Οι προκλήσεις της εποχής και ο σύγχρονος άνθρωπος

Οι προκλήσεις της εποχής και ο σύγχρονος άνθρωπος Δημήτρης Ματθαίου Εισαγωγή Το συμβολικό νόημα του εορτασμού μιας επετείου και σήμερα γιορτάζουμε τα εκατό χρόνια ενός ιστορικού σχολείου, από τα πολύ λίγα ιστορικά σχολεία που διαθέτει η χώρα μας είναι ότι αυτός μας δίνει την ευκαιρία αναστοχασμού. Με άλλα λόγια, πιο ποιητικά, ο επετειακός εορτασμός μοιάζει με αραξοβόλι, όπου το καράβι της καθημερινότητας θα σταθεί για λίγο για να αποτιμήσει την πορεία του, να ανεφοδιαστεί με δύναμη και αισιοδοξία, να επανασχεδιάσει τη ρότα του, να συνεχίσει με καλύτερες προοπτικές το ταξίδι του στο μέλλον. Είναι ένας σύντομος σταθμός ιδιαίτερα απαραίτητος, όταν εκεί έξω, στο ανοιχτό πέλαγος, έχει καιρό. Και κει έξω έχει σήμερα πολύ καιρό: έναν υπόκωφο κυματισμό σαν κι αυτόν που επικρατεί, όταν η πλημμυρίδα ετοιμάζεται να διαδεχτεί την άμπωτη όταν το νέο ορμά να αντικαταστήσει το παλιό, το οποίο όμως αρνείται να αποχωρήσει. Ακαδημαϊκοί αναλυτές και πολιτικοί μιλούν όλο και πιο συχνά, όλο και περισσότερο τεκμηριωμένα για μια νέα εποχή που ανατέλλει για μια εποχή που δεν έχει βέβαια το μέγεθος «της περίφημης μετάβασης από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό», αλλά διαθέτει εντούτοις τα χαρακτηριστικά της μετάβασης «από το ένα καθεστώς συσσώρευσης στο άλλο μέσα στο ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα, της οποίας όμως οι επιδράσεις είναι εξαιρετικά σημαντικές» (Hall, 1990: 127). Πολλοί από τους αναλυτές υποστηρίζουν ότι διανύουμε την εποχή της ύστερης νεωτερικότητας την τελευταία δηλαδή φάση εκείνης της μεγαλειώδους αλλά και ταραχώδους πορείας της ανθρωπότητας που ξεκίνησε με το Διαφωτισμό και που άλλαξε τη μοίρα του ανθρώπου, τις τύχες του κόσμου και τη μορφή του πλανήτη. Άλλοι πάλι ισχυρίζονται ότι έχουμε ήδη μπει σε μια νέα φάση της ιστορίας, την οποία, μέχρι να αποκρυσταλλωθούν τα χαρακτηριστικά της, αποκαλούν προσωρινά μετα-νεωτερικότητα. Όλοι τους πάντως διστάζουν να ισχυριστούν με βεβαιότητα «ότι έχουμε αφήσει πίσω μας τη νεωτερικότητα και ότι κινούμαστε με ταχύτητα σε ένα μετα-μοντέρνο κόσμο» (Hall et al., 1992: 1). Όπως και να έχει το πράγμα, τα ορόσημα της νέας εποχής είναι πλέον ορατά δια γυμνού οφθαλμού. Και όπως συμβαίνει πάντοτε σε περιόδους μετάβασης, οι αναλυτές διαφωνούν στις εκτιμήσεις τους. Στέκονται αμήχανοι παρατηρητές των εξελίξεων και, χωρίς την απόσταση που 1

προσφέρει ο ιστορικός χρόνος, δίνουν μια εικόνα της σύγχρονης πραγματικότητας ελλειπτική και γι αυτό κατά κανόνα αντιφατική. Στη σημερινή μου παρουσίαση, που επιχειρεί να ανιχνεύσει τις προκλήσεις της εποχής μας για το σύγχρονο άνθρωπο και για την εκπαίδευση η οποία συμβάλλει στη διάπλασή του, θα σταθώ, αναγκαστικά επιλεκτικά όσο και συνοπτικά, σε τρία σημεία. Το πρώτο αναφέρεται σε μερικά από τα σημαντικότερα ορόσημα της νέας εποχής, και πρωταρχικό σκοπό έχει να αποκαλύψει αυτές ακριβώς τις αντιφατικές εκτιμήσεις των ειδικών για το εν λόγω θέμα. Να καταδείξει και να υπογραμμίσει το αμφίθυμο πρόσωπο του Ιανού, της πολύσημης δηλαδή από μέρους τους ανάγνωσης της πραγματικότητας, που μας επιβάλλει να είμαστε με τη σειρά μας προσεκτικοί στις κρίσεις μας και στις αποφάσεις μας για το πρακτέο. Θα περάσω στη συνέχεια σε μια σχηματική παρουσίαση της οπτικής του μέσου ανθρώπου αυτού που με το δικό του ιδιαίτερο τρόπο βιώνει τις εξελίξεις και αντιλαμβάνεται το λόγο των ειδικών. Δε θα πρέπει άλλωστε να λησμονούμε ότι σε τελευταία ανάλυση είναι αυτός ο απλός άνθρωπος που αποτελεί το υποκείμενο της συλλογικής δράσης και των επιλογών οι οποίες διαμορφώνουν την πορεία κάθε κοινωνίας, και γι αυτό οι αντιλήψεις του ενδιαφέρουν πρέπει να ενδιαφέρουν όσους χαράσσουν την εκπαιδευτική πολιτική. Τέλος, θα καταλήξω με την κατάθεση ορισμένων σκέψεων για τα διλήμματα, για τις δύσκολες επιλογές που θέτει στην εκπαίδευση η νέα εποχή, κυρίως σε ό,τι αφορά το χαρακτήρα και το πρόσωπο του σύγχρονου ανθρώπου που αυτή καλείται να διαμορφώσει. Οι προκλήσεις της εποχής και η διχοστασία των ειδικών Από τα πιο προβεβλημένα ορόσημα της νέας εποχής είναι ίσως η παγκοσμιοποίηση. Πρόκειται για όρο με πολύσημο εννοιολογικό περιεχόμενο, αφού νοηματοδοτεί με τρόπο κωδικό τις ποικίλες πτυχές ενός φαινομένου, για τα χαρακτηριστικά, τις εκφάνσεις, την έκταση και κυρίως τις συνέπειες του οποίου υπάρχουν διάφορες αντιλήψεις. Καθώς σημειώνεται χαρακτηριστικά, «η έννοια της παγκοσμιοποίησης αποτέλεσε πηγή ευρείας αντιπαράθεσης όχι μόνο στους δρόμους, αλλά και στα πανεπιστήμια» (Held & McGrew, 2004: 19). Για ορισμένους, το φαινόμενο δεν είναι ούτε καινοφανές ούτε έχει την έκταση που του αποδίδεται. Ο κόσμος γνώρισε ανάλογα φαινόμενα και κατά το παρελθόν (Hirst & Thomson, 1996 Τάσιος, 2005). Και τότε, όπως και σήμερα, το φαινόμενο εμφανίζεται εντοπισμένο σε ορισμένες κυρίως περιοχές στις μέρες μας, στον προηγμένο κόσμο και κυρίως στις 2

