ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 20 Ο ΣΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ-ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2005 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 1 ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ 20 Ο ΣΤΟΝ 21 Ο ΑΙΩΝΑ Α. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΕΚΔΟΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΙΜΕΛΗΤΕΣ ΤΟΥ ΤΟΜΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟ ΣΑΡΗΓΙΑΝΝΗ Καθηγητή Ε.Μ.Π., Σχολή Αρχιτεκτόνων ΔΗΜΗΤΡΗ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ Καθηγητή Πανεπιστημιίου Θεσσαλίας, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ ΣΕΡΡΑΟ Επίκουρο Καθηγητή Ε.Μ.Π., Σχολή Αρχιτεκτόνων Β. ΟΜΙΛΙΑ ΤΟΥ ΤΙΜΩΜΕΝΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΑΡΑΒΑΝΤΙΝΟΥ ΣΚΕΨΕΙΣ ΚΑΙ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ-ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2005 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 2 Ο παρών τόμος, που εκδόθηκε για να τιμήσει τον καθηγητή Αθανάσιο Αραβαντινό, αποτελεί προϊόν μιας συλλογικής πρωτοβουλίας τριών φορέων που συνδέονται άμεσα με τον επιστημονικό χώρο της πολεοδομίας, τον οποίο ο τιμώμενος υπηρέτησε και εξακολουθεί να υπηρετεί, και διαμορφώθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες, σε σημαντικό βαθμό χάρις και στη δική του επιρροή. Η Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου αποτέλεσε το κύριο πεδίο άσκησης της πολεοδομικής διδασκαλίας και έρευνας του Α. Αραβαντινού, ήδη επί 42 χρόνια. Το Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, πρώτη σχολή στην Ελλάδα, στην οποία η πολεοδομία αποτελεί βασικό σκέλος του διπλώματος, στελεχώθηκε σε σημαντικό βαθμό από μαθητές του και επιπλέον στηρίχθηκε σε κάθε της βήμα απ αυτόν με ιδιαίτερη θέρμη. Ο Σύλλογος Ελλήνων Πολεοδόμων και Χωροτακτών, τέλος, ιδρυτικό μέλος του οποίου υπήρξε ο Α. Αραβαντινός, εκπροσωπεί τον επιστημονικό και επαγγελματικό εκείνο κλάδο, για την καθιέρωση του οποίου στη χώρα μας ο τιμώμενος πάλεψε με όλες του τις δυνάμεις. Ο A. Αραβαντινός σπούδασε Αρχιτεκτονική στο ΕΜΠ και στη συνέχεια ακολούθησε μεταπτυχιακές και διδακτορικές σπουδές Πολεοδομίας στο Πολυτεχνείο του Ανοβέρου. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα άρχισε να διδάσκει πολεοδομία, από το 1962 μέχρι το 1969 ως επιμελητής στην τότε έδρα Πολεοδομίας της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, και από τότε μέχρι το 1999 ως καθηγητής, αρχικά στην έδρα Πολεοδομίας και μετά το 1984 στον Τομέα Πολεοδομίας και Χωροταξίας, του οποίου διετέλεσε και ο πρώτος Διευθυντής. Την περίοδο αυτή διευθύνει παράλληλα και το «Σπουδαστήριο Πολεοδομικών Ερευνών», στο οποίο εκπονείται και ολοκληρώνεται πληθώρα σημαντικών ερευνών. Στη διάρκεια της καριέρας του χρημάτισε επιπλέον Κοσμήτορας της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ ενώ δίδαξε επίσης και σε άλλα πανεπιστήμια της Ελλάδας και του εξωτερικού. Σήμερα,ομότιμος πλέον καθηγητής του ΕΜΠ, συνεχίζει με αμείωτο ενθουσιασμό τη διδακτική και ερευνητική του δραστηριότητα, στους κόλπους τόσο του ΕΜΠ, όσο και διαφόρων άλλων ΑΕΙ. Το μακροχρόνιο διδακτικό του έργο έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη των σπουδών πολεοδομίας στην Ελλάδα, καθώς και στη διαμόρφωση του πολεοδομικού επιστημονικού ανθρώπινου δυναμικού, και θα αρκούσε από μόνο του για την έκδοση ενός

