Επιτροπή Πολιτικών Ελευθεριών, Δικαιοσύνης και Εσωτερικών Υποθέσεων ΕΓΓΡΑΦΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 1

ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ 2009-2014 Επιτροπή Πολιτικών Ελευθεριών, Δικαιοσύνης και Εσωτερικών Υποθέσεων 11.12.2013 ΕΓΓΡΑΦΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 1 σχετικά με τα προγράμματα παρακολούθησης των ΗΠΑ και της ΕΕ και τον αντίκτυπό τους στα θεμελιώδη δικαιώματα των πολιτών της ΕΕ Επιτροπή Πολιτικών Ελευθεριών, Δικαιοσύνης και Εσωτερικών Υποθέσεων Εισηγητής: Claude Moraes DT\1012434.doc PE524.799v01-00 Eνωμένη στην πολυμορφία

1. Μαζική παρακολούθηση των πολιτών της ΕΕ Πρόσφατα δημοσιεύματα αποκάλυψαν την ύπαρξη συστημάτων μαζικής παρακολούθησης πολιτών από τις ΗΠΑ και από ορισμένα κράτη μέλη της ΕΕ. Σε ένα περιβάλλον στο οποίο η ασφάλεια αποκτά ολοένα και μεγαλύτερη σημασία, ιδίως ύστερα από τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου, οι δραστηριότητες αυτές κατέστησαν εφικτές χάρη στην αύξηση της χρήσης του διαδικτύου, τις εξελίξεις στον τομέα της τεχνολογίας των επικοινωνιών και την ελλιπή εποπτεία των υπηρεσιών πληροφοριών. Μόνο τα τελευταία δέκα ή είκοσι χρόνια, οι ζωές των πολιτών άλλαξαν ριζικά με τη βοήθεια της χρήσης του διαδικτύου, του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, της επικοινωνίας διαμέσου των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, των ηλεκτρονικών αγορών, των βιντεοκλήσεων μέσω του διαδικτύου (VoIP), των τεχνολογιών των πληροφοριών και της αποθήκευσης δεδομένων στο υπολογιστικό νέφος. Οι εν λόγω εξελίξεις, μολονότι εξαιρετικά θετικές, ιδίως από άποψη άνεσης και κόστους, προϋποθέτουν τη συγκέντρωση ολοένα και μεγαλύτερου όγκου ηλεκτρονικών δεδομένων, σημαντικό μέρος των οποίων περιέχει πληροφορίες προσωπικού χαρακτήρα και ιδιωτικά δεδομένα. Παράλληλα, οι εξελίξεις στην τεχνολογία έχουν αυξήσει τις δυνατότητες των υπηρεσιών πληροφοριών να συμμετέχουν σε μεγάλης κλίμακας υποκλοπές και αναλύσεις των εν λόγω δεδομένων. Οι συγκεκριμένες τεχνολογικές εξελίξεις φαίνεται να συνέβαλαν, μαζί με άλλους παράγοντες, σε μια ριζική μεταβολή των διαδικασιών και των πρακτικών που ακολουθούν οι υπηρεσίες πληροφοριών, οι οποίες απομακρύνονται από την παραδοσιακή έννοια της στοχευμένης παρακολούθησης ως αναγκαίο και αναλογικό μέτρο για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας και στρέφονται προς συστήματα μαζικής παρακολούθησης. Παρά το γεγονός ότι οι υπηρεσίες πληροφοριών επιτελούν μια άκρως απαραίτητη λειτουργία για την προστασία της δημοκρατικής κοινωνίας από εσωτερικές και εξωτερικές απειλές, οφείλουν να λειτουργούν στο πλαίσιο του κράτους δικαίου σε διαφορετική περίπτωση, θα χάσουν τη νομιμοποίησή τους και θα συμβάλουν στην υποβάθμιση αυτής ακριβώς της δημοκρατικής κοινωνίας που προσπαθούν να προστατεύσουν. Αυτή η διαδικασία αύξησης της μαζικής παρακολούθησης δεν είναι προϊόν δημόσιου διαλόγου ή δημοκρατικής λήψης αποφάσεων αντίθετα, οι αποφάσεις ελήφθησαν κατά κύριο λόγο από περιορισμένο αριθμό ατόμων και κεκλεισμένων των θυρών. Φαίνεται ότι τα νομικά πλαίσια που θεσπίσθηκαν σε περιόδους κατά τις οποίες η τεχνολογία δεν ήταν τόσο προηγμένη όσο σήμερα χρησιμοποιούνται για τη δικαιολόγηση της λειτουργίας συστημάτων μαζικής παρακολούθησης ακόμα και εάν αυτό δεν αποτελούσε την πρόθεση της αρχικής νομικής τους ερμηνείας. Εξαιτίας του γεγονότος ότι οι μηχανισμοί εποπτείας σε πολλά κράτη δεν κατόρθωσαν να συμβαδίσουν με τις αυξημένες ικανότητες των υπηρεσιών πληροφοριών, τα εν λόγω συστήματα μαζικής παρακολούθησης συνέχισαν να αναπτύσσονται. Ήρθε πλέον η ώρα να πραγματοποιηθεί αυτός ο δημόσιος διάλογος. Πρέπει να συζητήσουμε τον σκοπό και την κλίμακα της παρακολούθησης, καθώς και τη θέση της σε μια δημοκρατική κοινωνία. Πρέπει επίσης να συζητήσουμε τα μέτρα που είναι αποδεκτά για την καταπολέμηση του εγκλήματος και της τρομοκρατίας και να αποφασίσουμε πού πρέπει να τεθούν τα όρια για να διαφυλαχθεί το δικαίωμα στην προστασία της ιδιωτικής ζωής και των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα σε έναν ψηφιοποιημένο κόσμο. Πρέπει ακόμα να συζητήσουμε με ποιον τρόπο θα συνεργαστούν οι υπηρεσίες πληροφοριών μας χωρίς να υπονομευθεί το κράτος δικαίου. Τέλος, πρέπει να συζητήσουμε με ποιον τρόπο θα PE524.799v01-00 2/13 DT\1012434.doc

