ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ. ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ - ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΝΙΚΟΣ ΡΟΔΟΣΘΕΝΟΥΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ. ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Θεσσαλονίκη 2012

1

ΝΙΚΟΣ ΡΟΔΟΣΘΕΝΟΥΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ. ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ 2

3

ΝΙΚΟΣ ΡΟΔΟΣΘΕΝΟΥΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ. ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: Ανέστης Κεσελόπουλος: π. Βασίλειος Καλλιακμάνης Νίκη Παπαγεωργίου Επιβλέπων Μέλη 4

5

Στη σύζυγό μου Ειρήνη και στα πέντε παιδιά μας 6

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο εικοστός πρώτος αιώνας χαρακτηρίζεται, μεταξύ των άλλων από τη γνήσια δίψα του ανθρώπου να ανακαλύψει χαμένα μονοπάτια της ψυχής του. Να στραφεί στην πνευματική αναζήτηση, μιαν αναζήτηση εσωτερική και εξωτερική, για μιαν εναλλακτική πρόταση ζωής και επικοινωνίας, που θα τον απομακρύνει από την τεχνολογική εξάρτηση, τον μονότονο τρόπο ζωής του και τα πολλαπλά κοινωνικά προβλήματα. Η υπαρξιακή πρόκληση είναι να γίνει αληθινός προσκυνητής του αιωνίου, και από μιαν άλλη άποψη πνευματικός αναζητητής του ιερού μέσα σε ένα βέβηλο κόσμο, με στόχο μιαν εσωτερική αλλαγή και ταυτόχρονα ισορροπία στα δεινά δεδομένα των μεταμοντέρνων καιρών. Ο σημερινός άνθρωπος χρειάζεται όσο ποτέ άλλοτε ερεθίσματα οδηγητικά προς διεξόδους ζωής. Όχι εκπίπτοντας σε περιπλανώμενο και περιεργαζόμενο τουρίστα, αλλά βοηθούμενος στο να βιώσει προσκυνηματικές προσπάθειες ικανές να του φανερώσουν αυθεντικές ρίζες ταυτότητας και αυτοσυνειδησίας. Αν στα παλιά χρόνια το ταξίδι ήταν περιπέτεια, με κίνδυνο ακόμη και για τη ζωή του περιηγητή, στον σημερινό κόσμο ο λεγόμενος τουρισμός είναι διασκέδαση και ξεκούραση, γνώση και θεραπεία, αναψυχή και ευλογία. Η Ορθόδοξη Εκκλησία σήμερα προτείνει στον άνθρωπο, τον θρησκευόμενο ή λιγότερο θρησκευόμενο, να επισκεφθεί χώρους που έχουν καθαγιάσει οι άγιοι, χώρους στους οποίους φανερώθηκε θαυμαστά η δύναμη και η αγάπη του Κυρίου. Του προτείνει ακόμη να αξιοποιήσει και πνευματικά το ταξίδι και τελικά να γίνει αυτό ένα αληθινό ταξίδι, μια πορεία αναψυχής και πνευματικής ξεκούρασης, μια πορεία που θα αποτελέσει την αρχή σωτηρίας του ανθρώπου. Η παρούσα μελέτη με τίτλο «Θρησκευτικός και Προσκυνηματικός Τουρισμός στην Κύπρο. Ποιμαντική προσέγγιση», κατατίθεται στο πλαίσιο εκπόνησης διδακτορικής διατριβής στο Τμήμα Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, με απώτερο σκοπό τη διαχρονική διερεύνηση της αξίας των προσκυνηματικών περιηγήσεων και την παρουσία του Θρησκευτικού και Προσκυνηματικού τουρισμού στην αγιοτόκο και μαρτυρική Κύπρο. Η μελέτη αυτή επιχειρεί, επίσης, να παρουσιάσει μιαν ολοκληρωμένη ποιμαντική προσέγγιση του θέματος, συνοδευόμενη από την κατάθεση σειράς εισηγήσεων και προτάσεων ποιμαντικής διακονίας της Εκκλησίας, για μια πιο ολοκληρωμένη και ποιοτικά 7

