Άγγελος Χανιώτης ΘΕΑΤΡΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΒΙΟΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟ ΚΟΣΜΟ E-BOOK ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Iδρυτική δωρεά Παγκρητικής Eνώσεως Aμερικής Hράκλειο 2011
ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Ίδρυμα Tεχνολογίας και Έρευνας Hράκλειο Kρήτης, T.Θ. 1385, 711 10. Tηλ. 2810 391083, Fax: 2810 391085 Aθήνα: Κλεισόβης 3, 106 77. Tηλ. 210 3849020-23, Fax: 210 3301583 e-mail: info@cup.gr www.cup.gr ΣΕΙ ΡΑ ΝΙΚΟΥ ΓΙΑΝΝΑΔΑΚΗ: Ν Ε Ε Σ Π Ρ Ο Σ Ε Γ Γ Ι Σ Ε Ι Σ Σ Τ Ο Ν Α Ρ Χ Α Ι Ο Κ Ο Σ Μ Ο Διευθυντής σειράς: Άγγελος Χανιώτης 2009: Πα νε πι στη μια κες Εκ δοσεις Κρη της Φιλολογική επι μέ λεια: Ειρήνη Λυδάκη (ΠΕΚ) Σελιδοποίηση - σχεδιασμός έκδοσης: Ντίνα Γκαντή Τεχνική επιμέλεια έκδοσης: Διονυσία Δασκάλου (ΠΕΚ) Ε κτύ πω ση: Τυπικον & Φωτολιο Σχε δί α ση εξω φύλ λου: Αλέκος Βλ. Λεβίδης ISBN 978-960-524-278-7
Στον Λεωνίδα Κύρκο
π ε ρ ι ε χο μ ε να Προλογοσ.............................................. 9 Κεφαλαιο Πρωτο: Θεατρικότητα και θέατρο Θεατρικότητα: απόπειρα ορισμού........................... 17 Θεατρικότητα στην επικοινωνία και τις διαπραγματεύσεις...... 26 Θεατρική συμπεριφορά σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές.......... 31 Θεατρικότητα πριν από το θέατρο........................... 34 Θεατρικότητα και θέατρο.................................. 36 Κεφαλαιο Δευτερο: Το θέατρο ως σκηνή του δημόσιου βίου Τα αρχαία θέατρα ως χώροι γιορτής......................... 41 Τα αρχαία θέατρα ως χώροι του δημόσιου βίου................ 46 Το θέατρο και η σκηνοθεσία της τιμής........................ 52 Το θέατρο και η θεατρικότητα του δημόσιου βίου.............. 57 Κεφαλαιο Τριτο: Υποκριτική τέχνη και δραματουργία στην πολιτική ρητορεία Υποκριτική τέχνη και ρητορεία............................. 64 Εμφάνιση και αμφίεση.................................... 74 Η πολιτική ως θέαμα και υποκριτική τέχνη................... 78 Η πολιτική ρητορεία ως δραματουργία: το «παράδοξον» και η «περιπέτεια»..................................... 82 Η δημόσια εικόνα του υπεύθυνου πολιτικού και η ιδεολογία του «φαίνεσθαι».......................... 97 7
ΘΕΑΤΡΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΒΙΟΣ Κεφαλαιο Τεταρτο: Η σκηνοθεσία της μοναρχίας Απόσταση και προσήνεια: η θεατρικότητα της εξουσίας........ 103 Η θεατρικότητα της αυλής................................ 108 Ο θεατρικότερος βασιλιάς: ο βίος του Δημητρίου Πολιορκητή ως σκηνοθεσία και δράμα.............................. 111 Η σκηνοθεσία της δημόσιας εμφάνισης του μονάρχη........... 128 Αποτυχημένη θεατρικότητα............................... 131 Ο προσηνής μονάρχης και ο βασιλιάς ως «νέος Διόνυσος»....... 