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ-ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2005 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 3 τιμητικού τόμου. Παράλληλα, ωστόσο, ο Α. Αραβαντινός, υπήρξε από την αρχή της σταδιοδρομίας του εξαιρετικά δραστήριος στους τομείς της έρευνας και των μελετών, διατηρώντας μέχρι και σήμερα πλήρη ενεργητικότητα. Παράλληλα συνδράμοντας επί σειρά ετών αποτελεσματικά τη δημόσια διοίκηση συνέβαλε καθοριστικά στη χάραξη πολιτικής στον τομέα της πολεοδομίας. Ειδικότερα, τα αντικείμενα με τα οποία έχει ασχοληθεί, σε πολλές περιπτώσεις με συμβολή που υπήρξε αποφασιστικής σημασίας, καλύπτουν πολύ μεγάλο τμήμα του συνολικού χωρικού σχεδιασμού. Στο επίπεδο του στρατηγικού σχεδιασμού μεγάλης κλίμακας δραστηριοποιήθηκε από τις αρχές της δεκαετίας του 60, με την εκπόνηση σειράς ρυθμιστικών και χωροταξικών μελετών οι οποίες ανήκουν στα πρώτα τέτοιου είδους σχεδιαστικά-μελετητικά εργαλεία που εμφανίστηκαν στον ελληνικό χώρο. Σε αρκετές περιπτώσεις οι μελέτες αυτές είναι πλέον κλασικές, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση της Ρυθμιστικής Μελέτης της Καλαμάτας, ή της Χωροταξική Μελέτης Ηπείρου-Θεσσαλίας. Μακροχρόνια και πολύ σημαντική ήταν επίσης η ενασχόλησή του με το ρυθμιστικό σχεδιασμό της Αθήνας, από το σχέδιο «Αθήνα 2000» την περίοδο 1979-81 μέχρι και το ισχύον σήμερα Ρυθμιστικό Σχέδιο της Αθήνας, καθώς επίσης και τις πρόσφατες προσπάθειες αναμόρφωσής του. Στο πεδίο του πολεοδομικού φυσικού σχεδιασμού ο Α. Αραβαντινός έχει ασχοληθεί με όλα τα επιμέρους σχετικά αντικείμενα. Ήδη από την εποχή της εκπόνησης της διδακτορικής του διατριβής στο Ανόβερο, υπήρξε από τους πρώτους σε ευρωπαϊκό επίπεδο που μελέτησαν την εισαγωγή των πεζοδρόμων στα κέντρα των πόλεων. Η ανάμειξή του, με διάφορες ιδιότητες, στην εκπόνηση πολεοδομικών μελετών ήταν ιδιαίτερα έντονη. Επιπλέον, μέσω της ενασχόλησής του με το σχεδιασμό οικιστικών συγκροτημάτων, στα οποία συμπεριλαμβάνονται δεκάδες οικισμοί του Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας σε διάφορες πόλεις της χώρας, αλλά και άλλες περιπτώσεις, είχε την τύχη, όχι συνήθη για έλληνες πολεοδόμους, να δει τις ιδέες του να υλοποιούνται. Παράλληλα με τη μελετητική δραστηριότητα, συνεχής ήταν και η ερευνητική δραστηριοποίησή του, συχνά με καινοτομικά χαρακτηριστικά. Η έρευνα για την αναβάθμιση του Εμπορικού Τριγώνου της Αθήνας -αιχμή μιας πολύπλευρης ενασχόλησης με το κέντρο της Αθήνας- αποτελεί χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα. Ξεκινώντας από μια πρωτότυπη μεθοδολογική προσέγ-

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ-ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2005 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 4 γιση που δημιούργησε προηγούμενο, κατέληξε σε προτάσεις που συνδυάζουν τις τομές με το ρεαλισμό, που -επιπλέον- θεσμοθετήθηκαν, δηλαδή είχαν ουσιαστική επίδραση στην αστική πραγματικότητα. Η ανάμειξη του Α. Αραβαντινού στη δημιουργία του τραμ της Αθήνας αποτελεί μια άλλη περίπτωση συμβολής του σε μια παρέμβαση που αλλάζει τα δεδομένα της ελληνικής πόλης. Ειδικότερα συνέβαλε καθοριστικά ως μελετητής, ως σύμβουλος του Δήμου Αθηναίων, ως μέλος της πρόσφατης επιτροπής εμπειρογνωμόνων του Υπουργείου Μεταφορών, αλλά και με πλήθος άλλων ενεργειών, όπως διαλέξεις, συνεντεύξεις, άρθρα, κ.