αναβαθμισμένη προσπάθεια ανάπτυξης του Θρησκευτικού και Προσκυνηματικού Τουρισμού στη Μεγαλόνησο. Τα διάφορα μνημεία, οι λατρευτικοί και ιστορικοί χώροι, τα αγιάσματα, τα προσκυνήματα, οι παλαίφατες ιερές μονές της Κύπρου προσφέρονται ως υποκείμενο μελέτης, ως προς τις αιτίες, τις προϋποθέσεις, την επισκεψιμότητα (ευκολία πρόσβασης), τις επιδιώξεις, τα ενδιαφέροντα, την προαίρεση των τουριστών και προσκυνητών τους. Η ολοκλήρωση της απαιτητικής αυτής μελέτης οφείλει πολλά σε πολλούς. Σε αυτό το σημείο θα ήθελα πραγματικά να ευχαριστήσω όλους όσοι με βοήθησαν και μου συμπαραστάθηκαν στην ολοκλήρωση της διδακτορικής μου διατριβής. Αποφασιστικότερος συντελεστής στη συγκρότηση και την ολοκλήρωσή της υπήρξε η στενή συνεργασία με τον επιβλέποντα καθηγητή κ. Ανέστη Κεσελόπουλο. Ειλικρινείς είναι οι ευχαριστίες και βαθύ το αίσθημα ευγνωμοσύνης προς αυτόν, τόσο για την εποπτεία της εργασίας αυτής, όσο και τη βοήθεια, τις γνώσεις και τις υποδείξεις του στο να διατυπώσω με τρόπο σαφή και κατανοητό την ερευνητική μου κατάθεση, να τεκμηριώσω τα επιχειρήματά μου και να αποδείξω τις θέσεις μου. Ανάλογες ευχαριστίες οφείλονται και στον καθηγητή πατέρα Βασίλειο Καλλιακμάνη και την επίκουρο καθηγήτρια κα Νίκη Παπαγεωργίου, για τις πολύτιμες υποδείξεις τους, που ενίσχυσαν την προσπάθειά μου και βοήθησαν στην ολοκλήρωση της διατριβής. Τέλος, ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω στη σύζυγό μου Ειρήνη και στα πέντε παιδιά μας, για την υπομονή και την συνεχή εκ μέρους τους συμπαράσταση και βοήθεια. Νίκος Ροδοσθένους 8

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ...7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ...9 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ...14 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...15 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΕΣ ΙΕΡΑΠΟΔΗΜΙΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ...21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΗΣ ΘΕΑΣ ΑΦΡΟΔΙΤΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΔΙΑΦΟΡΑ ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΚΥΠΡΟ....28 9

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ. ΙΕΡΑΠΟΔΗΜΙΕΣ, ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΑ, ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ, ΤΟΥΣ ΑΓΙΟΥΣ ΤΟΠΟΥΣ ΚΑΙ ΤΟ ΑΓΙΟ ΟΡΟΣ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΠΡΟΚΥΝΗΜΑΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ.....39 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: Η ΚΥΠΡΟΣ ΑΓΙΟΤΟΚΟΣ ΚΑΙ ΤΟΠΟΣ ΦΙΛΟΞΕΝΙΑΣ ΑΓΙΩΝ, ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΩΝ.... 45 Α. ΜΟΡΦΕΣ ΑΓΙΩΝ ΠΟΥ ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΤΟΥΣ ΣΥΝΕΒΑΛΑΝ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ.....45 Β. ΞΕΝΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΕΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΤΟΠΩΝ. Η ΚΥΠΡΟΣ ΩΣ ΕΝΔΙΑΜΕΣΟΣ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΙΚΟΣ ΣΤΑΘΜΟΣ.....59 10