αγγλοσαξωνικές χώρες (Ashton & Green, 1996). Οι επιδράσεις του φαινομένου εκτείνονται σε όλες τις πτυχές της ανθρώπινης δραστηριότητας: από την οικονομία και τις διεθνείς σχέσεις, ως την πολιτική και τον πολιτισμό. Για ορισμένους, οι επιδράσεις αυτές είναι θετικές αποτελούν υπόσχεση και προοπτική προόδου. Για άλλους, οι επιδράσεις αυτές συνιστούν απειλή: «ο χαοτικός χαρακτήρας των γεγονότων που έθεσε σε κίνηση ο παγκόσμιος καπιταλισμός» (Furedi, 2004: 58) δρομολογεί την επιστροφή στη βαρβαρότητα. Ανάλογες με τη διαφορετική οπτική των ποικίλων αναλυτών είναι και οι εκτιμήσεις τους. Για τους πρώτους, η διασύνδεση των αγορών χρήματος και η ανεμπόδιστη κυκλοφορία του κεφαλαίου βασικό γνώρισμα της οικονομικής παγκοσμιοποίησης διευκολύνει τις επενδύσεις, οδηγεί στην παγκόσμια ανάπτυξη κατεξοχήν των λιγότερο αναπτυγμένων χωρών και συνεπώς στην ευημερία (Dollar & Kraay, 2002). Ζούμε σήμερα καλύτερα από ό,τι οι γονείς μας απολαμβάνουμε αγαθά και υπηρεσίες που αποτελούσαν όνειρο για τις προηγούμενες γενιές, υποστηρίζουν. Για τους δεύτερους, η διασύνδεση των αγορών χρήματος είναι περίπου συνώνυμη με την κερδοσκοπία, τον καταναλωτισμό, τις νομισματικές κρίσεις και τελικά με την ύφεση, αφού «η σημερινή παγκοσμιοποίηση παραμένει σχεδόν αποκλειστικά στο χρηματιστικό πεδίο», κάτι που εξασθενίζει αντί να ενισχύει τις παραγωγικές δυνάμεις (Βεργόπουλος, 1999). Με μια κατάσταση πραγμάτων από την οποία επωφελούνται οι λίγοι και ζημιώνονται οι πολλοί. Με μια κατάσταση πραγμάτων που καθορίζεται από τις ανάγκες και τις επιδιώξεις του οικονομικού κεφαλαίου των βασικότερων καπιταλιστικών χωρών του πλανήτη (Petras & Vetmeyer, 2001). Με μια κατάσταση πραγμάτων η οποία τελικά οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια σε μια επικίνδυνη χαλάρωση της κοινωνικής συνοχής, καθώς οξύνονται «οι ανισότητες μεταξύ φτωχών και πλουσίων, ιδίως μάλιστα μέσα σε κάθε χώρα» (Τάσιος, 2005: 53). Διαφορετική είναι επίσης η ανάγνωση και αποτίμηση από τους αναλυτές του φαινομένου της αποκέντρωσης της παραγωγής που είναι συνυφασμένη με την παγκοσμιοποίηση. Έχει πολλές φορές επισημανθεί ότι ο χώρος της παραγωγής δεν ταυτίζεται σήμερα με το εργοστασιακό συγκρότημα, όπως τον ήθελε το Φορντικό πρότυπο των αρχών του 20 ου αιώνα (Murray, 1990). Χαρακτηριστικό είναι εν προκειμένω το παράδειγμα της βιομηχανίας αυτοκινήτων που προσφέρει ο Reich: «ένα αυτοκίνητο», σημειώνει, «χρηματοδοτείται στην Ιαπωνία, σχεδιάζεται στην Ιταλία, συναρμολογείται στην Ιντιάνα, το Μεξικό και τη Γαλλία, και χρησιμοποιούνται για την παραγωγή του προηγμένα ηλεκτρονικά εξαρτήματα που 3