λπ. Γενικότερα, μια σειρά από παρεμβάσεις του Α. Αραβαντινού έπαιξαν κεντρικό ρόλο στη διαμόρφωση νέων συνθηκών στην πολεοδομική σκέψη, και παράλληλα στην έγκαιρη επισήμανση των συνεπειών λανθασμένων επιλογών της πολεοδομικής πολιτικής. Ενδεικτικά μόνο αναφέρουμε την επιμονή του, ήδη από τη δεκαετία του 70, για την αποκέντρωση στις μεγάλες πόλεις, τις συνεχείς προσπάθειές του για περιορισμό των όρων δόμησης, την επισήμανση των παρενεργειών της έρπουσας παρόδιας δόμησης, καθώς επίσης και την εισαγωγή της περιβαλλοντικής θεματικής στην πολεοδομική προβληματική, πολύ πριν η έννοια της αστικής βιώσιμης ανάπτυξης γίνει κοινός τόπος. Η μελετητική και ερευνητική του δραστηριότητα υπήρξαν, τέλος, ένας από τους παράγοντες που τροφοδότησαν το πολύ πλούσιο δημοσιευμένο έργο του Α. Αραβαντινού. Όπως και παραπάνω, δεν επιχειρείται εδώ μια εξαντλητική παρουσίαση ενός έργου που θα απαιτούσε πολλαπλάσιο χώρο, σαφή ένδειξη, πάντως, της σημασίας του οποίου, αποτελεί η πληθώρα σχετικών αναφορών, που υπάρχουν στα κείμενα του παρόντος τόμου. Ωστόσο, μια ειδική αναφορά πρέπει οπωσδήποτε να γίνει για το βιβλίο «Πολεοδομικός Σχεδιασμός» που, με τις διαδοχικές του ανανεωμένες εκδόσεις, παραμένει επί δεκαετίες το κλασικό ελληνικό εγχειρίδιο για την πολεοδομία, καθώς επίσης και το βασικό στήριγμα των σχετικών σπουδών. Το βιβλίο αυτό είχε σημαντικότατη επίδραση στην εκπαίδευση των ελλήνων πολεοδόμων συμβάλλοντας ουσιαστικά στη διαμόρφωση μιας ευρύτερης πολεοδομικής συνείδησης στη χώρα μας. Η πρωτοβουλία για την έκδοση ενός συλλογικού τόμου προς τιμήν του καθηγητή Α. Αραβαντινού ξεκίνησε πριν από τρία, περίπου, χρόνια. Ο αρκετός χρόνος που μεσολάβη-

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ-ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2005 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 5 σε οφείλεται σε εγγενείς δυσκολίες τέτοιων εγχειρημάτων, στα οποία συμμετέχουν πολλοί φορείς, πολλοί συγγραφείς, και δεν υπάρχει άμεση χρηματοδότηση από το εμπόριο. Όπως τελικά διαμορφώθηκε, το αφιέρωμα περιλαμβάνει 42 συμβολές 43 επιστημόνων, αριθμό ήδη μεγάλο για τα δεδομένα ενός μεμονωμένου τόμου που πρέπει, και θέλει, να παραμείνει χρηστικός, αλλά που αποτελεί ένα μικρό υποσύνολο αυτών που θα ήθελαν να διατυπώσουν και με το γραπτό λόγο την εκτίμησή τους για την προσφορά του Α. Αραβαντινού στην πολεοδομία. Το γεγονός αυτό, που έγινε σαφές κατά τη μακρά περίοδο προετοιμασίας του τόμου, δείχνει ότι το πεδίο παραμένει ανοικτό και για άλλες τέτοιες πρωτοβουλίες, που ελπίζουμε ότι θα υπάρξουν στο μέλλον. Για τη συμμετοχή στον τόμο, ζητήθηκε από κάθε συγγραφέα η επιλογή ενός θέματος που θα έπρεπε να κινείται στο ευρύ πεδίο των αντικειμένων με τα οποία ασχολήθηκε ο τιμώμενος, χωρίς όμως άλλους περιορισμούς. Η επιλογή αυτή τονίζει τον εθελοντικό χαρακτήρα του αφιερώματος. Στο ίδιο πλαίσιο, κρίθηκε σκόπιμο, τα κείμενα να μην ομαδοποιηθούν με βάση κάποια επιμέρους αντικείμενα, αφού δεν υπήρξε εκ των προτέρων τέτοιος καταμερισμός, αλλά να παρατεθούν κατ αλφαβητική σειρά των συγγραφέων τους. Μπορούμε, ωστόσο, να επισημάνουμε, ότι το ευρύ φάσμα αντικειμένων που έχουν καλυφθεί περιλαμβάνει το χωρικό σχεδιασμό μεγάλης κλίμακας, τον εφαρμοσμένο πολεοδομικό σχεδιασμό και τα εργαλεία του, την περιβαλλοντική διάσταση των πολεοδομικών ζητημάτων, την κοινωνική διάσταση της πολεοδομίας, την κριτική αξιολόγηση των αστικών πολιτικών, την ιστορία του σχεδιασμού, ζητήματα θεωρίας, έρευνας και εκπαίδευσης, και μια σειρά από νέα αντικείμενα της αστικής προβληματικής. Πιστεύουμε ότι το αποτέλεσμα δικαιώνει την προσπάθεια, και ότι τελικά συγκεντρώθηκε ένα σύνολο σημαντικών κειμένων, που φωτίζουν από διάφορες οπτικές γωνίες πολλές πτυχές του ευρύτερου πεδίου της πολεοδομίας, στο οποίο δραστηριοποιήθηκε ο τιμώμενος. Κλείνοντας αυτή τη, σκόπιμα, σύντομη εισαγωγή, αφού λόγος ύπαρξης του τόμου είναι τα επιμέρους τιμητικά κείμενα, θα θέλαμε να εκφράσουμε τις ευχαριστίες μας προς όλους όσους συνέβαλλαν, με διάφορους τρόπους, στην έκδοση του αφιερώματος, ιδιαιτέρως δε προς τις διοικήσεις των τριών φορέων που παρείχαν την αμέριστη υποστήριξή τους σ αυτή την προσπάθεια, με χρηματικούς και ανθρώπινους πόρους.