διενεργούνται οι διατλαντικές επιχειρηματικές δραστηριότητες και με ποιον τρόπο τα δεδομένα που ανταλλάσσονται μεταξύ χωρών και ηπείρων θα παραμένουν ασφαλή και θα τηρούνται οι ισχύοντες νόμοι. Η διάθεση κατάλληλων πληροφοριών αποτελεί ουσιαστική προϋπόθεση για τον διάλογο αυτόν. Η έρευνα της Επιτροπής Πολιτικών Ελευθεριών, Δικαιοσύνης και Εσωτερικών Υποθέσεων (LIBE) στοχεύει στη συλλογή και την εκτίμηση αυτού του είδους των πληροφοριών. Το παρόν έγγραφο εργασίας εντάσσεται στην εν λόγω διαδικασία. Παρουσιάζει μια επισκόπηση των δραστηριοτήτων παρακολούθησης και αναλύει τον αντίκτυπό τους στα θεμελιώδη δικαιώματα των πολιτών της ΕΕ. 2. Προγράμματα παρακολούθησης Τους τελευταίους μήνες έγιναν αποκαλύψεις σχετικά με πολλά και διαφορετικά προγράμματα. Αρκετά ζητήματα που άπτονται των εικαζόμενων παρακολουθήσεων έχουν κατά κοινή ομολογία αντίκτυπο στα θεμελιώδη δικαιώματα των πολιτών της ΕΕ: η μαζική παρακολούθηση πολιτών της ΕΕ από την Εθνική Υπηρεσία Ασφαλείας των ΗΠΑ (National Security Agency, NSA), η συνεργασία των αρχών των κρατών μελών της ΕΕ στα προγράμματα παρακολούθησης που εκτελούνται από την NSA, τα προγράμματα παρακολούθησης που εκτελούνται από τα ίδια τα κράτη μέλη της ΕΕ, καθώς και προγράμματα παρακολούθησης από άλλες τρίτες χώρες. Στη συνέχεια παρουσιάζονται ορισμένα από τα προγράμματα της NSA και κάποιων κρατών μελών της ΕΕ. Μαζική παρακολούθηση πολιτών της ΕΕ από την NSA Αρκετά προγράμματα της NSA 1 εστιάζουν σε διαδικτυακές δραστηριότητες. Το πρόγραμμα PRISM φέρεται να παρέχει στην NSA άμεση πρόσβαση στους κεντρικούς εξυπηρετητές εννέα κορυφαίων αμερικανικών εταιρειών που δραστηριοποιούνται στον τομέα του διαδικτύου, επιτρέποντάς τους να συλλέγουν υλικό σχετικά με τους πελάτες τους, συμπεριλαμβανομένου του ιστορικού αναζητήσεων, του περιεχομένου των ηλεκτρονικών τους μηνυμάτων, της ανταλλαγής αρχείων και των ζωντανών συνομιλιών τους. 2 Η διοίκηση των ΗΠΑ επιβεβαίωσε την ύπαρξη του προγράμματος PRISM. Ωστόσο, δήλωσε ότι δεν πρόκειται για μυστικό πρόγραμμα συγκέντρωσης ή εκμετάλλευσης δεδομένων. 3 Σύμφωνα με δημοσιεύματα, το πρόγραμμα Xkeyscore επιτρέπει στους αναλυτές της NSA να πραγματοποιούν χωρίς προηγούμενη εξουσιοδότηση να διερευνούν τεράστιες βάσεις 1 Για τη γενικότερη νομική κατάσταση στις ΗΠΑ, βλέπε Έκθεση για τα ευρήματα των συμπροέδρων της ad hoc ομάδας εργασίας ΕΕ-ΗΠΑ για την προστασία των δεδομένων http://register.consilium.europa.eu/pdf/en/13/st16/st16987.en13.pdf 2 http://www.theguardian.com/world/2013/jun/06/us-tech-giants-nsa-data?guni=network%20front:networkfront%20main-2%20special%20trail:network%20front%20-%20special%20trail:position1 3 http://online.wsj.com/public/resources/documents/prismfactsheet0608.pdf DT\1012434.doc 3/13 PE524.799v01-00

δεδομένων που περιέχουν ηλεκτρονικά μηνύματα, διαδικτυακές συνομιλίες και ιστορικά αναζητήσεων εκατομμυρίων ατόμων, καθώς και τα μεταδεδομένα τους 1. Χαρακτηρίστηκε ως το σύστημα της NSA με τη μεγαλύτερη εμβέλεια, το οποίο μπορεί να καλύπτει «σχεδόν κάθε δραστηριότητα ενός τυπικού χρήστη του διαδικτύου». Στην απάντησή της, η NSA επιβεβαίωσε την ύπαρξη του προγράμματος στο πλαίσιο του θεσμοθετημένου συστήματος συλλογής πληροφοριών που προέρχονται από το εξωτερικό μέσω του ηλεκτρομαγνητικού φάσματος, αναφέροντας ότι η χρήση του περιορίζεται σε μέλη του προσωπικού που έχουν ζητήσει σχετική πρόσβαση για την εκτέλεση καθηκόντων που τους έχουν ανατεθεί 2. Το «BULLRUN» φέρεται να είναι ένα πρόγραμμα αποκρυπτογράφησης που εκτελείται από την NSA σε μια προσπάθεια εισχώρησης στις ευρέως χρησιμοποιούμενες τεχνολογίες κρυπτογράφησης, το οποίο θα επιτρέψει στην NSA να παρακάμπτει τις μεθόδους διαδικτυακής κρυπτογράφησης που χρησιμοποιούνται από εκατομμύρια ανθρώπους στις καθημερινές τους διαδικτυακές συναλλαγές και στα ηλεκτρονικά τους μηνύματα. 3 Η NSA δεν έχει εκδώσει κάποια απάντηση σε σχέση με το φερόμενο πρόγραμμα Bullrun. Τα δημοσιεύματα στις εφημερίδες Guardian, New York Times και στον δικτυακό τόπο ProPublica ανέφεραν στο σύνολό τους ότι οι υπάλληλοι των υπηρεσιών πληροφοριών ζήτησαν να μην δημοσιευθεί το θέμα για λόγους εθνικής ασφάλειας. Σύμφωνα με το κεφάλαιο 702 του αμερικανικού νόμου για την παρακολούθηση των επικοινωνιών των υπηρεσιών πληροφοριών του εξωτερικού (Foreign Intelligence Surveillance Act, FISA), ένας πάροχος υπηρεσιών μπορεί να κληθεί να «παράσχει άμεσα στην κυβέρνηση κάθε πληροφορία, μέσο ή βοήθεια που απαιτείται για την εκπλήρωση της απόκτησης» πληροφοριών των υπηρεσιών πληροφοριών του εξωτερικού. Δεν έχουν δοθεί διευκρινίσεις σχετικά με το αν η εν λόγω διάταξη θα μπορούσε να καθιστά υποχρεωτική την αποκάλυψη κλειδιών κρυπτογράφησης. 4 Το «Boundless Informant» είναι ένα ισχυρό εργαλείο εκμετάλλευσης δεδομένων που χρησιμοποιείται από την NSA για την καταγραφή και την ανάλυση των ηλεκτρονικών πληροφοριών σε παγκόσμιο επίπεδο. Παραθέτει με αναλυτικό τρόπο, ακόμα και ανά χώρα, τον τεράστιο όγκο πληροφοριών, κυρίως μεταδεδομένων, που συλλέγει από υπολογιστές και τηλεφωνικά δίκτυα. Σύμφωνα με τα δημοσιεύματα, «το εργαλείο αυτό επιτρέπει στους χρήστες να επιλέξουν μια χώρα στον χάρτη και να δουν τον όγκο των μεταδεδομένων σε αυτήν, καθώς και να επιλέξουν να δουν λεπτομέρειες σχετικά με τη συλλογή δεδομένων που αφορούν την εν λόγω χώρα». 