ανακαλύφθηκαν στο New Jersey και κατασκευάστηκαν στην Ιαπωνία» (Reich, 1991: 112). Για τους θιασώτες της παγκοσμιοποίησης, η αποκέντρωση της παραγωγής οδηγεί στον εξορθολογισμό του κόστους, άρα στη παραγωγή φτηνών προϊόντων που μπορεί έτσι να τα απολαύσουν περισσότεροι, ενώ ταυτόχρονα δημιουργεί θέσεις εργασίας σε όλο τον πλανήτη, συμβάλλοντας με τον τρόπο αυτό στον περιορισμό των ανισορροπιών μεταξύ του προηγμένου και του Τρίτου Κόσμου. Για τους αντιπάλους της παγκοσμιοποίησης, η αποκέντρωση της παραγωγής συνδέεται και οδηγεί απλώς στη μεγιστοποίηση των κερδών των πολυεθνικών εταιρειών, στην ενίσχυση του καταναλωτισμού, που καθιστά τους ανθρώπους όμηρους των κατ επίφαση αναγκών που τεχνηέντως τους υπαγορεύονται, ενώ παράλληλα υποθάλπει την υπερεκμετάλλευση της εργατικής δύναμης στις χώρες του Τρίτου Κόσμου και ενισχύει τη διεύρυνση των ανισοτήτων στη διεθνή σκηνή (Woods, 1999). Η οικονομική παγκοσμιοποίηση έχει όμως και μια άλλη διάσταση: αυτή που συνδέεται με την ανάπτυξη της διεθνούς οικονομικής συνεργασίας. Εκτός από τα οικονομικά οφέλη, υποστηρίζουν οι θιασώτες της παγκοσμιοποίησης, η παγκοσμιοποίηση συμβάλλει επίσης στην προώθηση της κατανόησης και της συνεργασίας μεταξύ των λαών. Ακριβώς επειδή «ο πόλεμος ενέχει τον κίνδυνο ανακοπής της παγκοσμιοποίησης και συνεπώς της προόδου», ορισμένοι όπως για παράδειγμα ο Th. Friedman, διακεκριμένος αρθρογράφος των New York Times υποστηρίζουν ότι «η λογική της παγκοσμιοποίησης είναι αυτή της ειρήνης» (Hoffmann, 2003). Από μια τέτοια λογική συνεπώς κερδισμένη βγαίνει τελικά η παγκόσμια ειρήνη. Τα παραδείγματα που προβάλλονται και πολλά είναι και εντυπωσιακά. ΗΠΑ και Βιετνάμ κατόρθωσαν να αναπτύξουν σχέσεις αμοιβαίας επωφελούς οικονομικής συνεργασίας ξεπερνώντας τη βαριά κληρονομιά ενός αιματηρού πολέμου. Η Κίνα και η Ταϊβάν, ορκισμένοι αντίπαλοι για δεκαετίες, φαίνεται να ακολουθούν τον ίδιο δρόμο, που κι εδώ χάραξε η οικονομική συνεργασία. Από τη μεριά τους, οι αντίπαλοι της παγκοσμιοποίησης επισημαίνουν ότι «η αμοιβαία εξάρτηση και οι διεθνείς θεσμοί είναι δευτερεύοντα και εύθραυστα φαινόμενα Τίποτε δεν έχει αλλάξει στις διεθνείς σχέσεις από την εποχή του Θουκυδίδη και του Μακιαβέλλι», (στο ίδιο: 106) υποστηρίζουν. Επισημαίνουν επίσης το πολιτικό και κοινωνικό κόστος μιας τέτοιας συνεργασίας: τη συστηματική παραβίαση, ας πούμε, των ανθρώπινων δικαιωμάτων από τις Κινεζικές αρχές, υπό την αιδήμονα σιγή της λαλίστατης κατά τα άλλα αμερικανικής ηγεσίας. 4

Όμως, η παγκοσμιοποίηση δεν έχει μόνο οικονομική διάσταση. Εξίσου ενδιαφέρουσα, όσο και με αμφιλεγόμενη στη θεώρησή της οπτική είναι και η πολιτισμική της διάσταση (Ματθαίου, 2008). Ορισμένοι βλέπουν σε αυτή θετική μόνο συμβολή. Υπογραμμίζουν τη διάδοση στοιχείων της κουλτούρας λαών και περιοχών του πλανήτη που έμεναν για αιώνες στο περιθώριο, αποκλεισμένες και αγνοούμενες από τον υπόλοιπο κόσμο. «Οι πολιτισμικές ιδιαιτερότητες», σημειώνει ο Green, «είναι σήμερα περισσότερο ορατές» (Green, 1997: 162). «Οι τεχνολογίες επικοινωνίας κάνουν γνωστές σε ολόκληρο τον κόσμο τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες των διαφόρων τόπων, όπως συμβαίνει και με τις κυρίαρχες περιφερειακές κουλτούρες της Δύσης» (στο ίδιο). Πέρα από τα μουσικά ακούσματα, τις ενδυματολογικές ιδιαιτερότητες ή τις διατροφικές συνήθειες, αυτή η «διασπορά» των πολιτιστικών ιδιαιτεροτήτων μπορεί να οδηγήσει, όπως στην περίπτωση των Αβορίγινων της Αυστραλίας, σε αναγνώριση πολιτιστικών εκφάνσεων που για χρόνια λάνθαναν της προσοχής του «πολιτισμένου» κόσμου (Welch, 2007). Για τους ίδιους αυτούς αναλυτές, η πολιτισμική παγκοσμιοποίηση αποτέλεσε το θερμοκήπιο της γονιμοποίησης των πολιτισμών (Robertson, 1995) και της δημιουργίας πολιτιστικών υβριδίων με παγκόσμια διάδοση (Pieterse, 1995) της υποχώρησης της οίησης του ευρωκεντρισμού και της ανάπτυξης της πολιτισμικής ανοχής και κατανόησης. Αντίθετα, απαισιόδοξοι εμφανίζονται άλλοι αναλυτές για τη συμβολή της πολιτισμικής παγκοσμιοποίησης. Αυτοί επισημαίνουν τον εγγενώς ασύμβατο χαρακτήρα πολιτιστικών αρχών και στοιχείων στην κουλτούρα ορισμένων λαών, που οδηγούν αναπόφευκτα στη σύγκρουση πολιτισμών (Huntington, 1996). Οι βομβιστικές ενέργειες ισλαμιστών στη Νέα Υόρκη, το Λονδίνο, τη Μαδρίτη και πιο πρόσφατα στη Βομβάη, όπως και οι εκτεταμένες ταραχές στη Δανία και την Ολλανδία, που συνόδεψαν τη δημοσίευση σκίτσων του Μωάμεθ, αποτελούν, κατά τη γνώμη τους, έκφραση αυτής ακριβώς της ασυμβατότητας και της σύγκρουσης πολιτισμών. Από μιαν άλλη πλευρά, αυτό που αναγνωρίζεται ως καλοδεχούμενη υποχώρηση του ευρωκεντρισμού και αποδοχή της ισότιμης πολιτισμικής συμβολής όλων των λαών, το δόγμα του διαφορετικού αλλά ισότιμου, αποτελεί για πολλούς μια επικίνδυνη εξέλιξη, που μπορεί να οδηγήσει στην επικίνδυνη υπονόμευση των αρχών της νεωτερικότητας και πάντως σε επιστημονικούς ακροβατισμούς σαν κι αυτόν της «Μαύρης Αθηνάς». Σε κάθε περίπτωση, το ζήτημα της διάβρωσης της εθνικής πολιτιστικής ταυτότητας από τις δυνάμεις της ομογενοποίησης που έχει 5