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ-ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2005 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 6 ΣΚΕΨΕΙΣ ΚΑΙ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ Αποτελεί συνήθεια σε άλλες χώρες ιδιαίτερα πέραν του Ατλαντικού σε παρόμοιες περιπτώσεις απονομής κάποιου βραβείου ή άλλης διάκρισης, ο τιμώμενος όταν παίρνει το λόγο να αρχίζει με ένα ανέκδοτο ή οπωσδήποτε με κάτι χαρούμενο. Εγώ δεν θα ακολουθήσω τον κανόνα αυτόν, αλλά αντίθετα θα αρχίσω με κάτι μακάβριο, που όμως, έχει και την αισιόδοξη πτυχή του. Οταν ήμουν κοσμήτορας της σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, έτυχε να μας αφήσουν χρόνους αρκετοί από τους τότε συνταξιούχους καθηγητές και άλλα στελέχη του Ιδρύματος. Έτσι λοιπόν, μεταβαίναμε, μαζί με πρυτάνεις και συναδέλφους, από κηδεία σε κηδεία και εκφωνούσαμε επικήδειους για «απόμαχους» του ΕΜΠ, που από τότε που συνταξιοδοτήθηκαν έως το θάνατό τους είχαν πλήρως χάσει την επαφή με το Ίδρυμα. Διαπιστώναμε λοιπόν τότε, ότι η μόνη πρώτη και τελευταία «επικοινωνία» με το ΕΜΠ των συνταξιοδοτημένων ήταν να «παρακολουθούν» την εκφώνηση του επικήδειου τους. Σήμερα τα πράγματα έχουν βελτιωθεί κατακόρυφα και αυτή είναι η αισιόδοξη πτυχή της μακάβριας αυτής αναφοράς. Τούτο είναι επίτευγμα των εν ενεργεία συναδέλφων και ένα μέρος αυτού του επιτεύγματος αποτελεί, τόσο το παρόν πόνημα, όσο και η σημερινή εκδήλωση. Με την ευκαιρία αυτή, θα πρέπει θερμά να ευχαριστήσω τους συντελεστές και των δύο Ιδρυμάτων και φυσικά και τους συγγραφείς. Ακούσατε από το συνάδελφο Λ. Βασενχόβεν, ο οποίος έκανε μια συστηματική βιβλιοπαρουσίαση για το επίπεδο των επιστημονικών συμβολών. Συγχωρήστε με που δεν θα αναφερθώ ονομαστικά σε συγγραφείς ή σε επιστημονικές συμβολές. Αυτό που μπορώ να βεβαιώσω έχοντας διαβάσει σχεδόν το σύνολο του έργου είναι ότι προάγεται σημαντικά η επιστημονική σκέψη πάνω στα θέματα της πόλης και του χώρου. Από την άλλη πλευρά, όμως, δεν πρέπει να τρέφουμε αυταπάτες. Η επιστημονική σκέψη και η θεωρία είναι στον τόπο μας έντονα αποστασιοποιημένες από την πρακτική και τις υλοποιήσεις. Αν μάλιστα συνεκτιμήσουμε και την ανακολουθία ανάμεσα σε θεσμούς και εφαρμογή αλλά και την «αυτοαναίρεση του ελληνικού πολεοδομικού δικαίου», όπως την παρουσιάζει ο Σωτήριος Αλ. Ρίζος [1], τότε αντιλαμβανόμαστε, αυτό που βλέπουν όλοι, ότι η πρακτική απέχει παρασάγγες και από τη θεωρία και από τους θεσμούς. Άλλα

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ-ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2005 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 7 καταθέτει η θεωρία και άλλα πραγματοποιούνται γύρω μας. Έτσι μας διακατέχει ένα αίσθημα απογοήτευσης για την περιορισμένη απόδοση και της θεωρίας και των προσωπικών μας επιδιώξεων πάνω στα θέματα του χώρου. Βέβαια, η απογοήτευση περιορίζεται κάπως με τη διαπίστωση ότι οι προσπάθειες συνεχίζονται, υπάρχουν διάδοχοι, νέες γενεές με ενθουσιασμό και νέα γνώση και κάπου-κάπου διαπιστώνεται ότι οι νεώτερες προσπάθειες βρίσκονται εγκύτερα στο στόχο από αυτές του παρελθόντος. Ας έρθουμε όμως στον κανόνα, δηλαδή στην απόσταση, ανάμεσα στη θεωρία και την πρακτική. Το ερώτημα που θέλουμε ευθέως να θέσουμε είναι πώς η θεωρία θα αναδιατυπωθεί με σκοπό την προσέγγιση της εφικτότητας, και αντίστροφα, πώς οι πραγματοποιήσεις θα επηρεαστούν επιτέλους από τη θεωρία και τη συστηματική επιστημονική σκέψη. Αυτό ισχύει προφανώς και μεταξύ των διαδικασιών εκπαίδευσης και της πράξης. Στο παρελθόν είχα προτείνει την πρακτική εξάσκηση των φοιτητών Αρχιτεκτονικής του ΕΜΠ, είτε σε προπτυχιακό επίπεδο, είτε μετά το δίπλωμα και προ της χορήγησης της άδειας άσκησης επαγγέλματος. Ο στόχος τότε που τελικά δεν επιτεύχθηκε ήταν να προσεγγισθεί έγκαιρα από τον φοιτητή η