνα (Chelonia mydas) και η Καρέττα Καρέττα (Caretta caretta). Απ ολόκληρη τη Μεσόγειο η πράσινη χελώνα αναπαράγεται µόνο στην Κύπρο και στην Τουρκία και ένας πάρα πολύ µικρός αριθµός στο Ισραήλ. Ο πληθυσµός της είναι αποµονωµένος στην Ανατολική Μεσόγειο και είναι γενετικά διαφορετικός από αυτόν του Ατλαντικού απ όπου αρχικά προήλθε πριν 10.000 χρόνια περίπου. Ο ολικός θηλυκός πληθυσµός της Πράσινης χελώνας, δηλ. ο αριθµός των µητέρων χελώνων, έχει υπολογιστεί µεταξύ 500 και 1.000 ατόµων.

33 ιν. Ασπόνδυλα Propomacrus cypriacus (Προπόµακρος ο κυπριακός) Το κολεόπτερο (Σκαθάρι) Propomacrus cypriacus περιγράφηκε το 2002 από το Βέλγο Robert Alexis και τον Κύπριο Χριστόδουλο Μακρή. Κάποια ελάχιστα, παλιά (κυρίως θηλυκά) άτοµα του είδους αυτού, που βρίσκονταν σε εντοµολογικές συλλογές στην Κύπρο και το εξωτερικό, αναγνωρίστηκαν λανθασµένα ως propomacrus bimucronatus ένα πολύ σπάνιο κολεόπτρο της Ελλάδας και της υτικής Ασίας. Το 2002 η συλλογή ενός σηµαντικού αριθµού δειγµάτων του κυπριακού είδους από τους Κύπριους ερευνητές Χριστόδουλο Μακρή και Γαβριήλ Γεωργίου επέτρεψε τη λεπτοµερή του µελέτη και τον εντοπισµό σηµαντικών διαφορών από το Propomacrus bimucronatus. Το Propomacrus cypriacus είναι ένα µεγάλο και εντυπωσιακό κολεόπτερο µε µήκος που φτάνει τα 40 χιλιοστά και γυαλιστερό µαύροκαφέ χρώµα. Χαρακτηριστικά του γνωρίσµατα είναι οι δύο µυτερές απολήξεις στο πλάι του θώρακα και τα πολύ µεγάλα σε µήκος, πριονωτά, µπροστινά του πόδια. Το είδος αυτό βρίσκεται µόνο στην Κύπρο. Αν και υπάρχουν σποραδικές παρατηρήσεις του είδους από διάφορες περιοχές της Κύπρου, από το επίπεδο της θάλασσας µέχρι τα 1.000 µέτρα, φαίνεται ότι η κύρια περιοχή εξάπλωσής του βρίσκεται στη ζώνη από 400 µέχρι 800 µέτρα στις νότιες και δυτικές πλαγιές της οροσειράς του Τροόδους. Προτιµά περιοχές όπου υπάρχουν παλιές αιωνόβιες βαλανιδιές στις οποίες αναπαράγεται (εντοπίστηκαν κάµπιες του να τρέφονται µε σάπιο ξύλο σε κουφάλες βαλανιδιών). Η παρουσία του και σε περιοχές από τις οποίες απουσιάζουν οι βαλανιδιές δείχνει ότι µάλλον