δρομολογήσει η παγκοσμιοποίηση φαίνεται να απασχολεί σοβαρά τους μελετητές του φαινομένου (Tomlinson, 2003 Smith, 1990). Η παγκοσμιοποίηση έχει τέλος και πολιτική διάσταση. Σύμφωνα με τη θετική θεώρηση του φαινομένου, η παγκοσμιοποίηση μπορεί να συμβάλει στην εμπέδωση των αρχών της δημοκρατίας και στην ενδυνάμωση των ανθρώπινων δικαιωμάτων σε κάθε γωνιά του πλανήτη (McGrew, 2002). Για τους βιαστικά αισιόδοξους μάλιστα σήμανε την υπέρβαση των κάθε λογής «ισμών», υπέρβαση που σηματοδοτεί και το τέλος της ιστορίας (Fukuyama, 1989). Για τους περισσότερο κριτικούς σχολιαστές της σύγχρονης πραγματικότητας, το δόγμα της τελικής επικράτησης της δημοκρατίας με ή χωρίς τη θέληση των ενδιαφερομένων, η «ενέσιμη» στους λαούς δημοκρατία, αλά Ιράκ, δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια ακόμη ιδεοληψία των κύκλων του πολιτικώς ορθού αλλά και των φονταμενταλιστών σωτήρων της ανθρωπότητας. Θετική κρίνεται επίσης η συμβολή της παγκοσμιοποίησης στην υπέρβαση του έθνους κράτους και στη συνεπακόλουθη υποχώρηση του εθνικισμού και της σοβινιστικής μισαλλοδοξίας. Με τίμημα, όπως υποστηρίζουν οι υποστηρικτές της αντίθετης άποψης, την υπονόμευση της πολιτισμικής και ιδεολογικής διαφορετικότητας και την επιβολή προτύπων που οδηγούν στην ομογενοποίηση, σε μια πολιτισμική ενδογαμία που μόνο αρνητικά αποτελέσματα μπορεί να έχει στην πολιτιστική δημιουργικότητα (Norris, 2000). Ένα δεύτερο ορόσημο της νέας εποχής αποτελεί ασφαλώς η εκρηκτική ανάπτυξη της τεχνο-επιστήμης. Και εδώ το φαινόμενο δεν είναι ασφαλώς νέο. Από τη εποχή ήδη της βιομηχανικής επανάστασης βιώνουμε την εξέλιξη μιας αλυσιδωτής αντίδρασης παραγωγής νέας γνώσης και τεχνικών εφαρμογών που την έχουν οδηγήσει στη σημερινή της κορύφωση. Για τους αισιόδοξους αναλυτές, η ρομποτική έχει μειώσει τη μηχανική εργασία, αυξάνοντας τον ελεύθερο χρόνο των εργαζομένων και έχει πολλαπλασιάσει την παραγωγική ικανότητα των μηχανών και την ποικιλία των προϊόντων, παρέχοντας στους καταναλωτές ευρεία γκάμα επιλογών. Οι νέες τεχνολογίες πληροφορίας και επικοινωνίας επέτρεψαν την άμεση και ανοιχτή πρόσβαση όλων στην πληροφορία και εκμηδένισαν τις αποστάσεις, γεωγραφικές, ηλικιακές και ταξικές, προσφέροντας σε όλους ευκαιρίες για γνώση και ένα ανοιχτό βήμα επικοινωνίας και έκφρασης. Κάποιοι οραματίζονται ήδη την ηλεκτρονική δημοκρατία. Η αποκωδικοποίηση του DNA και η ανάπτυξη της βιοτεχνολογίας υπόσχονται νέα εξατομικευμένα φάρμακα και θεραπείες την εξάλειψη της πείνας με τη μαζική παραγωγή τροφίμων ανθεκτικών στη δράση ανωφελών μικροοργανισμών 6

την ικανοποίηση του μητρικού ενστίκτου για τις άτεκνες γυναίκες ο κατάλογος δεν εξαντλείται εδώ. Όμως το νόμισμα έχει και στην περίπτωση της τεχνο-επιστήμης την αρνητική του πλευρά. Σε αυτήν εστιάζουν πολλοί. Αντιμετωπίζουν με δέος τις αυξημένες τεχνολογικές δυνατότητες του Μεγάλου Αδελφού, την παραβίαση των ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων, τη χειραγώγηση της κοινής γνώμης από τα μεγάλα ραδιοτηλεοπτικά συγκροτήματα, το βομβαρδισμό του μέσου ανθρώπου με πλήθος πληροφοριών που δεν μπορεί ο ίδιος να αξιολογήσει και να διαχειριστεί, ώστε τελικά έρμαιο της βούλησης των κέντρων πληροφόρησης να μην μπορεί να διακρίνει ούτε το δέντρο ούτε το δάσος άθυρμα της άγνοιάς του σε ένα κόσμο υπερπληροφόρησης. Αντιμετωπίζουν με το ίδιο δέος τις άγνωστες ακόμη συνέπειες από τα γενετικά τροποποιημένα προϊόντα (το καλαμπόκι με τα γονίδια βατράχου ή η ντομάτα με τα γονίδια ψαριού) την κλωνοποίηση που μπορεί στο μέλλον να δημιουργήσει πραγματικούς Φρανκενστάιν τις δυνατότητες χαρτογράφησης άρα και ελέγχου της ανθρώπινης σκέψης, τις οποίες αποκαλύπτουν τα σχετικά πειράματα που ξεκίνησαν πριν από λίγο με επιτυχία στην Ιαπωνία τα ηθικά διλήμματα γενικότερα που συνδέονται με την πρωτόγνωρη ικανότητα του ανθρώπου να παρεμβαίνει στον πυρήνα της ίδιας της ζωής. Σημαντικό ορόσημο της νέας εποχής αποτελεί επίσης η αμφισβήτηση του επιστημολογικού παραδείγματος. Οι αισιόδοξες επιστημολογίες του Βάκωνα και του Καρτέσιου, που ήθελαν την εμπειρία και τον ορθό λόγο να αποτελούν την αδιαμφισβήτητη πηγή της γνήσιας, της πραγματικής γνώσης, είχαν επικρατήσει και είχαν περίτρανα επιβεβαιωθεί από το θρίαμβο της Νευτώνειας μηχανικής και τις μεγαλειώδεις προόδους των φυσικών επιστημών που ακολούθησαν. Από τη μεριά τους, οι επιστήμες του ανθρώπου είχαν κι αυτές επί μακρόν φλερτάρει με την ιδέα ότι μπορούσαν να αποκτήσουν επιστημονικό κύρος ανάλογο με εκείνο των φυσικών επιστημών (Parsons, 1977), με πιο γνωστό ίσως εκπρόσωπο αυτής της σχολής σκέψης τον Comte, το θεμελιωτή του επιστημονικού θετικισμού. Γενιές ολόκληρες επιστημόνων και ανθρώπων του πνεύματος εργάστηκαν με προσήλωση στη εφαρμογή της επιστημονικής μεθόδου, με την πεποίθηση ότι η γνώση που κατακτούσαν ήταν αντικειμενική, απαλλαγμένη δηλαδή από την εμπλοκή του ερευνητή με το αντικείμενο της έρευνας οριστική, αφού αποτελούσε έκφραση της μιας και μοναδικής αλήθειας για τα πράγματα, την οποία είχε κατορθώσει να αποκαλύψει ο άνθρωπος και βέβαια, ως εκ τούτου, σταθερή μέσα στο χρόνο, με διαχρονική δηλαδή αξία και ισχύ (Weiler, 2001 Mattheou, 2008). Η επιστημονική 7