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΙΕΡΑΠΟΔΗΜΙΕΣ, ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΑ, ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ ΣΤΟΥΣ ΑΓΙΟΥΣ ΤΟΠΟΥΣ ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ..66 Α. ΙΕΡΑΠΟΔΗΜΙΕΣ ΚΥΠΡΙΩΝ ΑΓΙΩΝ ΣΤΟΥΣ ΑΓΙΟΥΣ ΤΟΠΟΥΣ ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΠΤΥΧΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ..68 Β.ΙΕΡΑΠΟΔΗΜΙΕΣ ΑΓΙΩΝ, ΟΣΙΩΝ ΜΟΡΦΩΝ ΚΑΙ ΓΕΡΟΝΤΩΝ ΣΤΟΥΣ ΑΓΙΟΥΣ ΤΟΠΟΥΣ ΚΑΙ Η ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ.76 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΙΕΡΑΠΟΔΗΜΙΕΣ, ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΑ, ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΑΓΙΟ ΟΡΟΣ ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ...94 Α. ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΓΙΑ ΤΑ ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΙΕΡΑΠΟΔΗΜΙΕΣ ΣΤΟ ΑΓΙΟ ΟΡΟΣ. Η ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΤΟΥΣ ΔΙΑΣΤΑΣΗ...94 Β. ΙΕΡΑΠΟΔΗΜΙΕΣ, ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ ΚΥΠΡΙΩΝ ΣΤΟ ΑΓΙΟ ΟΡΟΣ ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΠΤΥΧΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ.....96 11

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: Α.ΙΕΡΕΣ ΑΠΟΔΗΜΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΚΔΡΟΜΕΣ ΤΟΥ ΧΘΕΣ 104 Β. ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΑ.. 108 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: Η ΔΙΑΦΟΡΑ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΟΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΤΗΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ 112 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΟΙ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΚΔΡΟΜΕΣ ΚΑΙ Η ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΤΟΥΣ ΔΙΑΣΤΑΣΗ..118 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΔΙΑΚΟΝΙΑΣ ΤΟΥ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ.. 146 12

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ: ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΚΑΙ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ. Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ.....159 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ: ΕΡΕΥΝΑ-ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΙΚΟ ΤΟΥΡΙΣΜΟ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ 165 ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ..203 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ.212 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 1. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α ΕΙΚΟΝΕΣ ΠΡΩΤΟΥ ΜΕΡΟΥΣ 225 2. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β ΧΑΡΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ ΚΑΙ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΩΝ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ....227 3. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ 228 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.. 248 13

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΑ.ΕΙΚ.Α : Παράρτημα A Εικόνες Πρώτου Μέρους. Κ.Κ.Ξ.Ε. (Α, Β, Γ ): Άντρος Παυλίδης, Η Κύπρος ανά τους αιώνες μέσα από κείμενα ξένων επισκεπτών της, εκδ. Φιλόκυπρος. Κ.Ο.Τ. Κυπριακός Οργανισμός Τουρισμού. WNWTO Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού. WRTA Παγκόσμιος Οργανισμός Θρησκευτικού Τουρισμού. ΟΥΝΕΣΚΟ Εκπαιδευτική Επιστημονική και Πολιτιστική Οργάνωση των Ηνωμένων Εθνών. μ.ο. Μέσος όρος βαθμολογίας. 14