πράξη. Σήμερα βρίσκει κανείς τα προγράμματα συνεχιζόμενης εκπαίδευσης, αλλά και την ποικιλία των μεταπτυχιακών σπουδών, τους κύκλους σπουδών του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου και γενικότερα τις προσπάθειες για ευόδωση, της τόσο αναγκαίας, δια βίου εκπαίδευσης. Μήπως όλα αυτά δεν βοηθούν στην προσέγγιση θεωρίας και πρακτικών; Ένα άλλο ερώτημα που τίθεται είναι αν και κατά πόσο η θεωρία και οι εφαρμοζόμενες πρακτικές είναι σε θέση να προβλέψουν εξελίξεις ή θα εξακολουθούμε να «κτίζουμε» για το παρόν και μόνο; Μία τέτοια βραχυπρόθεσμη αντιμετώπιση φοβούμαι ότι έχει ακολουθηθεί και για τις ολυμπιακές εγκαταστάσεις που κατασκευάστηκαν για τους Ολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας του 2004 και τώρα, εκ των υστέρων, βρισκόμαστε σε αναζήτηση νέων χρήσεων. Θα πρέπει εδώ να υπενθυμίσουμε ότι η πολεοδομία και γενικότερα ο σχεδιασμός ενός εκτεταμένου χώρου, είναι κάτι διαφορετικό από την αρχιτεκτονική. Στην αρχιτεκτονική δρούμε βραχυχρόνια, έχοντας απέναντί μας ένα ή λίγους ιδιοκτήτες ή χρήστες και εί-

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ-ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2005 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 8 μαστε σε θέση να αποπερατώσουμε το έργο σε περιορισμένο διάστημα. Αντίθετα στην πολεοδομία, οι πραγματοποιήσεις αν υπάρξουν καθυστερούν δεκαετίες. Για να γίνει λ.χ. η πεζοδρόμηση της οδού Ερμού του κέντρου της Αθήνας, πέρασαν 40 χρόνια. Ο αείμνηστος καθηγητής μας, Αντώνης Εμμ. Κριεζής, στον οποίο χρωστάμε πολλά έδινε από τη δεκαετία του 1950 παρεμφερή θέματα σπουδαστικών εργασιών. Άρα οι ορίζοντες είναι μακρινοί, οι προγνώσεις δύσκολες, και απ αυτές εκείνες που χαράζουν το δρόμο δεν μπορεί να είναι οι πολεοδομικές, αφού προηγούνται άλλοι δυναμικότεροι παράγοντες, μεταξύ των οποίων βαρύνουσα θέση κατέχουν οι κοινωνικοοικονομικοί. Και μόνο αν περιοριστεί κανείς στα πληθυσμιακά μεγέθη και τη διαχρονική κατανομή τους στο χώρο, αντιλαμβάνεται τη δυσκολία της πρόγνωσης. Το 1991, δηλαδή λίγο μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, έγινε στην ίδια πόλη ένα συνέδριο της Διεθνούς Ομοσπονδίας Κατοικίας Πολεοδομίας και Χωροταξίας (FIHUAT). Ενώ τα θέματα ήταν της συνήθους πολεοδομικής κλίμακας και θεωρείτο ως δεδομένη η παρουσιαζόμενη, μέχρι τότε, σταθερότητα του πληθυσμού και του δικτύου των πόλεων του ευρωπαϊκού χώρου, στα συμπεράσματα ο γενικός εισηγητής, Βρετανός Michael Welbank, έβαλε μια άλλη διάσταση. Προέβλεψε ότι θα υπάρξει εκρηκτική αύξηση του πληθυσμού ακόμη και της Δυτικής Ευρώπης, αναφέροντας συγκεκριμένα ότι από τα 270 εκατ. του πληθυσμού των χωρών της τ. ΕΣΣΔ, περίπου τα 100 θα μεταναστεύσουν προς τον οικονομικά αναπτυγμένο κόσμο της Δύσης, δίνοντας έτσι την ευκαιρία στα άλλα 170 να επιζήσουν. Η πρόβλεψη δεν επαληθεύθηκε ακριβώς ή, μάλλον, σε ένα βαθμό επαληθεύθηκε για το χρονικό διάστημα των 15 ετών που μεσολάβησαν. Εξάλλου και στην Ελλάδα έγινε εισροή περίπου 1,5 εκατ. μεταναστών. Πέρα απ αυτούς, ας μην ξεχνάμε ότι η Ελλάδα ανήκει στη «ζώνη του ηλίου» και ως εκ τούτου δέχεται εισροές πληθυσμού και από το Βορρά. Όμως, σε αντίθεση με τα παραπάνω, εμφανίζεται σήμερα μια αντιδιαμετρική πρόβλεψη, τουλάχιστον για την Κεντρική Ευρώπη: Ο γνωστός, σύγχρονος Γερμανός αρχιτέκτονας και καθηγητής, Albert Speer, σε κείμενά του και πρόσφατα σε συνέντευξη [2], προβλέπει έναν επερχόμενο μαρασμό των ευρωπαϊκών πόλεων, σε αντίθεση με την περαιτέρω άνθηση των ασιατικών και γενικότερα του Τρίτου Κόσμου. Κατά την άποψή του,