μέθοδος αποτελούσε το αδιαφιλονίκητο κριτήριο με βάση το οποίο αποφασιζόταν τι συνιστά γνώση πραγματική και τι όχι ποια ήταν τα παραδεγμένα πεδία έρευνας, το καθένα με τη δική του θεματική, συγκεκριμένη ερευνητική μεθοδολογία και τεχνικές. Τα πεδία αυτά ήταν σαφώς οριοθετημένα και εκφράζονταν με τη σαφή διαίρεση των επιστημών σε κλάδους ο καθένας με το ιερατείο του, τη θέση του στα πανεπιστήμια, τους συμβολισμούς των ανακοινώσεων στα συνέδρια, τα επιστημονικά περιοδικά, κ.τ.λ. Η κατάκτηση της γνώσης είχε αξία καθεαυτή, ανεξάρτητα από τη χρησιμότητά της. Το μόνο κέρδος, θα έλεγε κανείς, ήταν η ικανοποίηση του «ορέγεσθαι του ειδέναι» που είναι έμφυτο στην ανθρώπινη φύση. Ήδη, οι αντιλήψεις αυτές βρίσκονται υπό αναθεώρηση. Η ανάπτυξη της κβαντομηχανικής έδειξε ότι παρά τη σχετική περί του αντιθέτου πεποίθηση του Αϊνστάιν, ο Θεός «μπορεί να παίζει ζάρια» τελικά. Ότι ακόμη και οι νόμοι της φύσης ισχύουν υπό προϋποθέσεις και ότι η φύση εμφανίζει περισσότερα από ένα πρόσωπα. Η νέα επιστημολογική θεώρηση αναγνωρίζει σε ορισμένες περιπτώσεις την υποκειμενικότητα της γνώσης (Fals- Borda, 1981) και έχει υποβαθμίσει σε μεγάλες αφηγήσεις ακλόνητες αρχές, παραδοχές και θεωρίες του παρελθόντος (Lyotard, 1984). Η γνώση είναι πλέον αγαθό αναλώσιμο που ανανεώνεται περιοδικά, ενώ την αξία της μετρά όλο και περισσότερο η χρησιμότητά της. Πεδία έρευνας αποκλεισμένα στο περιθώριο, οι κατά Foucault «υποδουλωμένες γνώσεις» (Foucault, 1980: 82), βρίσκουν θέση σε ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Νέα υβριδικά πεδία έρευνας αναπτύσσονται στα σημεία επαφής των παραδοσιακών επιστημών, με αποτέλεσμα «τα όρια μεταξύ επιστημονικών κλάδων να έχουν θολώσει» τόσο, ώστε δύσκολα να μπορεί να διακρίνει κανείς «τα οικονομικά από την πολιτική επιστήμη, την κοινωνιολογία από την ψυχολογία, τις κοινωνικές από τις ανθρωπιστικές επιστήμες» (Weiler, 2001: 41). Ακόμη πιο σημαντικά ορόσημα αποτελούν οι υπολανθάνουσες αλλαγές αυτές που διαφεύγουν συνήθως της προσοχής μας. Και τέτοιες αλλαγές και πολλές είναι και εξαιρετικά σημαντικές. «Τα όρια για παράδειγμα ανάμεσα στο αντικειμενικό και το υποκειμενικό καθίστανται όλο και πιο ασαφή. Και καθώς οι επιμέρους συλλογικότητες καταθρυμματίζονται σε μικρότερες και συχνά ετερογενείς ομάδες, το άτομο αποκτά όλο και πιο κεντρική θέση. Πρόκειται όμως για ένα διαφορετικό άτομο από κείνο που είχαν οραματιστεί οι μεγάλες αφηγήσεις της νεωτερικότητας. Ένα άτομο λιγότερο ολοκληρωμένο και ορθολογικό. Ένα άτομο που στην πραγματικότητα κατακερματίζεται σε πολλαπλά εγώ, ανάλογα με τις διαφορετικές κοινωνικές πραγματικότητες, στις οποίες είναι υποχρεωμένο να ζει και που γι αυτό 8