5 Τον Μάρτιο του 2013, 97 δισεκατομμύρια μεμονωμένες πληροφορίες συνελέγησαν από δίκτυα υπολογιστών σε παγκόσμιο επίπεδο. Το «MUSCULAR», όπως μνημονεύθηκε από την εφημερίδα Washington Post στις 31 Οκτωβρίου 6, αποτελεί κοινό πρόγραμμα που εκτελείται από την NSA σε συνεργασία με τη 1 http://www.theguardian.com/world/2013/jul/31/nsa-top-secret-program-online-data 2 http://www.nsa.gov/public_info/press_room/2013/30_july_2013.shtml 3 http://www.nytimes.com/2013/09/06/us/nsa-foils-much-internet-encryption.html?_r=0 http://www.theguardian.com/world/2013/sep/05/nsa-gchq-encryption-codes-security 4 Το πρόγραμμα παρακολούθησης των ΗΠΑ και ο αντίκτυπός τους στα θεμελιώδη δικαιώματα των πολιτών της ΕΕ 5 http://www.theguardian.com/world/2013/jun/08/nsa-boundless-informant-global-datamining 6 http://www.washingtonpost.com/world/national-security/nsa-infiltrates-links-to-yahoo-google-data-centersworldwide-snowden-documents-say/2013/10/30/e51d661e-4166-11e3-8b74-d89d714ca4dd_story.html PE524.799v01-00 4/13 DT\1012434.doc

βρετανική υπηρεσία πληροφοριών (Government Communications Headquarters, GCHQ) για την υποκλοπή, από ιδιωτικούς συνδέσμους, της ροής της κυκλοφορίας δεδομένων μεταξύ των εξυπηρετητών της Yahoo, της Google, του Hotmail της Microsoft και του Windows Live Messenger, μεταξύ άλλων. Το σημείο πρόσβασης, DS-200B, βρίσκεται εκτός των ΗΠΑ, γεγονός που καθιστά το πρόγραμμα εκτός της δικαιοδοσίας του αρμόδιου δικαστηρίου των ΗΠΑ (Foreign Intelligence Surveillance Court, FISC), και βασίζεται σε μη κατονομαζόμενο πάροχο υπηρεσιών τηλεπικοινωνιών για την παροχή μυστικής πρόσβασης σε καλώδιο ή διακόπτη μέσω του οποίου πραγματοποιούνται οι επικοινωνίες. Στα σχετικά έγγραφα της NSA γίνεται άμεση αναφορά σε επιχειρήσεις «πλήρους λήψης», «μαζικής πρόσβασης» και «μεγάλου όγκου» στα δίκτυα της Yahoo, της Google και της Microsoft. Σύμφωνα με πληροφορίες, πολλοί αναλυτές που ασχολούνταν με το πρόγραμμα κατήγγειλαν ότι το MUSCULAR παράγει υπερβολικά μεγάλο αριθμό δεδομένων, τα περισσότερα από τα οποία δεν έχουν μεγάλη αξία από πλευράς ασφάλειας. Τον Οκτώβριο του 2013, δημοσιεύματα στα γαλλικά, ισπανικά και ιταλικά μέσα ενημέρωσης ανέφεραν ότι η NSA υπέκλεπτε τεράστιο αριθμό τηλεφωνικών κλήσεων. Για παράδειγμα, υποστηρίχθηκε ότι η NSA συνέλεξε 70,3 εκατομμύρια αρχεία τηλεφωνικών κλήσεων στη Γαλλία από τις 10 Δεκεμβρίου 2012 έως τις 8 Ιανουαρίου 2013. Απαντώντας στα δημοσιεύματα, ο επικεφαλής της NSA στρατηγός Keith Alexander δήλωσε ότι τα δεδομένα συνελέγησαν από την NSA σε συνεργασία με μεμονωμένες υπηρεσίες πληροφοριών των κρατών μελών για σκοπούς άμυνας και υποστήριξης στρατιωτικών επιχειρήσεων 1. Δραστηριότητες παρακολούθησης κρατών μελών της ΕΕ Σύμφωνα με δημοσιεύματα στον Τύπο, η υπηρεσία πληροφοριών του Ηνωμένου Βασιλείου GCHQ φέρεται να έχει πρόσβαση σε επικοινωνίες που συγκεντρώνονται μέσω του προγράμματος PRISM, το οποίο της δίνει τη δυνατότητα να παρακάμπτει το εθνικό νομικό πλαίσιο και να αποκτά πρόσβαση σε πληροφορίες προσωπικού χαρακτήρα που προέρχονται από εταιρεία η οποία δραστηριοποιείται στον τομέα του διαδικτύου και δεν εδρεύει στο Ηνωμένο Βασίλειο. Τα δημοσιεύματα αναφέρονται επίσης στη συνεργασία της GCHQ και της NSA στο πλαίσιο του προγράμματος MUSCULAR. Η Επιτροπή Πληροφοριών και Ασφάλειας (Intelligence and Security Committee, ISC) του βρετανικού κοινοβουλίου επιβεβαίωσε τη χρήση από την GCHQ υλικού προερχόμενου από παρακολουθήσεις, το οποίο αποκτήθηκε μέσω του προγράμματος PRISM των ΗΠΑ, αλλά έκρινε ότι η GCHQ δεν είχε καταστρατηγήσει το δίκαιο του Ηνωμένου Βασιλείου στην προκειμένη περίπτωση. Η GCHQ φέρεται να συμμετέχει σε δραστηριότητα παρακολούθησης, γνωστή ως πρόγραμμα Tempora, το οποίο της επιτρέπει να έχει πρόσβαση σε μεγάλα καλώδια οπτικών ινών που μεταφέρουν τεράστιο όγκο ιδιωτικών επικοινωνιών των χρηστών του διαδικτύου και να ανταλλάσσει τις εν λόγω πληροφορίες με την NSA. Λόγω του τεράστιου όγκου των δεδομένων που συλλέγονται, το περιεχόμενο των πληροφοριών φέρεται να διαγράφεται μετά από 3 ημέρες ενώ τα μεταδεδομένα φυλάσσονται συνήθως για διάστημα 30 ημερών 2. 1 http://www.washingtonpost.com/world/national-security/top-intelligence-officials-called-to-testify-on-nsasurveillance-programs/2013/10/29/e9e9c250-40b7-11e3-a751-f032898f2dbc_story.html 2 http://www.guardian.co.uk/uk/2013/jun/21/gchq-cables-secret-world-communications-nsa DT\1012434.doc 5/13 PE524.799v01-00