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ-ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2005 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 9 στην Ευρώπη συναντάμε ήδη αστικές ζώνες άδειες από πληθυσμό και από χρήσεις και η κατάσταση αυτή θα ενταθεί τις επόμενες δεκαετίες. Αντίθετα, ο Τρίτος Κόσμος θα συνεχίζει να διογκώνεται και να αστικοποιείται, δηλαδή οι πόλεις όχι μόνο θα διευρύνονται αλλά και θα πολλαπλασιάζονται με ιλιγγιώδη ταχύτητα, όντας μαγνήτες για εκατομμύρια πληθυσμού. Και όμως εμείς εδώ στην Ευρώπη, ακόμα σχεδιάζουμε, θεωρώντας δεδομένη την περαιτέρω ανάπτυξη των πόλεων και κτίζουμε απερίσκεπτα για πληθυσμό που περιμένουμε ότι θα συνεχίσει να αυξάνει. Ο πληθυσμός, όμως, ειδικότερα της Γερμανίας, κατά την πρόβλεψη του A. Speer, από τα σημερινά 80 εκατ. ίσως μειωθεί στα 65 σε δύο έως τρεις δεκαετίες. Ο ίδιος θεωρεί ότι ακόμα και τα γερμανικά πολυτεχνεία κάνουν λαθεμένες εκτιμήσεις. Το πρότυπο σε αυτά θεωρείται ο Αρχιτέκτονας Designer, ο οποίος είναι σε θέση να συνθέσει ένα μεγαλειώδες δημόσιο κτίριο που όμως μπορεί να μείνει άδειο, ή μια εκκλησία που μάλιστα δεν χρειαζόμαστε πλέον. Ας προσθέσω εδώ, ότι στις χώρες της Ευαγγελικής και Προτεσταντικής Εκκλησίας, επειδή οι «πιστοί» (που είναι και οι μόνοι που οικονομικά συμβάλλουν καταβάλλοντας τον εκκλησιαστικό φόρο) λιγοστεύουν, άρα στενεύουν και οι πιστώσεις, δεν είναι λίγες οι εκκλησίες που πωλούνται και διατίθενται για άλλες χρήσεις (χώροι θεαμάτων, εμπορικοί χώροι, νυχτερινά κέντρα κ.ο.κ.). Έτσι φθάσαμε στο θέμα της απαξίωσης των χρήσεων αλλά και της γενίκευσης ανατροπών σε πλήθος τομέων με έντονες έως και βίαιες επιπτώσεις στον χώρο. Ας θυμίσουμε ότι πριν από λίγα χρόνια, σε μία προσπάθειά μας να ομαδοποιήσουμε τις υποθέσεις για την πόλη του 21ου αιώνα, εντοπίσαμε τέσσερις ομάδες σεναρίων που επιγραμματικά ονομάσαμε: α) της ουτοπίας, β) της καινοτομίας, γ) της ταυτότητας, δ) της ανατροπής [3]. Καταλήγαμε, μάλιστα, τότε ότι η τέταρτη, κυρίως, ομάδα θα ήταν αυτή που θα δράσει καταλυτικά πάνω στην πόλη. Ας ανοίξουμε εδώ μια παρένθεση, σημειώνοντας ότι και τα σενάρια της καινοτομίας, όχι μόνο δεν μπορούν να αποκλειστούν, αλλά ελπίζουμε ότι τουλάχιστον για κάποιους τομείς των πόλεων θα είναι σε θέση να επηρεάσουν θετικά τις εξελίξεις. Για παράδειγμα, η αύξηση της περιβαλλοντικής ευαισθησίας, σε συνάρτηση με ενεργειακές αλλά και γε-

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ-ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2005 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 10 νικότερες οικονομικοκοινωνικές παραμέτρους, ίσως οδηγήσει και τις ελληνικές πόλεις σε μια «περιβαλλοντική και κοινωνική ωριμότητα». Τότε, μεταξύ των άλλων, ας ελπίσουμε ότι θα μειωθεί η μονοκρατορία του αυτοκινήτου και θα επιτευχθεί επιτέλους η απαραίτητη στροφή των μετακινήσεων, τόσο προς τα ΜΜΜ, όσο και στις κινήσεις με τα πόδια και το ποδήλατο [4]. Θα πρόκειται δηλαδή, για γενίκευση μέτρων που θα ονομάζουμε εδώ καινοτομίες, αλλά σε πόλεις άλλων χωρών αποτελούν ήδη πρακτικές ρουτίνας. Όμως, ας κλείσουμε την παρένθεση για τις καινοτομίες, επανερχόμενοι στις παρουσιαζόμενες και αναμενόμενες αρνητικές εξελίξεις και ανατροπές, όπως της απαξίωσης των χρήσεων. Έχουμε ήδη γνωρίσει διάφορες φάσεις της αποβιομηχάνισης, τόσο στην Ελλάδα όσο και σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό στις έντονα βιομηχανοποιημένες χώρες. Κατά την άποψή μου, αναμένεται να ενταθούν διαδικασίες εκκένωσης κελυφών και άλλων χρήσεων, πέραν των βιομηχανικών, όπως οπωσδήποτε των εμπορικών. Θα μπορούσαμε δηλαδή να μιλήσουμε για μια αναμενόμενη «απεμποροποίηση» ή κατά πιο χυδαίο τρόπο, «απομαγαζοποίηση». Ίσως στενοχωρήσω αρχιτέκτονες, μηχανικούς, κατασκευαστές και όσους ασχολούνται με την οικοδομή, όμως θεωρώ ότι επιπόλαια αφήνουμε ή ανεχόμαστε, κατά νόμιμο ή αυθαίρετο τρόπο, οι πόλεις να διογκώνονται, να επεκτείνονται και για την ακρίβεια να διαχέονται στον περιαστικό, αγροτικό και φυσικό χώρο, διαμορφώνοντας αυτό που προσωπικά ονομάζω «αστικοαγροτικό συνεχές». Κι όμως ένα μεγάλο μέρος