συμπεριφέρεται με τρόπο αντιφατικό και συχνά παράλογο (Leadbeater, 1990). Όλο και πιο συχνά, άλλωστε, η πραγματικότητα του μέσου ανθρώπου είναι εικονική είναι αυτή που κατασκευάζει και σκηνοθετεί η τηλεόραση. Στην υπέρβαση συνεπώς της διάκρισης αντικειμενικού - υποκειμενικού έρχεται να προστεθεί η υπέρβαση των ορίων ανάμεσα στο πραγματικό και το φαντασιακό (Jameson, 1991 Baudrilliard, 1991). Μέσα σε μια τέτοια κατάσταση πραγμάτων, έννοιες όπως η αλληλεγγύη, η κοινωνική συνοχή και η συνεργασία χάνουν το αυθεντικό νοηματικό τους περιεχόμενο και την κοινωνική τους απήχηση. Και νέοι κώδικες, όπως το στιλ ζωής, η ιδιαιτερότητα, το δικαίωμα στην ποικιλία και την επιλογή αποκτούν σημασία και αξιοπιστία στην περιγραφή της νέας κοινωνικής πραγματικότητας. Στο πλαίσιο αυτό εξηγούνται πολλά: Εξηγείται η έμφαση στην εικόνα του προσώπου, παρά στο ίδιο το πρόσωπο στην επιφάνεια παρά στο βάθος. Εξηγείται η υπέρβαση της διαχωριστικής γραμμής ανάμεσα στην υψηλή τέχνη και τη λαϊκή κουλτούρα. Η επέλαση του εκκεντρικού, της απομίμησης, των ψευδεπίγραφων αντίτυπων, του κιτς της νοσταλγικής αναπόλησης. Η εμπλοκή της τέχνης με την τεχνολογία. Η εισβολή της αισθητικής στο χώρο της παραγωγής και του μάρκετινγκ. Εξηγείται κυρίως η εμπορευματοποίηση των πολιτιστικών αξιών η επικυριαρχία του καταναλωτή πάνω στον πολίτη και το σκεπτόμενο άνθρωπο η συμβολική πρωτοκαθεδρία της πιστωτικής κάρτας του αναλώσιμου και του χρηστικού απέναντι στο διαρκές και στο πρακτικά περιττό.» (Ματθαίου, 2002: 50-51) Οι προκλήσεις της εποχής και η οπτική του απλού ανθρώπου Αν οι ειδικοί αναζητούν, καταγράφουν και αποτιμούν τα ορόσημα της νέας εποχής, είναι η οπτική του απλού ανθρώπου ο τρόπος δηλαδή με τον οποίο αυτός τα αναγνωρίζει και τους δίνει το συγκεκριμένο εκείνο νοηματικό περιεχόμενο που ενεργοποιεί τη συμπεριφορά του εκείνη που τελικά δρομολογεί τις εξελίξεις. Γι αυτό και η δική του θεώρηση των πραγμάτων έχει σημασία. Όπως και με τους ειδικούς, η οπτική του μέσου ανθρώπου κάθε άλλο παρά ενιαία είναι. Στις κοινωνίες άλλωστε υπάρχουν πάντοτε οι προοδευτικοί και οι συντηρητικοί αν και συχνά αυτοπροσδιοριζόμενοι ως τέτοιοι οι νέοι και οι ενήλικες, οι άνθρωποι των πόλεων και της υπαίθρου, οι μορφωμένοι και οι αμόρφωτοι, οι πολιτικοποιημένοι και οι απολίτικοι, που ο καθένας έχει τα δικά του βιώματα, εμπειρίες, αντιλήψεις, άρα και δυνατότητες αξιολογικής κρίσης. Σε όλες αυτές τις κατηγορίες υπάρχουν οι αισιόδοξοι, εκείνοι που αντιμετωπίζουν με βλέμμα θετικό τα ορόσημα της νέας 9

εποχής, και οι απαισιόδοξοι, εκείνοι που στέκονται με σκεπτικισμό απέναντί τους και επισημαίνουν τους κινδύνους οι οποίοι ενυπάρχουν και συνοδεύουν τις σύγχρονες εξελίξεις. Οι αισιόδοξοι, όσοι τουλάχιστον από αυτούς ζουν στον αποκαλούμενο Δυτικό κόσμο, αισθάνονται ότι ζουν σε μια περισσότερο ανοιχτή και πλουραλιστική κοινωνία, σε μια πολιτεία δημοκρατική, όπου μπορούν ελεύθερα να διατυπώνουν τη γνώμη τους και να διεκδικούν το δίκιο τους. Όσοι, για παράδειγμα, βίωσαν το μετεμφυλιακό κλίμα των διώξεων, των πιστοποιητικών κοινωνικών φρονημάτων και του αυταρχισμού στην μεταπολεμική Ελλάδα, είναι δυνατόν να εκτιμήσουν καλύτερα την πρόοδο που έχει σημειωθεί έκτοτε. Αισθάνονται επίσης ότι ζουν, όπως και όλοι οι Ευρωπαίοι, σε ένα κόσμο ειρηνικό. Η Ευρώπη των αιματηρών συγκρούσεων αποτελεί για την πλειονότητα των κατοίκων της μια μακρινή ανάμνηση, όπως μακρινοί (γεωγραφικά) φαντάζουν οι τοπικοί πόλεμοι στη Μέση Ανατολή και στην Αφρικανική ήπειρο για πολλούς, κάτι σαν εικόνα από πολεμική ταινία με πλούσια εφέ και σκηνοθετημένη αιματοχυσία. Οι αισιόδοξοι αναγνωρίζουν στην καθημερινότητά τους την κοινωνία των ανέσεων: το ηλεκτρικό ψυγείο και πλυντήριο, το φούρνο μικροκυμάτων, τα απορρυπαντικά, το αυτοκίνητο, τα ταξίδια κλπ. Μόνο οι παλιότεροι θυμούνται ακόμη τον πάγο, τη σκάφη, τη γκαζιέρα, το σίδερο με το κάρβουνο, την αλισίβα. Αναγνωρίζουν επίσης τη μεγαλύτερη σιγουριά που τους προσφέρει η επιστήμη σε ζητήματα υγείας. Γι αυτούς, οι προοπτικές για το αύριο είναι αισιόδοξες. Στο δικό τους το μυαλό, η νέα γενιά εμφανίζεται να είναι ενήμερη, δραστήρια, δημιουργική, αυθόρμητη, ειλικρινής, διεκδικητική. Όμως, το άλλο πρόσωπο του Ιανού ατενίζει μια διαφορετική πραγματικότητα. Στις παραγκουπόλεις του Τρίτου Κόσμου, στους άστεγους των Ευρωπαϊκών μεγαλουπόλεων, στον προκλητικό πλούτο των πολύ λίγων, στην εκμετάλλευση της σκληρής παιδικής εργασίας, στα παιδιά των φαναριών και στους απόκληρους της Τρίτης Ηλικίας, στους μακροχρόνια άνεργους και στο λούμπεν προλεταριάτο αναγνωρίζουν μια κοινωνία ανισοτήτων και ανασφάλειας. Έναν κόσμο ατομικισμού, αποξένωσης και μοναξιάς. Ένα κόσμο που πορεύεται χωρίς συλλογικό όραμα και προσανατολισμό, με μοναδική πυξίδα το ατομικό συμφέρον και τη μεγιστοποίηση της αγοραστικής και καταναλωτικής ισχύος. Ένα κόσμο έρμαιο μιας εικονικής πραγματικότητας, την οποία σκηνοθετεί η τηλεόραση και την οποία προβάλλουν τα περιοδικά lifestyle. Ένα κόσμο απαξίωσης του ανθρωπισμού και του ορθού λόγου. Ένα κόσμο, όπου η πληροφορία θεοποιείται και η γνώση ευτελίζεται από την 10