134 Θεατρικότητα στη δύση της ελληνιστικής εποχής: Αντώνιος και Κλεοπάτρα.............................. 136 Κεφαλαιο Πεμπτο: Η σκηνοθεσία του θείου Σκηνοθεσία και τελετουργία............................... 141 Σκηνοθετικά στοιχεία στις ελληνιστικές γιορτές.............. 147 Η σκηνοθεσία της ψευδαίσθησης........................... 156 Η τελετουργία ως θέαμα.................................. 160 Η τελετουργία ως αισθητική απόλαυση..................... 162 Η θεατρικότητα της προσευχής και η σκηνοθεσία της αδυναμίας..166 Κεφαλαιο Εκτο: Το «δράμα του βίου», η «πολιτική σκηνή» και η κοινωνία των θεατών Το «δράμα του βίου»..................................... 171 Θεατρική νοοτροπία στον ελληνιστικό κόσμο................. 173 Πολιτισμός θεάματος και θεάτρου.......................... 176 Αριστοκρατική κοινωνία και πρωταγωνιστές της πολιτικής σκηνής.................................. 186 Θεατρικότητα και ψευδαισθήσεις ελευθερίας................. 188 Σημειωσεισ........................................ 199 Βιβλιογραφια....................................... 275 Συντομογραφιεσ....................................307 Καταλογοσ εικονων.................................311 8
Π Ρ ΟΛΟ ΓΟΣ ἑωρακὼς πάντα τὰ ἐκεῖ πράγματα τραγῳδίαν ὄντα καὶ σκηνογραφίαν (Πλούταρχος, Ἄρατος 15) Είναι κοινός τόπος ότι η εισβολή της τηλεόρασης στο δημόσιο βίο έχει επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό και τον πολιτικό λόγο και τα πολιτικά κριτήρια. Η τηλεοπτική συσκευή έχει μετατραπεί στον κατεξοχήν χώρο ανταλλαγής πολιτικών επιχειρημάτων και εκφοράς πολιτικού λόγου. Αναπόφευκτα η πολιτική συμπεριφορά προσαρμόζεται στις προϋποθέσεις και τα πλεονεκτήματα του τηλεοπτικού χώρου, που υποσυνείδητα ταυτίζεται με την προσφορά ψυχαγωγίας και θεάματος. Μπορεί ο πολιτικός να μπαίνει στο σπίτι του κάθε πολίτη, αλλά η αμεσότητα επικοινωνίας είναι μόνο ψευδαίσθηση η επικοινωνία είναι μονόδρομη κι ο πολίτης θεατής. Η συμπεριφορά στη βουλή (αλλά και στο δικαστήριο) επηρεάζεται από το γεγονός ότι οι «πρωταγωνιστές» γνωρίζουν ότι τους παρακολουθούν ή θα τους παρακολουθήσουν «θεατές», και μάλιστα κάτω από τις ίδιες συνθήκες που ισχύουν και για άλλα θεάματα με την τηλεόραση στη γωνία του καφενείου, στη σαλοτραπεζαρία, στο καθιστικό και την κρεβατοκάμαρα. Άλλες είναι οι σκηνοθετικές προδιαγραφές μιας προεκλογικής συγκέντρωσης που θα μεταδοθεί τηλεοπτικά, όπως μάθαμε από το 1981 και μετά, κι άλλες μιας προεκλογικής ομιλίας που φέρνει απευθείας αντιμέτωπο τον υποψήφιο με τον ψηφοφόρο. Ο τρόπος που σκη- 9
ΘΕΑΤΡΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΒΙΟΣ νοθετούνται συνεδριάσεις της βουλής, δίκες και κηδείες είναι το αποτέλεσμα της επιρροής αυτού του μέσου επικοινωνίας. Αρκεί να συγκρίνει κανείς την πρώτη τηλεοπτική μετάδοση δίκης της δίκης των συνταγματαρχών το 1975 με τις δίκες από το 1990 και εξής, για να δια πιστώσει την αύξηση των στοιχείων δραματουργίας και υποκριτικής, ιδίως σε μια εκδήλωση που προσφέρεται ως θέαμα, αφού, εκτός από την αγωνία για την έκβαση, έχει και τα βασικά δραματικά στοιχεία που ταύτισε ο Αριστοτέλης στην τραγωδία: περιπέτειαν, ἔλεον και φόβον. Υπό την επίδραση τηλεοπτικών πρακτικών η πολιτική κραυγή και ο διάλογος μεταξύ κουφών δεν περιορίζονται πλέον στο «παραθυράκι» του καναλιού, αλλά έχουν καταλάβει τη θέση τους και στη συνεδρίαση της βουλής ή της κοινοβουλευτικής ομάδας. Ο αγορητής γνωρίζει ότι αυτό που θα φτάσει στον πολίτη δεν είναι το πολύπλοκο λογικό επιχείρημα αλλά η επιγραμματική φράση, το ειρωνικό σχόλιο, η «κορόνα», μια εντυπωσιακή χειρονομία ή έκφραση του προσώπου, μια εικόνα λίγων δευτερολέπτων απομονωμένη από τα συμφραζόμενά της και μεγεθυμένη, που μπορεί να εκπεμφθεί ξανά και ξανά. Αυτές είναι οι εικόνες που τροφοδοτούν με υλικό το σύγχρονο σατιρικό πνεύμα, όπως λόγου χάριν την εκπομπή Ελληνοφρένεια του τηλεοπτικού σταθμού ΣΚΑΪ. Έχει κανείς την εντύπωση ότι ο «θε α τής» του κοινοβουλευτικού διαλόγου είναι τόσο απογοητευμένος, όταν η τηλεοπτική αναμετάδοση δεν του προσ φέρει αυτό το στοιχείο ψυχαγωγίας, όσο και ο θεατής ποδοσφαιρικού αγώνα που τελειώνει χωρίς γκολ. Τέτοια φαινόμενα δεν είναι νέα. Στην επικοινωνία η αλ λη λεπίδραση μέσου και περιεχομένου επικοινωνίας είναι πάγιο δεδομένο, αν και η ποσότητα και η ποιότητα δια φέρουν. Ο πολιτικός λόγος, που σήμερα επηρεάζεται 10
ΠΡΟΛΟΓΟΣ από τις συμβάσεις και τις δυνατότητες του τηλεοπτικού χώρου, άλλοτε δεχόταν επιδράσεις από το κατηχητικό ύφος και τη ρητορεία του ιερατικού κηρύγματος, άλλοτε από τη στομφώδη απαγγελία του θεατρικού μονολόγου, άλλοτε από τον κοφτό και ηχηρό λόγο του στρατιωτικού διοικητή. Εκείνο που έχει σημασία είναι οι αποδέκτες του πολιτικού λόγου να έχουν συνείδηση αυτής της αλληλεπίδρασης, ώστε να μπορούν να διακρίνουν ανάμεσα σε ουσία και παράσταση. Για να γίνει αυτό μερικές φορές χρειάζεται μια αποστασιοποίηση και η παρατήρηση δεδομένων σε άλλους χώρους και εποχές. Ο χώρος που επέλεξε αυτό το μικρό βιβλίο είναι ο ελληνιστικός κόσμος, από τη Σικελία έως το βασίλειο των Σελευκιδών στη Συρία κι από τις ελληνικές αποικίες της Μαύρης Θάλασσας έως την πτολεμαϊκή Αλεξάνδρεια ο χρόνος είναι η ελληνιστική εποχή, περίπου από το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου (323 π.χ.) έως το θάνατο της Κλεοπάτρας (30 π.