του νέου οικοδομικού όγκου, ίσως και να μην χρησιμοποιηθεί και πάντως η δαπάνη γι αυτό ίσως να μην αποσβεσθεί ποτέ. Δημιουργούνται δηλαδή «κουφάρια» που όχι μόνο οξύνουν το περιβαλλοντικό πρόβλημα αλλά εντείνουν και πλήθος προβλημάτων σχετικών με τις χρήσεις γης και την πολεοδομική οργάνωση. Φυσικά υπάρχουν και τα οικονομικά προβλήματα που πλήττουν τόσο τον ιδιώτη επενδυτή (άγονες προσπάθειες με λάθος επιλογές, χαμένα κεφάλαια), όσο και τον ευρύτερο δημόσιο τομέα. Χωρίς να θέλω να καταστροφολογίσω, θεωρώ ότι υφίστανται μεγάλη πιθανότητα για μια οικιστική κρίση. Τούτη στην καλύτερη περίπτωση θα εντοπισθεί σε τμήματα ας ελπίσουμε περιορισμένου αριθμού πόλεων. Δεν αποκλείεται όμως να προκληθεί ένα «ντόμινο» επιπτώσεων που θα επιφέρει γενικευμένη κρίση με αποσύνθεση, εγκατάλειψη και

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ-ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2005 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 11 μαρασμό εκτεταμένων αστικών τμημάτων ή και ολόκληρων οικισμών. Μετά απ όλα αυτά, ας θέσουμε εδώ το ερώτημα: «Τις πταίει;» Σε παλαιότερή μου δημοσίευση είχα αναφερθεί στις τρεις κατηγορίες συντελεστών αυτής της κατάστασης που είναι η πολιτεία, οι πολεοδομούντες τεχνοκράτες και ο πληθυσμός [5]. Ο καθένας έχει μέρος της συνολικής ευθύνης. Η πολιτεία, εκτός του ότι δεν παράγει πολιτική, δεν έχει το θάρρος να ενημερώσει τον πολίτη, τον επενδυτή (αυτόν που κατασκευάζει π.χ. καταστήματα εκτός σχεδίου και μένουν ξενοίκιαστα), ότι πρόκειται για λάθος επένδυση. Ακόμα, με πρόσχημα κοινωνικούς και ανθρωπιστικούς λόγους προχωρεί στην κατασκευή υποδομών σε ακατάλληλες εκτάσεις με ανεξέλεγκτη διασπορά οικοδομικού όγκου. Αλλά και οι τεχνοκράτες έχουν μερίδιο ευθύνης. Πέραν του ότι συχνά «ξεχνούν» το δέον γενέσθαι (και εδώ μπαίνουμε σε θέματα δεοντολογίας και ηθικής), όμως εξίσου συχνά βρίσκονται πολύ πιο πίσω από τις επιστημονικές εξελίξεις. Και όμως, υπάρχει και στους τομείς μας πρόοδος και θετικές εξελίξεις, όπως σε όλο το επιστημονικό και τεχνολογικό φάσμα, π.χ. στην ιατρική, τις φυσικές επιστήμες κ.ο.κ. Ας σκεφθούμε μόνο τους διαφοροποιημένους σε σχέση με το παρελθόν πολεοδομικούς, κυκλοφοριακούς, περιβαλλοντικούς δείκτες (αναφορικά με ρύπανση, λύματα, απόβλητα κ.ο.κ.). Υφίσταται δηλαδή, ένα σημαντικό έλλειμμα γνώσης από ένα μεγάλο μέρος τεχνοκρατών και λοιπών ασχολουμένων με τον οικισμό. Ως προς τον πληθυσμό, τούτος δρα πιο ατομικιστικά από άλλοτε και λιγότερο κοινωνικά. Έχουμε κουραστεί να μιλάμε και να ακούμε ότι χρειάζεται εκπαίδευση, κοινωνική αγωγή, αλλά και έγκαιρη πληροφόρηση προς εξασφάλιση επιτέλους ουσιαστικών συμμετοχικών διαδικασιών. Οι ξένοι (P. Hall/U. Pheiffer [6] κ.ά.) μιλούν για αστική διακυβέρνηση (Urban Governance), τη διαδικασία δηλαδή επικοινωνίας, από τη μια πλευρά, αυτών που αποφασίζουν, και από την άλλη, των ιδιωτών, ιδιαίτερα των μη κυβερνητικών οργανισμών, φυσικά των ομάδων συμφερόντων και γενικότερα του πολίτη. Ο Μ. Παρούσης υποστηρίζει την ανάγκη εγκαθίδρυσης της διαβουλευτικής δημοκρατίας και στα θέματα χώρου και περιβάλλοντος προς συμπλήρωση της αντιπροσωπευτικής/ κοινοβουλευτικής δημοκρατίας [7]. Κατά τον ίδιο, διαδικασίες διαβουλευτικής δημοκρα-

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ-ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2005 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 12 τίας εμφανίζονται στο πρόσφατο Ελληνικό Δίκαιο του Περιβάλλοντος, αλλά μόνο στα πλαίσια της παρέμβασης θιγομένων πολιτών κατά το στάδιο δημοσιοποίησης των μελετών περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Όμως, θα ήταν απαραίτητο να υπήρχαν διαδικασίες διαβούλευσης που να προτάσσονται του ίδιου του σχεδιασμού του χώρου. Η αυθαίρετη, μεροληπτική χωροθέτηση χρήσεων γης αποτελεί κατά τον Μ. Παρούση