εμπορευματοποίηση, σε βαθμό που να μη συνειδητοποιούνται όχι μόνο οι κίνδυνοι κοινωνικής έκρηξης που συνεπάγεται η χαλάρωση και φθορά του κοινωνικού ιστού, αλλά και αυτές οι ίδιες οι φυσικές αντοχές του πλανήτη μας. Για τους απαισιόδοξους, ο κόσμος μοιάζει να πριονίζει ανέμελος το κλαδί που τον στηρίζει. Γι αυτούς, η παρούσα κατάσταση δεν προοιωνίζεται ένα καλύτερο μέλλον. Στη δική τους θεώρηση, η νέα γενιά εμφανίζεται ανασφαλής, παραπληροφορημένη, απογοητευμένη, απολίτικη, έτοιμη να συμβιβαστεί για να επιβιώσει μέσα σε ένα κόσμο αβεβαιότητας και υψηλής διακινδύνευσης ή να αναζητήσει την εκτόνωση μέσα από τη βίαιη συμπεριφορά. Η εκπαίδευση απέναντι στα διλήμματα που θέτει η εποχή Αν κάπου οδηγούν οι αναλύσεις των ειδικών και οι βιωματικές αντιλήψεις των απλών ανθρώπων, είναι ότι οι προκλήσεις της νέας εποχής αναγνωρίζονται και αποτιμώνται από τον καθένα με διαφορετικό τρόπο. Δεν υπάρχει δηλαδή ενιαία εκτίμηση της κατάστασης και συνεπώς ούτε κοινά αποδεκτή πρόταση για το πρακτέο. Αυτό δυσχεραίνει ακόμη περισσότερο το ήδη δύσκολο έργο της χάραξης εκπαιδευτικής πολιτικής μιας πολιτικής που θα αποβλέπει στη διαμόρφωση του νέου ανθρώπου, ο οποίος θα είναι έτοιμος να αντιμετωπίσει με επιτυχία, και γιατί όχι να αξιοποιήσει προς όφελος του κοινωνικού συνόλου, τις προκλήσεις αυτές. Το αμφίθυμο πρόσωπο του Ιανού θέτει ερωτήματα σε ό,τι αφορά τον προσανατολισμό της εκπαίδευσης που σίγουρα δεν είναι δεκτικά μιας μοναδικής, ενιαίας και σταθερής απάντησης. Δημιουργεί διλήμματα, που στην ουσία τους αποτελούν τους πόλους, μεταξύ των οποίων θα πρέπει να αναζητηθεί κάθε φορά, ανάλογα με τις συνθήκες και τις περιστάσεις, το κατάλληλο μίγμα πολιτικής. Όσοι ασχολούνται με τη χάραξη εκπαιδευτικής πολιτικής, ή απλώς ενδιαφέρονται γι αυτήν, καλούνται να αναζητήσουν τα κατάλληλα σημεία ισορροπίας. Το σημείο ισορροπίας, κατ αρχάς, στο δίπολο ανθρωπισμόςτεχνοκρατία. Να αναστοχαστούν πρωταρχικά για το νόημα του ανθρωπισμού στη σύγχρονη εποχή, που δεν μπορεί ασφαλώς να ταυτίζεται, όπως κατά το παρελθόν, με τη σπουδή της κλασικής γραμματείας ή με την καλλιέργεια του πνεύματος της χριστιανικής φιλανθρωπίας του 19 ου αιώνα. Να αναζητήσουν τη λυδία λίθο που, ενώ θα πολλαπλασιάζει τη δημιουργική συμβολή της τεχνικής, θα διασφαλίζει τον έλεγχό της από τον άνθρωπο. Να αποσαφηνίσουν, κατά δεύτερο λόγο, το νόημα και τα όρια μεταξύ γνώσης και πληροφορίας. Η εξίσωση του μέρους της ψηφίδας που λέγεται 11

πληροφορία με το όλο δημιουργεί συγχύσεις που μόνο κινδύνους μπορεί να εγκυμονούν. Και ο κατάλογος των συνθέσεων που απαιτούνται μεταξύ εναλλακτικών προτεραιοτήτων και ιεραρχήσεων δεν εξαντλείται ασφαλώς εδώ. Ζητούμενο παραμένει η αναζήτηση της χρυσής τομής ανάμεσα στην προετοιμασία του σκεπτόμενου και του επιδέξιου ατόμου, στο σεβασμό της παράδοσης και στην ανάγκη αλλαγής, στη διαμόρφωση αξιακής βεβαιότητας και στην κατανόηση του αξιακού σχετικισμού, στην ανάπτυξη πνεύματος συλλογικότητας και στην ενθάρρυνση της δημιουργικής ατομικότητας, στη διατήρηση του εθνικού χαρακτήρα και στην αποδοχή του κοσμοπολιτισμού, στη θεωρητική συγκρότηση και στην ικανότητα του επιδεξίως πράττειν. Επίμετρο Απέναντι στις προκλήσεις λοιπόν της νέας εποχής ποια είναι, ποια πρέπει να είναι, η θέση του σύγχρονου ανθρώπου; Με ποιο τρόπο πρέπει να προετοιμαστεί για να τις αντιμετωπίσει να αξιοποιήσει τη δημιουργική δυναμική τους και να περιστείλει τους κινδύνους που τις συνοδεύουν να προχωρήσει στις ενδεικνυόμενες συνθέσεις, κάθε φορά που οι συνθήκες αλλάζουν (και αλλάζουν με ταχείς ρυθμούς και σε μεγάλη κλίμακα); Ποιο είναι τελικά το πρόσωπο του ανθρώπου που πρέπει να διαμορφώσει η νέα εκπαίδευση; Θα έλεγα χωρίς καμιά σχεδόν επιφύλαξη ότι είναι ο άνθρωπος που προβληματίζεται και αναστοχάζεται που αποστρέφεται τις βεβαιότητες και αμφισβητεί μετά λόγου που διαλέγεται, διαπραγματεύεται και συνθέτει που δείχνει ανοχή και κατανόηση για την αποτυχία και μαθαίνει από αυτή που συμμετέχει ενεργά και δημιουργικά στο πολιτικό και το κοινωνικό γίγνεσθαι που αναλαμβάνει την ευθύνη για τη μοίρα του και για τις τύχες της κοινωνίας Βιβλιογραφία Ashton, D. & Green, F. (1996), Education, Training and the Global economy, London, Edgar Baudrilliard, J. (1991), America, London, Verso 12