χ.). Με επιλεγμένα παραδείγματα από φιλολογικές πηγές, επιγραφές και σε πολύ μικρότερο βαθμό από αρχαιολογικά δεδομένα επιχειρώ να καταδείξω όχι μόνο την ύπαρξη στοιχείων σκηνοθεσίας, δραματουργίας και υποκριτικής σε διάφορες εκφάνσεις του δημόσιου βίου αυτά μέχρι κάποιο βαθμό δεν λείπουν από τις περισσότερες κοινωνίες και επικοινωνίες, αλλά και την επίδραση που άσκησαν οι θεατρικές παραστάσεις στη διάδοσή τους. Στοιχεία θεατρικότητας υπήρχαν στο δημόσιο βίο των αρχαίων Ελλήνων και πριν από την ελληνιστική εποχή. Η ελληνιστική εποχή έφερε καταρχήν μια ποσοτική αλλαγή, αυξάνοντας την παρουσία στοιχείων θεατρικής συμπεριφοράς υπάρχουν όμως και ενδείξεις για μια ποιοτική αλλαγή, για τη μετατροπή της ελληνιστικής κοινωνίας σε κοινωνία θεατών. Μετά από έναν ορισμό της θεατρικότη- 11
ΘΕΑΤΡΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΒΙΟΣ τας και της σχέσης της με το θέατρο στο πρώτο κεφάλαιο, στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζονται μαρτυρίες που δείχνουν τη χρήση θεάτρων (ως αρχιτεκτονημάτων) για διάφορες εκδηλώσεις του δημόσιου βίου και την επίδραση που άσκησε έμμεσα ο χώρος αυτός στη δημιουργία μιας θεατρικής αντίληψης του πολιτικού βίου. Στο τρίτο κεφάλαιο ανιχνεύω την επίδραση της ηθοποιίας, της σκηνοθεσίας και της δραματουργίας στην πολιτική ρητορεία, ιδίως στο ύφος της απαγγελίας (ὑπόκρισις) και στην εισαγωγή δραματικών στοιχείων σε λόγους στην εκκλησία του δήμου οι σχετικές πηγές δείχνουν επίσης την αντίληψη του πολιτικού βίου ως «δράματος». Η μεγάλη εξάρτηση της μοναρχικής εξουσίας από σκηνοθετικά τεχνάσματα είναι το αντικείμενο του τέταρτου κεφαλαίου. Στο πέμπτο κεφάλαιο εξετάζονται στοιχεία σκηνοθεσίας σε εκδηλώσεις του δημόσιου βίου πέρα από την πολιτική, σε τελετουργίες και γιορτές οι σχετικές πηγές φανερώνουν το βαθμό στον οποίο στοιχεία θεατρικότητας χαρακτηρίζουν το σύνολο των εκφάνσεων του ελληνιστικού πολιτισμού. Τέλος, στο έκτο κεφάλαιο πραγματεύομαι το πώς οι σύγχρονες πηγές υπογραμμίζουν τη σύγκλιση βίου, πολιτικής και δράματος, με μεταφορικές εκφράσεις όπως το «δράμα του βίου» και η «πολιτική σκηνή». Η βασική μου θέση είναι ότι η πρόσληψη του δημόσιου βίου ως σκηνοθετημένης παράστασης και του δημόσιου προσώπου ως ηθοποιού δεν αποτελεί επινόηση των σύγχρονων συγγραφέων, αλλά πραγματικότητα της ελληνιστικής εποχής, ιδίως στα αστικά κέντρα, και ότι σχετίζεται εν μέρει με την επίδραση του θεάτρου, κυρίως όμως με το σταδιακό μετασχηματισμό της ελληνιστικής κοινωνίας σε μια κοινωνία θεάματος, θέασης και θεατών. Σε πρώτη μορφή οι σκέψεις αυτές παρουσιάστηκαν σε ένα άρθρο που δημοσίευσα το 1997, αλλά το ανά χείρας βιβλίο 12
ΠΡΟΛΟΓΟΣ είναι διευρυμένο σε σχέση με τις πηγές και τα φαινόμενα που εξετάζονται. Ίσως αυτές οι επισημάνσεις να προσφέρουν στον αναγνώστη μια οπτική γωνία από την οποία θα παρατηρήσει συνειδητά και θα κατανοήσει σύγχρονα φαινόμενα. Η ιστορία μπορεί να μην επαναλαμβάνεται, αλλά η γνώση της οξύνει τη ματιά μας για την κριτική αποτίμηση του παρόντος. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Αλεξανδρινός Καβάφης, που δεν εμπνεύστηκε μόνο από την ελληνιστική εποχή, αλλά και την κατανόησε με μεγαλύτερη ευαισθησία από πολλούς ιστορικούς και τη συνέδεσε με οξυδέρκεια και ειρωνεία με τον σύγχρονό του κόσμο, επανειλημμένα στα ποιήματά του εισάγει διακριτικά το στοιχείο της θεατρικότητας.... Δὲν μᾶς ταιριάζει, Ἕρμιππε, ἐμᾶς τοὺς φιλοσόφους νὰ μοιάζουμε σὰν κάτι μικροβασιλεῖς μας (θυμᾶσαι πῶς γελούσαμε μὲ δαύτους σὰν ἐπισκέπτονταν τὰ σπουδαστήριά μας) ποὺ κάτω ἀπ τὸ ἐξωτερικό τους τὸ ἐπιδεικτικὰ ἑλληνοποιημένο, καὶ (τί λόγος!) μακεδονικό, καμιὰ Ἀραβία ξεμυτίζει κάθε τόσο καμιά Μηδία ποὺ δὲν περιμαζεύεται, καὶ μὲ τί κωμικὰ τεχνάσματα οἱ καημένοι πασχίζουν νὰ μὴ παρατηρηθεῖ. (Ἐπάνοδος ἀπὸ τὴν Ἑλλάδα, 1914) Όπως η διαχρονικότητα της ποίησης του Καβάφη επιτρέπει σε κάθε γενιά να διακρίνει στους στίχους του τους δικούς της μικροβασιλείς που δεν μπορούν να περιμαζέψουν τη Μηδία τους, έτσι και ο ελληνιστικός κόσμος προσφέρει παραδείγματα συμπεριφοράς με ιδιαίτερη επικαιρότητα. 13
ΘΕΑΤΡΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΒΙΟΣ Το βιβλίο είναι γραμμένο κυρίως για τον μη ειδικό αναγνώστη και γι αυτό αποφεύγω λεπτομερή συζήτηση θεμάτων της ελληνιστικής πολιτικής σχετικά μπορεί ο ανα γνώστης να ενημερωθεί από το εγχειρίδιο του Hans- Joachim Gehrke, Ιστορία της ελληνιστικής εποχής (Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2007, τρίτη έκδοση, σε δική μου μετάφραση και με βιβλιογραφικές συμπληρώσεις). Οι Μελέτες για το Αρχαίο Θέατρο του Γρηγόρη Σηφάκη (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007, στην ίδια σειρά) και το βιβλίο του Jean-Charles Moretti, Θέατρο και κοινωνία στην αρχαία Ελλάδα (μετάφραση Ελένης Δημητρακοπούλου, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2004) δίνουν μια κατατοπιστική εικόνα για πολλές διαστάσεις αρχαίων θεατρικών παραστάσεων αλλά και για τη θεωρία του θεάτρου. Ελπίζω ωστόσο και ο μελετητής του ελληνιστικού κόσμου και ο φοιτητής να βρουν εδώ κάποια ερεθίσματα για προβληματισμό στην ερμηνεία μιας εξαιρετικά πολύπλοκης και ενδιαφέρουσας ιστορικής περιόδου. Όλα τα αρχαία κείμενα παρατίθενται σε δικές μου αποδόσεις, αλλά επειδή κάθε μετάφραση είναι εν μέρει ερμηνεία και εν μέρει προδοσία του πρωτοτύπου, παραθέτω και τα αρχαία κείμενα στις σημειώσεις στο τέλος του βιβλίου. Πολλά από αυτά τα κείμενα έχουν διαλεκτικά στοιχεία και ορθογραφικές ιδιομορφίες, που ίσως ξενίσουν τον αναγνώστη που γνωρίζει κυρίως κείμενα της αττικής κοινής. Για την παραχώρηση φωτογραφικού υλικού ευχαριστίες οφείλω στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (Αθήνα), τις Agora Excavations στην Αθήνα (κύριο Craig Mauzy), τη Φωτοθήκη του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στην Αθήνα (κυρία Katharina Brandt), το Φωτογραφικό Αρχείο των Inscriptiones Graecae στην Ακαδημία Επιστημών του Βερολίνου (Καθ. Klaus Hallof ), την Antikensammlung 14