Η GCHQ φέρεται να εκτελεί πρόγραμμα αποκρυπτογράφησης αντίστοιχο του BULLRUN, με την ονομασία Edgehill. Στόχος του προγράμματος είναι η αποκωδικοποίηση της κυκλοφορίας των κρυπτογραφημένων δεδομένων που χρησιμοποιούνται από εταιρείες για την παροχή εξ αποστάσεως πρόσβασης στα συστήματά τους και η «συνέχιση των προσπαθειών που καταβάλλονται για την κατανόηση» των μεγάλων παρόχων υπηρεσιών επικοινωνιών. Σε δημοσιεύματα για τις δραστηριότητες του Εθνικού Ιδρύματος Συλλογής Πληροφοριών μέσω του Ηλεκτρομαγνητικού Φάσματος για Αμυντικούς Σκοπούς (FRA) της Σουηδίας υποστηρίζεται ότι ο εν λόγω φορέας συλλέγει/λαμβάνει δεδομένα μέσω καλωδίων οπτικών ινών εκτός των σουηδικών συνόρων από τις σκανδιναβικές χώρες, τις χώρες της Βαλτικής και τη Ρωσία και προωθεί τα εν λόγω δεδομένα στις ΗΠΑ 1. Επίσης, φέρεται να υποκλέπτει και να παρακολουθεί τακτικά τα νορβηγικά τηλεφωνικά και διαδικτυακά καλώδια που διέρχονται από τη Σουηδία υποκλέπτοντας παράλληλα δεδομένα από κινητά τηλέφωνα και κλήσεις από άλλες σκανδιναβικές χώρες όπου το σήμα διαβιβάζεται μέσω σουηδικών συνδέσεων του παγκόσμιου συστήματος κινητών επικοινωνιών. Στη Γαλλία έχουν διατυπωθεί ισχυρισμοί, σύμφωνα με τους οποίους η Γενική Διεύθυνση Εξωτερικής Ασφάλειας (DGSE) υποκλέπτει και συλλέγει μεταδεδομένα από μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, γραπτά μηνύματα και τηλεφωνικούς λογαριασμούς χρησιμοποιώντας έναν υπερυπολογιστή ο οποίος είναι ικανός να συλλέγει, να επεξεργάζεται και να αποθηκεύει δεδομένα. Η υποκλοπή και η συλλογή των δεδομένων πραγματοποιείται μέσω δορυφορικών σταθμών και μέσω της υποκλοπής των υποβρύχιων καλωδίων οπτικών ινών. Επίσης, έξι ακόμα υπηρεσίες πληροφοριών φέρεται να έχουν πρόσβαση στη βάση δεδομένων, μεταξύ άλλων η υπηρεσία τελωνείων και η υπηρεσία για την καταπολέμηση της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες 2. Στη Γερμανία, σε δημοσιεύματα στον Τύπο εικάζεται ότι η ομοσπονδιακή υπηρεσία πληροφοριών (Bundesnachrichtendienst, BND) έχει συστήσει γραφεία στο DE-CIX (το γερμανικό χρηματιστήριο ηλεκτρονικών συναλλαγών) με σκοπό την εκτροπή των εισερχόμενων δεδομένων, την αντιγραφή των δεδομένων και τη μετέπειτα ανάλυσή τους στην κεντρική έδρα της BND 3. Σύμφωνα με τα δημοσιεύματα, φαίνεται να υπάρχει επίσης εντατική συνεργασία μεταξύ των γερμανικών υπηρεσιών πληροφοριών και των ομολόγων τους στις ΗΠΑ με αναφορές για συλλογή εκατομμυρίων μεταδεδομένων από την BND και διαβίβασή τους στην NSA μέσω δικτυακών τόπων συλλογής δεδομένων στη γερμανική επικράτεια 4. 1 Πηγή: M. Klamberg, (2010), «FRA and the European Convention on Human Rights» (Το FRA και η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων), Nordic Yearbook of Law and Information Technology, Bergen 2010, σ. 96-134 Πηγή: Δήλωση του κ. Duncan Campbell στην Επιτροπή LIBE του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, στο πλαίσιο της έρευνας για τη μαζική ηλεκτρονική παρακολούθηση πολιτών της ΕΕ, 1η ακρόαση, 5 Σεπτεμβρίου 2013 2 Πηγή: J. Follorou και F. Johannes (2013), «Révélations sur le Big Brother français» (Αποκαλύψεις σχετικά με τον γαλλικό Big Brother), Le Monde, 4 Ιουλίου 2013. 3 http://www.spiegel.de/politik/deutschland/internet-ueberwachung-bnd-will-100-millionen-investieren-a- 905938.html 4 http://www.spiegel.de/international/world/german-intelligence-sends-massive-amounts-of-data-to-the-nsa-a- 914821.html PE524.799v01-00 6/13 DT\1012434.doc

3. Αντίκτυπος στα θεμελιώδη δικαιώματα στην ΕΕ Σήμερα, περισσότερο από ποτέ άλλοτε, τα κράτη μπορούν να έχουν πρόσβαση σε πολλές πληροφορίες για τους πολίτες με τη βοήθεια της τεχνολογίας. Ενώ στο παρελθόν η παρακολούθηση ενός προσώπου ήταν ιδιαίτερα δύσκολη και προϋπέθετε φυσική εγγύτητα, η σημερινή τεχνολογία επιτρέπει την πραγματοποίηση τέτοιου είδους ενεργειών σε κλίμακα και βάθος που ήταν αδύνατα στο παρελθόν. Τα συστήματα μαζικής και χωρίς διακρίσεις παρακολούθησης έχουν σημαντικό αντίκτυπο στα θεμελιώδη δικαιώματα των πολιτών. Παρά την ύπαρξη σχετικής νομοθεσίας, εξακολουθούν να διατυπώνονται αμφιβολίες σχετικά με το αν τα διάφορα προγράμματα σέβονται το πνεύμα της και εξυπηρετούν τους σκοπούς της. Στην εν λόγω νομοθεσία συμπεριλαμβάνονται διατάξεις του διεθνούς και του ευρωπαϊκού δικαίου και το βασικό ερώτημα είναι εάν αυτού του είδους τα προγράμματα μπορούν να θεωρηθούν αναλογικά, αναγκαία και κατάλληλα σε δημοκρατικές κοινωνίες. Τα συστήματα μαζικής παρακολούθησης που περιγράφηκαν ανωτέρω έχουν πρωτίστως αντίκτυπο στην ιδιωτική ζωή των πολιτών. Η δυνατότητα συλλογής δεδομένων σχετικά με το περιεχόμενο των επικοινωνιών και μεταδεδομένων και η παρακολούθηση των ηλεκτρονικών δραστηριοτήτων των πολιτών, όταν κυρίως αυτοί χρησιμοποιούν έξυπνα τηλέφωνα και ταμπλέτες, επιτρέπει εκ των πραγμάτων στις υπηρεσίες πληροφοριών να γνωρίζουν σχεδόν τα πάντα γύρω από ένα πρόσωπο. Μπορούν να γνωρίζουν πού βρίσκεται ο καθένας χρησιμοποιώντας προηγμένα προγράμματα εντοπισμού 1, με ποιον μιλά και για πόση ώρα, τι κάνει, τι αγοράζει, τι διαβάζει, ακόμα και τι είναι πιθανό να σκέφτεται. Ως εκ τούτου, η παρακολούθηση επηρεάζει και άλλα θεμελιώδη δικαιώματα, όπως η ελευθερία έκφρασης, γνώμης, η θρησκευτική ελευθερία, η ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι, της προστασίας των δεδομένων, το δικαίωμα σε δίκαιη δίκη, το δικαίωμα πρόσβασης σε πραγματική προσφυγή, κ.