την κύρια αιτία, όχι μόνο των διοικητικών προσφυγών, αλλά και των ακτιβιστικών παρεμβάσεων. Η πολιτική ανυπακοή έχει εξελιχθεί σε κύριο επικοινωνιακό εργαλείο του ακτιβισμού. Μια μετωπική σύγκρουση πράξεων στα πλαίσια της οποίας ο νόμος αγνοείται, χάριν των πραγματώσεων επικαλουμένων ανωτέρων αξιών, υποκαθιστά έτσι τον απαραίτητο κοινωνικό διάλογο. Η διεύρυνση των διαβουλευτικών δικαιωμάτων εμμέσως και των χωροθετικών αρμοδιοτήτων των πολιτών, θα οδηγούσε αντίθετα σε μια ακόμα μεγαλύτερη σύζευξη δημοκρατίας και σχεδιασμού. Ως επίλογο δεν θα διατυπώσουμε ούτε προτάσεις ούτε συστάσεις και συνταγές. Όμως θα θέσουμε, ως σύνοψη της προβληματικής, τρία ανοικτά ερωτήματα: 1. Πώς θα γεφυρωθεί το χάσμα και η ασυμβατότητα ανάμεσα στην επιστημονική σκέψη και στην πρακτική, δηλαδή αυτό τούτο το αποτέλεσμα που μας περιβάλλει. Ας υπενθυμίσουμε εδώ και την ανακολουθία ανάμεσα σε θεσμούς και πραγματοποιήσεις. 2. Πώς θα διαχειριστούμε στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στην Ελλάδα, την επερχόμενη οικιστική κρίση, η οποία στην καλύτερη περίπτωση θα εμφανίζεται με την παλαίωση και απαξίωση ενός πληθωρικού και υπερπροσφερόμενου οικοδομικού πλούτου, διαχαιόμενου σε έναν χώρο ακαθόριστων ορίων και στη χειρότερη θα καταλήγει στην απόλυτη εγκατάλειψη και τον μαρασμό. 3. Πώς θα κατορθωθεί η προσέγγιση των τριών κατηγοριών του ανθρώπινου παράγοντα: (α) των πολιτικών (αυτών δηλαδή που αποφασίζουν), (β) των επιστημόνων/ τεχνοκρατών, (γ) του πληθυσμού στις βασικότερες ομαδοποιήσεις του, ώστε να έχουμε επιτέλους συντονισμένα θετικά αποτελέσματα στις δράσεις πάνω στον χώρο. Ας αντιληφθούμε ότι δεν μας αρκεί η αντιπροσωπευτική δημοκρατία και η εν λευκώ εξουσιοδότηση των πολιτικών μια φορά κάθε τέσσερα χρόνια. Πρέπει να επιδιωχθεί προσέγγιση των τριών αυτών κατηγοριών, συχνή και αποτελεσματική.

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ-ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2005 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 13 Όμως, και εδώ είναι ανάγκη να προταχθούν οι κοινωνικοί στόχοι των ατομικών. Αυτό δεν πρέπει να προέρχεται μόνο από την Πολιτεία, αλλά και από μια κοινωνία που να μην είναι απλά άθροισμα ατόμων αλλά σύνολο συνεργαζομένων πολιτών. ΑΝΑΦΟΡΕΣ 1. Σωτήριος Α. Ρίζος, (2004), «Η αυτοαναίρεση του Ελληνικού Πολεοδομικού Δικαίου», περιλαμβάνεται στον τιμητικό τόμο για τα 75 χρόνια του Συμβουλίου της Επικρατείας, εκδόσεις Σάκκουλα - Αθήνα/Θεσσαλονίκη, σελ. 1191-1203. 2. Αlbert Speer, (2005), «Wir altern in wachsenden Schatten von Riesen», συνέντευξη στη γερμανική εφημερίδα Frankfurter Allgemeine Zeitung (23/2/2005), σελ. 39. 3. Αθ. Αραβαντινός, (1998/2001), «Η ευρωπαϊκή και η ελληνική πόλη στον 21ο αιώνα». Διάλεξη στην Ελληνική Αρχιτεκτονική Εταιρεία, 16/3/1998 (βλ. Ενημ. Δελτίο ΤΕΕ, αρ. 2002, 11/5/1998). Σχετική δημοσίευση στο συγχρό 1 - έκδοση ομίλου προβληματισμού για τον εκσυγχρονισμό της κοινωνίας, Ηράκλειο, 2001, σελ. 147-166. 4. Θάνος Βλαστός, (2003), Το δίκυκλο στην αυριανή ελληνική πόλη. Ερευνητικό πρόγραμμα ΕΜΠ. Έκδοση Υπουργείο Μεταφορών και Επικοινωνιών, Αθήνα. 5. Αθ. Αραβαντινός, (1993), «O εκφυλισμός της ελληνικής πόλης και τις πταίει; οι πολεοδόμοι; οι πολιτικοί; ο πολίτης;», περιλαμβάνεται στο τεύχος Απριλίου 1993 της εφημερίδας του Κέντρου Σοσιαλιστικών Μελετών, Αθήνα, σελ. 4-5. 6. Petter Hall and Ulrich Pfeiffer (2000), Urban Future 21, a Global Agenda for Twenty-first Century Cities, E & FN Spon, London. 7. Μιχάλης Παρούσης, (α) «Προστασία του Περιβάλλοντος και Κοινωνία των Πολιτών Από τη δημόσια διαβούλευση στην πολιτική ανυπακοή». Εισήγηση στην ημερίδα Περιβάλλον και χωροταξικός σχεδιασμός, Ιωάννινα, 4/6/2005 (Πρακτικά υπό δημοσίευση από ΤΕΕ, Τμήμα Ηπείρου), (β) Διαβουλευτική Δημοκρατία και επικοινωνιακή ηθική (υπό δημοσίευση).