Dollar, D. & Kraay, A. (2003), Spreading the wealth, στο Held, D. & McGrew, A. (eds), The global transformations reader An Introduction to the globalization debate, Cambridge, Polity Press, σ. 446-462 Fals-Borda, O. (1981), The challenge of action research, στο Development, No1, σ. 55-61. Foucault, M. (1980), Power/Knowldege: Selected interviews and other writings, 1972-1977, New York, Pantheon Fukuyama, F. (1989), The end of history?, στο The national interest, No 16, σ. 3-18 Furedi, F. (2004), Where have all intellectuals gone?, London, Continuum Books. Green, A.(1997), Education, Globalization and the Nation State, Houndmills, Macmillan Hall, S. (1990) The meaning of new times, στο Hall, S & Jacques, M., New Times. The changing face of politics in the 1990s, London, Lawrence & Wishart, σ. 116-134 Hall, S., Held, D. & McGrew, T., (1992), Introduction, στο Hall, S., Held, D. & McGrew, T. (eds), Modernity and its futures, Cambridge, Polity Press, σ. 6-11 Held, D. & McGrew A. (2003) The Great Globalization Debate: An Introduction, στο Held, D. & McGrew, A. (eds), The global transformations reader An Introduction to the globalization debate, Cambridge, Polity Press, σ. 1-50 Held, D. & McGrew, A. (2004), Παγκοσμιοποίηση / Αντι-παγκοσμιοποίηση, Αθήνα, Πολύτροπον Hirst, P. & Thomson, G. (1996), Globalization in question: the international economy and possibilities of governance, Cambridge, Polity Press Hoffmann, S. (2003), Clash of globalizations, στο Held, D. & McGrew, A. (eds), The global transformations reader An Introduction to the globalization debate, Cambridge, Polity Press, σ. 106-111 Huntington, S. P. (1996), The clash of civilizations and the remaking of world order, New York, Simon & Shuster Jameson, F. (1991), Postmodernism or the cultural logic of late capitalism, London, Verso Leadbeader, C. (1990), Power to the person, στο Hall, S. & Jacques, M. (eds), New Times: The changing face of politics in the 1990s, σ. 137-149, London, Lawrence & Wishart. 13

Lyotard, J-F. (1984), The postmodern condition, Manchester, Manchester University Press Mattheou, D. (2008), The changing concept of knowledge, http://www.primedu.uoa.gr/~dmatth/conf_d_en.php, προσπελάστηκε στις 15/1/2009. McGrew, A. (2002), Transnational Democracy: Theories and Prospects, στο Carter, A. & Stokes, G. (eds), Democratic Theory Today, σ. 269-294, Cambridge, Polity McLennan, G. (1992), The Enlightenment project revisited, στο Hall, S., Held, D. & McGrew, T. (eds), Modernity and its futures, Cambridge, Polity Press, σ. 327-378 Murray, R. (1990), Fordism and Post-Fordism, στο Hall, S. & Jacques, M. (eds), New Times: The changing face of politics in the 1990s, London, Lawrence & Wishart, σ. 38-53 Norris, P. (2000), Global governance and cosmopolitan citizens στο Nye, J. & Donahue, J. (eds), Governance in a globalizing world, σ. 155-177, Washington D.C.: Brooking Institution Press Parsons, T. (1977), Value-Freedom and Objectivity στο Dallmayr, F. & McCarthy, T. (eds), Understanding and social inquiry, σ. 56-65, Notre Dame, University of Notre Dame Press Petras, J. & Velmeyer, H. (2001), Globalization unmasked: Imperialism in the 21 st century, London, Ζed Books Pieterse, J. N. (1995), Globalization as hybridization στο Featherstone, M., Lash, S. & Robertson, R. (eds), Global Modernities, σ.45-68, London, Sage Reich, R. (1991), The work of nations: A blueprint for the future, New York, Vintage Robertson, R. (1995), Globalization: Time-space and Homogeneity-Heterogeneity, στο Featherstone, M., Lash, S., Robertson, R. (eds), Global Modernities, σ.25-44, London, Sage Smith, A. (1990), Towards a Global Culture?, στο Theory, Culture and Society, Vol. 7, σ. 171-191, Sage Tomlinson, J. (2003), Globalization and Cultural Identity, στο Held, D. & McGrew, A. (eds), The global transformations reader An Introduction to the globalization debate, σ. 269-277, Cambridge, Polity Press, 14

Weiler, H. (2001), Knowledge, Politics, and the Future of Higher Education: Critical observation on a worldwide transformation, στο Hayhoe, R. & Pan, J. (eds) Knowledge across cultures: A contribution to dialogue among civilizations, Hong Kong, Comparative Education Research Centre, σ. 25-43 Welch, A. (2007), «Η εκπαίδευση στην Αυστραλία Προκλήσεις και αλλαγές», στο Ματθαίου, Δ. (επ), Συγκριτική σπουδή της εκπαίδευσης, τ. ΙΙ. Ζητήματα διεθνούς εκπαιδευτικής πολιτικής ιστορικές καταβολές, σύγχρονες τάσεις και προοπτικές, Αθήνα, σ. 589-672 Woods, N. (1999), Order, globalization and inequality in world politics στο Hurrell, A. & Woods, N. (eds), Inequality, Globalization and the World Order, Oxford, Oxford University Press, σ. 8-36 Βεργόπουλος, Κ. (1999), Παγκοσμιοποίηση Η μεγάλη χίμαιρα, Αθήνα, Λιβάνης Ματθαίου, Δ. (2002), «Νέες ορίζουσες και ορισμοί του εκπαιδευτικού έργου στην εποχή της ύστερης νεωτερικότητας. Η προβληματική της εκπαιδευτικής πολιτικής σε αναψηλάφηση», στο Ματθαίου, Δ. (επ) Η εκπαίδευση ανάμεσα στης προκλήσεις του 21 ου αιώνα. Νέες ορίζουσες και προοπτικές, σ. 643-658, Αθήνα, Λιβάνης, Ματθαίου, Δ. (2008), Το Πανεπιστήμιο στην εποχή της ύστερης νεωτερικότητας- Συγκριτική μελέτη της ιδεολογικής και θεσμικής μεταλλαγής του, Αθήνα. Τασιος, Θ. (2005), «Παγκοσμιοποίηση», Αποφενάκιση;, Αθήνα, Ψυχογιός 15

16