λπ. Ιδιαίτερη ανησυχία προκαλεί, όπως επισημάνθηκε κατά τη διάρκεια της έρευνας, ο αντίκτυπος στην ελευθερία του Τύπου, καθώς δημιουργείται ένα νομικό περιβάλλον που εμποδίζει τους δημοσιογράφους να παρέχουν πληροφορίες απαραίτητες για τη διαμόρφωση τεκμηριωμένης άποψης μέσω τεχνικών που επιστρατεύονται είτε για να τους εκφοβίσουν είτε για να αναβάλουν τη δημοσίευση σχετικών θεμάτων. Αν και οι υπηρεσίες πληροφοριών διαδραματίζουν ουσιαστικό ρόλο για την προστασία από εσωτερικές και εξωτερικές απειλές, οφείλουν να ενεργούν σε κάθε περίπτωση σύμφωνα με το κράτος δικαίου. Ακόμα και η ύπαρξη απειλής για την εθνική ασφάλεια δεν συνιστά επαρκή δικαιολογία για την παράβαση του νόμου από μια υπηρεσία πληροφοριών. Οι παράνομες δραστηριότητες των υπηρεσιών πληροφοριών όχι μόνο υπονομεύουν αυτήν ακριβώς τη δημοκρατική κοινωνία που έχουν δεσμευτεί να προστατεύουν, αλλά και φαλκιδεύουν τη νομιμότητα και τη δημοκρατική εμπιστοσύνη και στήριξη που χρειάζονται οι εν λόγω υπηρεσίες. 1 «NSA gathering 5bn cell phone records daily, Snowden documents reveal» (Η NSA συλλέγει 5 δισεκατομμύρια τηλεφωνικά αρχεία κινητών τηλεφώνων καθημερινά, αποκαλύπτουν έγγραφα του Snowden) http://www.theguardian.com/world/2013/dec/04/nsa-storing-cell-phone-records-daily-snowden DT\1012434.doc 7/13 PE524.799v01-00

Ένα καίριας σημασίας ζήτημα που συζητήθηκε κατά τη διάρκεια της έρευνας είναι αν τα προγράμματα παρακολούθησης παραβιάζουν τον νόμο, ιδίως το διεθνές δίκαιο και την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Αν και προφανώς μόνο τα δικαστήρια είναι σε θέση να δώσουν οριστική απάντηση σε αυτό το ερώτημα, έχουν πραγματοποιηθεί σημαντικές δηλώσεις που καταδεικνύουν ότι βρισκόμαστε πράγματι αντιμέτωποι με παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του κράτους δικαίου. 3.1 Προστασία της ιδιωτικής ζωής βάσει του διεθνούς δικαίου Από πλευράς διεθνούς δικαίου, στο πλαίσιο της έρευνας υποβλήθηκαν μαρτυρίες από τις οποίες προέκυψε το συμπέρασμα ότι οι ΗΠΑ παραβιάζουν την υποχρέωσή τους που απορρέει από το άρθρο 17 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και τα Πολιτικά Δικαιώματα του ΟΗΕ (International Covenant on Civil and Political rights, ICCPR) σχετικά με την απαγόρευση των αυθαίρετων ή παράνομων παρεμβάσεων στην ιδιωτική ζωή ή την αλληλογραφία οποιουδήποτε ατόμου, καθώς η χώρα αυτή δεν συμμορφώνεται με τη δοκιμασία των αποδεκτών περιορισμών 1. Εν προκειμένω, στο πλαίσιο της έρευνας αναμένεται η αξιολόγηση της συμμόρφωσης των ΗΠΑ με το άρθρο 17 του ICCPR από την Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και υποστηρίζονται αιτήματα για επικαιροποίηση του ICCPR με σκοπό να κατευναστούν οι ανησυχίες για τη διαφάνεια και την αναλογικότητα που εγείρονται από τις πρακτικές μαζικής παρακολούθησης, είτε μέσω νέων γενικών παρατηρήσεων που θα προβλέπουν αυστηρό έλεγχο των αποδεκτών περιορισμών του δικαιώματος προστασίας της ιδιωτικής ζωής (συμπεριλαμβανομένης της προστασίας των δεδομένων) είτε μέσω ενός νέου συμπληρωματικού ή τροποποιητικού πρωτοκόλλου στο ICCPR. Η έρευνα αφορά επίσης και όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ που αποτελούν συμβαλλόμενα μέρη στο ICCPR και τις δραστηριότητες παρακολούθησής τους, είτε αυτές στοχεύουν τους δικούς τους πολίτες είτε τους πολίτες άλλων κρατών μελών. Όσο για τη συνεργασία των αρχών των κρατών μελών στα προγράμματα παρακολούθησης που εκτελούνται από την NSA, η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων δηλώνει στις γενικές της παρατηρήσεις ότι «τα συμβαλλόμενα κράτη οφείλουν να μην συμμετέχουν σε παρεμβάσεις που δεν συνάδουν με το άρθρο 17 του Συμφώνου», επομένως και αυτού του είδους η συνεργασία κρίνεται παράνομη δυνάμει του ICCPR. 3.2 Προστασία της ιδιωτικής ζωής βάσει της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΣΑΔ) Οι αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΑΔ) υποστηρίζουν με συνέπεια ότι οι εθνικές υπηρεσίες ασφάλειας και πληροφοριών οφείλουν να σέβονται τα δικαιώματα και τις ελευθερίες που προβλέπονται στην ΕΣΑΔ. Επιπλέον, τα κράτη μέλη υπέχουν τη θετική υποχρέωση να προστατεύουν τους πολίτες τους από 1 Βλέπε μαρτυρία του καθηγητή Martin Scheinin (EUI), πρώην ειδικού εισηγητή των Ηνωμένων Εθνών για τα ανθρώπινα δικαιώματα και την καταπολέμηση της τρομοκρατίας, και του Douwe Korff, καθηγητή Διεθνούς Δικαίου στο London Metropolitan University, Λονδίνο (Ηνωμένο Βασίλειο) στην Επιτροπή LIBE σχετικά με τη μαζική ηλεκτρονική παρακολούθηση πολιτών της ΕΕ στις 14/10/2013 PE524.799v01-00 8/13 DT\1012434.doc