ΠΡΟΛΟΓΟΣ των Staatliche Museen zu Berlin στο Βερολίνο (Δρ. Martin Maisch berger), το Museum of Fine Arts στη Βοστώνη, το Bri tish Museum στο Λονδίνο, το J. Paul Getty Museum στο Λος Άντζελες, το Metropolitan Museum στη Νέα Υόρκη, το Ashmolean Museum στην Οξφόρδη και τη Φωτοθήκη του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στη Ρώμη (κυρία Daria Lanzuolo). Οι μεταπτυχιακοί φοιτητές στην Οξφόρδη, στους οποίους παρουσίασα μέρη του βιβλίου στο μάθημα «Θεατρικότητα και ψευδαίσθηση στον ελληνιστικό κόσμο» (Ιανουάριος-Μάρτιος 2008) μου έκαναν πολύτιμες κριτικές παρατηρήσεις και μου επισήμαναν ασάφειες που ελπίζω να έχω περιορίσει κάπως. Θερμές ευχαρι στίες εκφράζω στην κυρία Ειρήνη Λυδάκη, που με ιδιαίτερη φροντίδα επιμελήθηκε την έκδοση. Το βιβλίο αυτό αφιερώνεται στον Λεωνίδα Κύρκο, μια από τις πιο σαγηνευτικές φωνές της ελληνικής μεταπολιτευτικής ζωής, που στο λόγο του συνδύασε τη ρητορική δεινότητα με το μεστό προβληματισμό. Δεν είχα ποτέ την τύχη να τον συναντήσω. Οξφόρδη, Απρίλιος 2008 15
κεφαλαιο πρωτο Θεατρικότητα και θέατρο Σὰν τὸν παραίτησαν οἱ Μακεδόνες κι ἀπέδειξαν πὼς προτιμοῦν τὸν Πύρρο ὁ βασιλεὺς Δημήτριος (μεγάλην εἶχε ψυχὴ) καθόλου ἔτσι εἶπαν δὲν φέρθηκε σὰν βασιλεύς. Ἐπῆγε κ ἔβγαλε τὰ χρυσὰ φορέματά του, καὶ τὰ ποδήματά του πέταξε τὰ ὁλοπόρφυρα. Μὲ ροῦχ ἁπλὰ ντύθηκε γρήγορα καὶ ξέφυγε. Κάμνοντας ὅμοια σὰν ἠθοποιὸς ποὺ ὅταν ἡ παράστασις τελειώσει, ἀλλάζει φορεσιὰ κι ἀπέρχεται. (Κ. Π. Καβάφης, Ὁ Βασιλεὺς Δημήτριος, 1906) Θεατρικότητα: απόπειρα ορισμού Η προσεκτική επιλογή του χρώματος της γραβάτας για την τηλεοπτική συνέντευξη ενός πολιτικού και οι φωτογραφίσεις υποψηφίων προέδρων και πρωθυπουργών με αθώα βρέφη, οι απλωτές του «σιδερένιου» πρωθυπουργού στην παραλία της Κρήτης και τα χορευτικά πηδηματάκια του καρδιοπαθούς Γέλτσιν σε προεκλογικές συγκεντρώσεις και μη, 1 η επιτηδευμένη έκφραση, ο τόνος της φωνής και οι χειρονομίες στην προεκλογική ομιλία, οι οδηγίες κόμματος στην Ελλάδα σε υποψήφιους βουλευτές για αμφίεση 17
ΘΕΑΤΡΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΒΙΟΣ που θα πρέπει να αποφεύγεται και για την απόσταση μεταξύ των ποδιών σε τηλεοπτικές εμφανίσεις (Σεπτέμ βριος 2007), τα δάκρυα του Ιάπωνα πρωθυπουργού Κοϊζούμι στο Σάο Πάολο της Βραζιλίας (Σεπτέμβριος 2004) 2 και το κορακίσιο μαλλί του σχεδόν ογδοντάχρονου Περόν στα τελευταία χρόνια της προεδρικής του θητείας, η συγγνώμη του Μπερλουσκόνι στην απατημένη του σύζυγο (Ιανουάριος 2007), 3 όλα αυτά είναι παραδείγματα τρόπων συμπεριφοράς που δεν έχουν σχέση με την ουσία της πολιτικής, αλλά παρ όλα αυτά επιδιώκουν να επηρεάσουν έμμεσα την πολιτική συμπεριφορά και την πολιτική απόφαση ατόμων και μαζών πολύ συχνά με επιτυχία. Το βράδυ των βουλευτικών εκλογών της 16ης Σεπτεμβρίου 2006 λήφθηκαν εκατοντάδες φωτογραφίες του νικητή. Μια από εκείνες που επιλέχτηκαν από πληθώρα μέσων μαζικής ενημέρωσης (και φιλοξενήθηκε για κάποιο διάστημα και στην ιστοσελίδα της Νέας Δημοκρατίας) έχει αρκετό ενδιαφέρον (εικ. 1). 