παρακολούθηση που διενεργείται από τρίτους, είτε πρόκειται για κράτη είτε για ιδιωτικούς φορείς 1. Δεδομένης της έκτασης της μαζικής συλλογής δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα μέσω των προγραμμάτων παρακολούθησης, διατυπώνονται σοβαροί προβληματισμοί σχετικά με το αν οι εν λόγω δραστηριότητες συμμορφώνονται με το δικαίωμα των πολιτών της ΕΕ στην ιδιωτική ζωή και το απόρρητο των επικοινωνιών τους δυνάμει της ΕΣΑΔ 2. Το γεγονός ότι το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή δεν είναι απόλυτο δεν σημαίνει ότι μπορεί να καταργείται αυτομάτως για λόγους εθνικής ασφάλειας. Σύμφωνα με το ΕΔΑΔ, και μόνο η ύπαρξη νομοθεσίας που επιτρέπει τη λειτουργία συστήματος μυστικής παρακολούθησης των επικοινωνιών εμπεριέχει απειλή παρακολούθησης σε βάρος όλων εκείνων για τους οποίους μπορεί να εφαρμοστεί η νομοθεσία και, συνεπώς, μπορεί να αποτελεί από μόνη της παρέμβαση στην άσκηση των ατομικών δικαιωμάτων δυνάμει του άρθρου 8, ανεξαρτήτως των όποιων μέτρων λαμβάνονται για την αντιμετώπισή της 3. Κάθε παρέμβαση στην άσκηση του εν λόγω δικαιώματος μέσω πρακτικών παρακολούθησης θα πρέπει να ορίζεται από τον νόμο, να είναι περιορισμένη, αναγκαία, αναλογική και να υπόκειται σε συνεχή αξιολόγηση. Δεδομένου ότι οι τεχνολογίες των τηλεπικοινωνιών έχουν αναπτυχθεί ραγδαία επιτρέποντας μια χωρίς διακρίσεις μαζική συλλογή δεδομένων επικοινωνιών, έχει πολύ μεγάλη σημασία να εγκρίνουν τα κράτη μέλη της ΕΕ ακριβή νομοθετικά πλαίσια που θα διασφαλίσουν τον αποτελεσματικό νομικό έλεγχο με σκοπό την περιφρούρηση των ιδιωτικών πληροφοριών 4. Ειδικότερα, κάθε παρακολούθηση πρέπει να γίνεται «σύμφωνα με τον νόμο». Σύμφωνα με την ερμηνεία του ΕΔΑΔ, το στοιχείο αυτό σημαίνει προσβασιμότητα των σχετικών διατάξεων και προβλεψιμότητα των συνεπειών τους. Οι σχετικοί νομικοί κανόνες πρέπει να ορίζουν πάντα κατηγορίες αδικημάτων ή προσώπων που ενδέχεται να υποβληθούν σε μέτρα παρακολούθησης 5. Ακόμα, πρέπει να τίθενται αυστηρά όρια κατά τη διάρκεια της όποιας παρακολούθησης διαταχθεί 6. Άλλωστε, η παρέμβαση πρέπει να εξυπηρετεί έναν «εύλογο στόχο σε μια δημοκρατική κοινωνία», και να είναι «απαραίτητη» και «αναλογική» σε σχέση με τον στόχο αυτόν. «Αναγκαίος» χαρακτήρας σημαίνει ότι αντιστοιχεί σε «επείγουσα κοινωνική ανάγκη», 7 ενώ ο «αναλογικός» χαρακτήρας ορίζεται σε σχέση με τον εύλογο επιδιωκόμενο στόχο. Κατά την ίδια έννοια, πρέπει να οριστούν επαρκείς εγγυήσεις που θα αποτρέπουν τυχόν περιστατικά κατάχρησης εξουσίας 8. Επομένως, η χρησιμότητα ή η σκοπιμότητα δεν συνιστούν από μόνες τους επαρκή αιτιολόγηση. Το ΕΔΑΔ έκρινε επίσης σε 1 Van Hannover κατά Γερμανίας, απόφαση της 24ης Ιουνίου 2004, (2005) 40 EHRR 1, X & Y κατά Κάτω Χωρών, απόφαση της 26ης Μαρτίου 1985, (1985) 8 EHRR 235, βλέπε επίσης Εγχειρίδιο για τα ανθρώπινα δικαιώματα αριθ. 7 του Συμβουλίου της Ευρώπης σχετικά με τις υποχρεώσεις που απορρέουν από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, του Jean-Francois Akandji-Kombe, που μπορεί να βρεθεί στη διεύθυνση: http://www.coehelp.org/file.php/54/resources/handbooks/pos_obl_eng.pdf 2 Άρθρο 8 ΕΣΑΔ. 3 Weber êáé Saravia, óêýøç 78 4 Uzun κατά Γερμανίας (2012) 54 EHRR 121 σκέψη 61, και Weber κατά Γερμανίας (2008) 46 EHRR 5 σκέψη 93 5 Kennedy êáôü ÇíùìÝíïõ Âáóéëåßïõ, áðüöáóç ôçò 18çò ÌáÀïõ 2010, áñéè. ðñïóöõãþò 26839/05 6 Weber êáé Saravia êáôü Ãåñìáíßáò, Liberty êáé Üëëïé êáôü ÇíùìÝíïõ Âáóéëåßïõ 7 Leander êáôü Óïõçäßáò, áðüöáóç ôçò 26çò Ìáñôßïõ 1987, 48, óåéñü Á áñéè. 116 8 ÅÄÁÄ, Kruslin êáôü Ãáëëßáò, áðüöáóç ôçò 24çò Áðñéëßïõ 1990, óåéñü Á áñéè.176-á, êáé ÅÄÁÄ, Huvig êáôü Ãáëëßáò, áðüöáóç ôçò 24çò Áðñéëßïõ, óåéñü Á áñéè.176-â DT\1012434.doc 9/13 PE524.799v01-00

αρκετές περιπτώσεις ότι, για παράδειγμα, οι κανόνες θα πρέπει να προβλέπουν ότι η διάρκεια της υποκλοπής 1 και της αποθήκευσης των πληροφοριών 2 θα είναι περιορισμένη ή, τουλάχιστον, ότι θα τίθενται σε εφαρμογή επαρκείς εγγυήσεις για να ελέγχεται η ευχέρεια των αρχών να παρέχουν σχετική εξουσιοδότηση 3. 3.3 Προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα Το ευρωπαϊκό πλαίσιο προστασίας των δεδομένων βασίζεται σε έναν κατάλογο βασικών αρχών που περιλαμβάνει μεταξύ άλλων τις εξής αρχές: η επεξεργασία των δεδομένων πρέπει να γίνεται με θεμιτό και νόμιμο τρόπο, τα δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα πρέπει να λαμβάνονται για συγκεκριμένο και νόμιμο σκοπό, να είναι επαρκή, συναφή και όχι υπερβολικά σε σχέση με τον σκοπό για τον οποίο υπόκεινται σε επεξεργασία, ενώ πρέπει να λαμβάνονται κατάλληλα μέτρα κατά της μη εξουσιοδοτημένης επεξεργασίας των δεδομένων αυτών. Οι φερόμενες πρακτικές μαζικής παρακολούθησης που περιγράφηκαν ανωτέρω χωρίς συγκεκριμένη και στοχευμένη αιτιολόγηση δεν συνάδουν με τις εν λόγω βασικές αρχές. Η ΕΕ και τα κράτη μέλη της υπέχουν τη θετική υποχρέωση να προστατεύουν τα δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα των πολιτών τους και να διασφαλίζουν ότι κάθε διεθνής μεταφορά δεδομένων συμμορφώνεται με αυτές τις βασικές αρχές. 