4 Εικονίζει το νικητή ως άνδρα που γνωρίζει τον αυτοέλεγχο και επιτρέπει στον εαυτό του μόνο ένα μετρημένο χαμόγελο για να εκφράσει τη χαρά του μετά από μια δύσκολη και ίσως αναπάντεχη νίκη ως άνδρα που εμπνέει αφοσίωση αυτό εκφράζει το βλέμμα της γυναίκας του, που βρίσκεται σε σαφώς χαμηλότερο επίπεδο ως πολιτικό αφοσιωμένο περισσότερο στον (αόρατο) λαό του, στον οποίο Εικ. 1. Η Νατάσα και ο Κώστας Καραμανλής το βράδυ της 16ης Σεπτεμβρίου. στρέφεται η ματιά του, παρά στην ιδιωτική του ζωή ως μαχητή που γνωρίζει να κερδίζει ό,τι επιθυμεί, 18
1. ΘΕΑΤΡΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΘΕΑΤΡΟ αν κρίνουμε από τον τρόπο με τον οποίο κρατά τη μέση της συζύγου του. Μια νοητή διαγώνιος χωρίζει τη φωτογραφία στα δύο, οδηγώντας το βλέμμα μας από τα μάτια της Νατάσας στο κεφάλι του πρωθυπουργού και από κει στην πάνω δεξιά γωνία και στο τελικό μήνυμα της εικόνας: νίκη και επιτυχία που προκύπτει από μετριοπάθεια, ομόνοια και αφοσίωση. Μια ανάλογη νοητή διαγώνιος στο χάλκινο άγαλμα ελληνιστικού μονάρχη (εικ. 2) η απόδοσή του στο Σελευκίδη Δημήτριο Α είναι αβέβαιη κατευθύνει τη ματιά μας στο άκρο του δόρατος, δημιουργώντας μιαν αντίθεση ανάμεσα στην άνετη στάση του βασιλιά και την ενδεχόμενη, αν οι περιστάσεις το επιβάλουν, βίαιη εκ δήλωση της δύναμής του. 5 Η φωτογραφία του νικητή Καραμανλή μας προκαλεί το αίσθημα της γαλήνης και της ηρεμίας, σε σαφή αντίθεση με τη βουερή και παθιασμένη προεκλογική εκστρατεία. Η λάμπα, που σαν ήλιος λάμπει πίσω από τα δύο πρόσωπα, συντελεί στην αποτελεσματικότητα της εικόνας. Φυσικά η φωτογραφία αυτή δεν είναι «στημένη» αλλά αν ο Κώστας Καραμανλής και οι υπεύθυνοι δημοσίων σχέσεων είχαν θελήσει να «στήσουν» μια φωτογραφία για να περάσουν αυτά τα μηνύματα, μάλλον σε κάποια τέτοια εικόνα θα κατέληγαν. Αρμονία και αφοσίωση είναι και η εικόνα που προωθεί η επίσημη ιστοσελίδα της William J. Clinton Presidential Library and Museum (εικ. 3). 6 Στην περίπτωση αυτή είναι προφανές ότι η φωτογραφία είναι σκηνοθετημένη και θεατρική. Δύο άνθρωποι, ώριμοι αλλά ακόμα νέοι, κοιτά Εικ. 2. Ελληνιστικός μονάρχης (μέσα του 2ου π.χ. αιώνα) Ρώμη, Museo Nazionale Romano. Φωτογραφία του H. Koppermann (D-DAI-Rom αρ. 1966.1686). 19
ΘΕΑΤΡΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΒΙΟΣ Εικ. 3. Φωτογραφία από την ιστοσελίδα της William J. Clinton Presidential Library and Museum. ζονται στα μάτια με αφοσίωση. Αν μπορούν ακόμα να το κάνουν, μετά από όσα έχουν προηγηθεί στη σχέση τους και είναι γνωστά σ όλη την υφήλιο, αυτό οφείλεται στο ότι γνωρίζουν να δίνουν προτεραιότητα στις οικογενειακές αξίες γνωρίζουν πώς να ελέγχουν τα αισθήματά τους γνωρίζουν πώς να αντεπεξέλθουν σε μια κρίση με κατανόηση και μετριοπάθεια. Η επόμενη εικόνα (εικ. 4), επίσης «στημένη», είναι η επίσημη δημόσια εικόνα του Προέδρου της Σοσιαλιστικής Διεθνούς, δανεισμένη από την ιστοσελίδα του. 7 Η κόκκινη γραβάτα υπαινίσσεται τις ιδεολογικές καταβολές και τα οράματα της πολιτικής κίνησης το μαύρο κουστούμι αποπνέει σοβαρότητα και τεχνοκρατική υπευθυνότητα. Ο ηγέτης σκύβει μπροστά χαμογελαστός, προσηνής, αγωνιζόμενος συμβολικά να ξεπεράσει την απόσταση που τον χωρίζει από τον πολίτη τα χέρια του σφίγγουν στη θερμή χειραψία της αλληλεγγύης. Μήπως το ρολόι είναι γυρισμένο ανάποδα για να μη φαίνεται κάποια Εικ. 4. Η δημόσια εικόνα του Προέδρου της Σοσιαλιστικής Διεθνούς. ακριβή μάρκα; Η «σκηνική παρουσία» ενός πολιτικού προσώπου (ντύσιμο, κίνηση, έλεγχος του ύ φους και του τόνου της ομιλίας, λάμψη, προβολή 20
1. ΘεατρικοτΗτα και Θεατρο συγ κεκριμένων συναισθηματικών αντιδράσε ων και καταστολή άλλων) δεν σχολιάζεται λι γότερο απ ό,τι ο πολιτικός του λόγος. Τα στοιχεία της σχετίζονται άμεσα και μέχρι κάποιο βαθμό και γενετικά με το θέατρο και την υποκριτική τέχνη και σ αυτό οφείλεται ο χαρακτηρισμός τους ως «θεατρική συμπεριφορά» ή «θεατρικότητα». Υπό ευρεία έννοια, ως θεατρικότητα μπορεί να νοηθεί κάθε στοιχείο υποκριτικής («παιξίματος», παράστασης) που εμφανίζεται στην ανθρώπινη επικοινωνία, κάθε υπολογισμένη, επιτηδευμένη ή υπερβολική συμπεριφορά που συνειδητά επιδιώκει να προκαλέσει συγκεκριμένες αντιδράσεις στον αποδέκτη της, σε αντίθεση προς τη φυσική και αυθόρμητη συμπεριφορά. 8 Υπό αυτή την έννοια, η θεατρικότητα δεν συνδέεται απαραίτητα με το θέατρο. «Θεατρική Η συμπεριφορά» προεπισκόπηση υπάρχει στη βάση σχεδόν κάθε επικοινωνίας, από τη χειραψία έως το φιλικό χαμόγελο του των πλασιέ. «Θεατρικότητα» επόμενων χαρακτηρίζει σελίδων επίσης πολλές συμβατικές χειρονομίες και μικρο-«τελετουργίες» της καθημερινής δεν ζωής σε είναι κάθε κοινωνία, διαθέσιμη είτε γνωρίζει οργανωμένες θεατρικές παραστάσεις είτε όχι. 9 Η θεωρητικός της θεατρικότητας Elizabeth Burns διακρίνει θεατρική συμπεριφορά στην καθημερινότητα, όταν κάποιος καταφεύγει σε μια επιτηδευμένη συμπεριφορά με συνειδητό στόχο να εκπέμψει και να επιβάλει τις απόψεις και τη στάση του θεατρική είναι επίσης η συμπεριφορά που οι αποδέκτες της αναγνωρίζουν ως επιτηδευμένη (ακόμα και αν δεν γνωρίζουν τί επιδιώκει) και την περιγράφουν με θεατρικούς όρους. 10 Η καθομιλουμένη νεοελληνική βρίθει σχετικών εκφράσεων («έκλεψε την παράσταση», «τί ρόλο παίζει;», «είναι μεγάλη ντίβα», «μας το παίζει...», «πέταξε μια κορόνα», «έπεσε η αυλαία», «εξελίσσεται σε πολιτικό θρίλερ» κλπ.), 21