3.4 Δικαίωμα πραγματικής προσφυγής Η δυνατότητα πραγματικής προσφυγής αποτελεί θεμελιώδες δικαίωμα στο πλαίσιο του Χάρτη της ΕΕ και της ΕΣΑΔ, το οποίο πρέπει να μπορούν να το απολαμβάνουν όλοι, ανεξαρτήτως εθνικότητας, και το οποίο ισχύει και στις περιπτώσεις εκείνες κατά τις οποίες παραβιάζονται δικαιώματα που αφορούν την προστασία του απορρήτου των δεδομένων. Το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει επίσης θεσπίσει ως βασική αρχή ότι μέσα προσφυγής πρέπει να είναι διαθέσιμα σε κάθε περίπτωση παραβίασης του δικαίου της ΕΕ. Όλες αυτές οι ασφαλιστικές δικλείδες που ισχύουν σε επίπεδο ΕΕ είναι εκ διαμέτρου αντίθετες με το νομικό πλαίσιο των ΗΠΑ, το οποίο δεν προβλέπει το δικαίωμα πραγματικής προσφυγής σε ευρωπαίους πολίτες που δεν είναι μόνιμοι κάτοικοι ΗΠΑ. Πολίτες της ΕΕ που τελούν υπό παρακολούθηση για οποιονδήποτε νόμιμο λόγο πρέπει να έχουν δικαίωμα να υποβάλλουν ένσταση σε σχέση με τις πληροφορίες που συγκεντρώνουν οι αρχές πληροφοριών. Με αφορμή τη μαζική διεθνή μεταβίβαση δεδομένων των πολιτών της ΕΕ προς τις αρχές των ΗΠΑ, η έλλειψη κατάλληλων μηχανισμών προσφυγής για τους ευρωπαίους πολίτες αποτελεί ζήτημα που γεννά εξαιρετικά μεγάλη ανησυχία. Ως κίνηση προς την κατεύθυνση της αμοιβαιότητας, οι ΗΠΑ πρέπει να διερευνήσουν τους πλέον κατάλληλους μηχανισμούς για να επεκτείνουν τουλάχιστον την έννομη προστασία που παρέχεται σε άτομα εντός των ΗΠΑ και στους πολίτες της ΕΕ εκτός ΗΠΑ, προκειμένου να 1 ÅÄÁÄ, Kruslin êáôü Ãáëëßáò, áðüöáóç ôçò 24çò Áðñéëßïõ 1990, óåéñü Á áñéè.176-á, êáé ÅÄÁÄ, Huvig êáôü Ãáëëßáò, áðüöáóç ôçò 24çò Áðñéëßïõ, óåéñü Á áñéè.176-â 2 ÅÄÁÄ, Rotaru êáôü Ñïõìáíßáò, áðüöáóç ôçò 4çò ÌáÀïõ 2000, áñéè. ðñïóöõãþò 28341/95, ÅÄÁÄ, Amann êáôü Åëâåôßáò, áðüöáóç ôçò 16çò Öåâñïõáñßïõ 2000, áñéè. ðñïóöõãþò 27798/95 3 ÅÄÁÄ, Kennedy êáôü ÇíùìÝíïõ Âáóéëåßïõ, áðüöáóç ôçò 18çò ÌáÀïõ 2010, áñéè. ðñïóöõãþò 26839/05. PE524.799v01-00 10/13 DT\1012434.doc

δημιουργηθεί ένας αποτελεσματικός μηχανισμός προσφυγής για τους πολίτες της ΕΕ των οποίων τα δεδομένα τηρούνται από τις αρχές των ΗΠΑ ή είναι προσπελάσιμα από αυτές. 3.5 Προστασία από τις διακρίσεις σε βάρος πολιτών της ΕΕ Η αμοιβαιότητα συνιστά καίριας σημασίας στοιχείο των διεθνών σχέσεων και μία από τις θεμελιώδεις ελλείψεις της σχέσης ΕΕ-ΗΠΑ. Παρόλο που στις ΗΠΑ η έννομη προστασία όσον αφορά τα δεδομένα επικοινωνίας ισχύει μόνο για τους πολίτες και τους μόνιμους κατοίκους των ΗΠΑ, στην ΕΕ, ανεξαρτήτως εθνικότητας, τα δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα και το απόρρητο των επικοινωνιών όλων των πολιτών προστατεύονται ως θεμελιώδη δικαιώματα. Σύμφωνα με το νομικό πλαίσιο των ΗΠΑ, οι διατάξεις της πρώτης και της τέταρτης τροποποίησης δεν προστατεύουν τους πολίτες της ΕΕ και φαίνεται ότι οι απαιτήσεις συνάφειας είναι πολύ χαμηλές στην περίπτωση δραστηριοτήτων παρακολούθησης των ΗΠΑ που στοχεύουν πολίτες της ΕΕ. Για παράδειγμα, στο κεφάλαιο 702 του νόμου περί τροποποίησης του FISA, δεν φαίνεται να απαιτείται η ύπαρξη βάσιμων υποψιών για τη στόχευση αλλοδαπών πολιτών, καθώς οι κατευθυντήριες γραμμές για τη στόχευση και την ελαχιστοποίηση της συλλογής δεδομένων δεν ισχύουν στην περίπτωση μη υπηκόων των ΗΠΑ. Οι ευρωπαίοι πολίτες δεν έχουν δικαίωμα να ενημερωθούν ούτε μπορούν να διατυπώσουν ενστάσεις σχετικά με τις δραστηριότητες παρακολούθησης που διενεργούνται από τις αρχές των ΗΠΑ με οποιονδήποτε τρόπο, παρά την αρχή της απαγόρευσης των διακρίσεων και της ισότητας ενώπιον του νόμου που προβλέπεται στο άρθρο 26 του ICCPR. 3.6 Προγράμματα παρακολούθησης και συμβατότητά τους με το τεκμήριο αθωότητας Η πρακτική της μη στοχευμένης μαζικής παρακολούθησης και της συλλογής μεγάλου όγκου δεδομένων πολιτών της ΕΕ ενέχει αν μη τι άλλο τον κίνδυνο παραβίασης μιας θεμελιώδους αρχής της δικαιοσύνης που εφαρμόζεται ιδίως σε ποινικές διαδικασίες: της αρχής του «τεκμηρίου αθωότητας» το οποίο καλύπτει και αυτό με τη σειρά του το σύνολο των πολιτών, ανεξαρτήτως εθνικότητας 1. Στο πλαίσιο της μαζικής παρακολούθησης, το ποινικό δίκαιο μετατρέπεται από μέσο επιβολής κυρώσεων για συγκεκριμένες ενέργειες που βασίζονται στην προσωπική ευθύνη σε μέσο μείωσης των κινδύνων και εντοπισμού πιθανών παραβατών και όλοι οι πολίτες που τελούν υπό συνεχή παρακολούθηση μπορούν να θεωρούνται ύποπτοι. 3.7 Ελευθερία έκφρασης αντίκτυπος στους δημοσιογράφους και τους καταγγέλλοντες 1 Το τεκμήριο αθωότητας θεωρείται θεμελιώδης αρχή του ποινικού δικαίου και αναγνωρίζεται τόσο στην ΕΣΑΔ όσο και στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. DT\1012434.doc 11/13 PE524.799v01-00

Είναι κοινώς αποδεκτό ότι πρέπει να υπάρξει διαφάνεια και να διεξαχθεί μια εμπεριστατωμένη συζήτηση σχετικά με την έκταση των δραστηριοτήτων μαζικής παρακολούθησης και τον αντίκτυπό τους στην ιδιωτική ζωή. Μια τέτοια συζήτηση θα καταστεί εφικτή μόνο αν γίνει σεβαστή η ελευθερία των μέσων ενημέρωσης. Ειδικότερα, σε περίπτωση που οι εποπτικοί μηχανισμοί αδυνατούν να αποτρέψουν ή να αποκαταστήσουν τη μαζική παρακολούθηση, ο ρόλος των μέσων ενημέρωσης και των καταγγελλόντων στην αποκάλυψη τυχόν παρατυπιών ή καταχρήσεων εξουσίας, όταν μάλιστα καταστρατηγούνται θεμελιώδη δικαιώματα των πολιτών, είναι εξαιρετικά σημαντικός. Καθόλη τη διάρκεια της έρευνας, η Επιτροπή LIBE προέβη σε ακρόαση πολλών δημοσιογράφων, καταγγελλόντων και εκπροσώπων της κοινωνίας των πολιτών οι οποίοι υπογράμμισαν ότι πρέπει να προστατευθεί αποτελεσματικά η ελεύθερη πληροφόρηση και η ελευθερία των μέσων ενημέρωσης στον ευαίσθητο τομέα των δραστηριοτήτων που συνδέονται με τις πληροφορίες της ασφάλειας. Επίσης, ο αρχισυντάκτης της εφημερίδας Guardian Alan Rusbridger, δήλωσε ότι οι αντιδράσεις των ΗΠΑ και του Ηνωμένου Βασιλείου στις αποκαλύψεις του Edward Snowden καλλιέργησαν κλίμα φόβου μεταξύ των δημοσιογράφων και παρότρυνε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο να καταβάλει μεγαλύτερες προσπάθειες για την προστασία των μέσων ενημέρωσης. Η προστασία της ελευθερίας της έκφρασης και της πληροφόρησης, συμπεριλαμβανομένης της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης, εξασφαλίζεται τόσο μέσω του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ (άρθρο 11) όσο και μέσω της ΕΣΑΔ (άρθρο 10). Οι εν λόγω ελευθερίες ενισχύθηκαν περαιτέρω από πρόσφατες εκθέσεις του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου 1, τη νομολογία του ΕΔΑΔ, την Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης (ΚΣΣΕ) και διάφορα κείμενα του ΟΗΕ στα οποία απευθύνεται έκκληση σε όλα τα κράτη μέλη να προστατεύουν την ελευθερία της έκφρασης και αναφέρεται ότι οι παρεμβάσεις επιτρέπονται μόνο υπό περιοριστικούς όρους παρόμοιους με τους όρους που ισχύουν για την προστασία της ιδιωτικής ζωής, μεταξύ άλλων στον τομέα της παρακολούθησης. Προκειμένου να διασφαλισθεί η ελευθερία του Τύπου θα πρέπει να προστατεύονται και οι δημοσιογράφοι από τακτικές εκφοβισμού. Κατά τη διάρκεια της έρευνας, κατέστη προφανές ότι οι καταγγέλλοντες διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο στην αποκάλυψη σοβαρών παραβιάσεων των θεμελιωδών δικαιωμάτων και, ως εκ τούτου, είναι εξαιρετικά ευάλωτοι σε αντίποινα. Το ΕΔΑΔ υποστηρίζει τα δικαιώματα των καταγγελλόντων υπό τους ίδιους όρους που διέπουν την προστασία της ελευθερίας έκφρασης, εκδίδοντας αποφάσεις που στρέφονται κατά των παρεμβάσεων από το κράτος ή τους εργοδότες τους 2. Ο σημαντικός ρόλος των καταγγελλόντων και η ανάγκη προστασίας των καταγγελλόντων από απολύσεις και από το συνακόλουθο κλίμα φόβου επιβεβαιώθηκαν επίσης από το Δικαστήριο 3. 1 http://www.europarl.europa.eu/sides/getdoc.do?pubref=-//ep//text+ta+p7-ta-2013-0203+0+doc+xml+v0//en 2 Βλέπε για παράδειγμα, Heinisch κατά Γερμανίας, αριθ. προσφυγής 28274/08, ΕΔΑΔ (2001) 3 Guja êáôü Ìïëäáâßáò, áñéè. ðñïóöõãþò 14277/04, áðüöáóç ôçò 12çò Öåâñïõáñßïõ 2008 PE524.799v01-00 12/13 DT\1012434.doc

Το δικαίωμα των καταγγελλόντων στην ελευθερία έκφρασης της έχει επίσης υποστηριχθεί σε διάφορες άλλες πρόσφατες πρωτοβουλίες του Συμβουλίου της Ευρώπης 1, της ΚΣΣΕ 2, του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου 3 και της κοινωνίας των πολιτών, συμπεριλαμβανομένης της Διεθνούς Διαφάνειας 4 που υποστηρίζουν την ενίσχυση της προστασίας των καταγγελλόντων. Μολονότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει εγκρίνει τομεακές διατάξεις σχετικά με τους καταγγέλλοντες, είναι σαφές ότι θα μπορούσε να προβλεφθεί μια πιο ολοκληρωμένη προσέγγιση σε επίπεδο ΕΕ. 1 http://www.coe.int/t/dghl/standardsetting/cdcj/whistleblowers/cdcj%20(2012)9e_final.pdf 2 http://assembly.coe.int/main.asp?link=/documents/adoptedtext/ta10/eres1729.htm 3 Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 23ης Οκτωβρίου 2013 σχετικά με το οργανωμένο έγκλημα, τη διαφθορά και τη νομιμοποίηση εσόδων από εγκληματικές δραστηριότητες: συστάσεις για δράσεις και πρωτοβουλίες που πρέπει να αναληφθούν (τελική έκθεση) (2013/2107(INI)) 4 Διεθνής Διαφάνεια, «Whistleblowing in Europe, Legal protections for whistleblowers in the EU» (Καταγγέλλοντες στην Ευρώπη και η έννομη προστασία τους στην ΕΕ), 2013 http://www.transparency.org/whatwedo/pub/whistleblowing_in_europe_legal_protections_for_whistleblowers_i n_the_eu DT\1012434.doc 13/13 PE524.799v01-00