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Για τους μελετητές της Εκκλησιαστικής Ιστορίας η Κύπρος συγκεντρώνει μεγάλο ενδιαφέρον ως χώρος Ορθοδοξίας και πολιτισμού. Στο έδαφός της περπάτησαν τα πόδια όχι μόνο του αγίου φίλου του Χριστού Λαζάρου, αλλά και του πνευματοφόρου υιού της παρακλήσεως Αποστόλου Βαρνάβα και του μεγάλου Αποστόλου των εθνών Παύλου. Το νησί αυτό γέννησε, επίσης, πλειάδα πατέρων και αγίων, οσίων και μαρτύρων διά μέσου της πολυτάραχης ιστορίας του, όπως ο Άγιος Σπυρίδωνας, ο Άγιος Επιφάνιος, ο Άγιος Ιωάννης ο Ελεήμων και ο Άγιος Νεόφυτος ο Εγκλειστος. Η εκκλησία της Κύπρου διακρίνεται μεταξύ των αδελφών εκκλησιών τής χριστιανικής Ανατολής. Είναι η πιο αρχαία και περίφημη Αυτοκέφαλη εκκλησία. Η αποστολική της αρχή στηρίζεται όχι επί σκιωδών αξιώσεων ή αβέβαιων παραδόσεων, αλλά προκύπτει από τη ρητή μαρτυρία της Αγίας Γραφής. Τα ονόματα επισκόπων της, όπως Κύριλλος, Αυξίβιος, Σπυρίδων και Τριφύλλιος βρίσκονται στους πίνακες των Οικουμενικών Συνόδων 1, από τις οποίες η Εκκλησία της Κύπρου έγινε αποδέκτης βασιλικών προνομίων, τα οποία και διαφύλαξε μέχρι και σήμερα. Οι Κύπριοι μπορούν να είναι περήφανοι για τη γεραρά τους Εκκλησία. Αυτή είναι η μεγαλύτερη και σπουδαιότερη κληρονομιά του νησιού διά μέσου των αιώνων. Αυτή είναι η μόνη πρόμαχος που πάντοτε πρωτοστάτησε, πρωταγωνίστησε εναντίον όλων των επιδρομών από τη Δύση μέχρι την Ανατολή. Σε αυτήν πράγματι οφείλουν οι Κύπριοι τη διάσωση της γλώσσας, της παράδοσης, του πολιτισμού και της ελληνοχριστιανικής ταυτότητάς τους, διότι κράτησε άσβεστη τη λυχνία της πατρίδας και της Ορθοδοξίας σε δύσκολους καιρούς, κατά τους οποίους θα είχε σβήσει εδώ και πολλούς αιώνες. Η πείρα και η ιστορία διδάσκει ότι η παλαιά τάξη πάντοτε μεταβάλλεται και υποχωρεί στη νέα και τα ανθρώπινα ιδρύματα εμφανίζονται και αφανίζονται. Όμως, η Εκκλησία του Χριστού δεν είναι ανθρώπινο κατασκεύασμα, διότι τη δημιούργησε ο ίδιος ο Θεός και την έβαψε με το ίδιό Του το αίμα, γι αυτό θα συνεχίζει το αποστολικό της έργο μέχρι τη συντέλεια του κόσμου τούτου. 1 Βλ. Ι. Χάκκεττ, Ιστορία της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Κύπρου, μετφ. Χαρίλαου Ι. Παπαϊωάννου, τόμ. Α, Αθήνα 1923, σ. 15. 15

Η Εκκλησία της Κύπρου συνεχίζει αυτό το ταξίδι διά μέσου των αιώνων εδώ και 2000 χρόνια και αποτελεί την πύλη προς τα ιερά προσκυνήματα της Παλαιστίνης. Σήμερα, εδώ και 38 χρόνια, τα τουρκικά στρατεύματα καταπατούν τα άγια χώματα τής Κύπρου, βεβηλώνοντας και καταστρέφοντας 580 εκκλησίες στο κατεχόμενο μέρος της Κύπρου 2. Μια επώδυνη σύληση του πνευματικού πολιτισμού και μια ανείπωτη καταστροφή της εκκλησιαστικής και χριστιανικής κληρονομιάς του νησιού. Εκεί που θα ανέμενε κάποιος τη στήριξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης από χώρες κράτη μέλη, κατά τα άλλα χριστιανικές, όπου και η Κύπρος είναι πλήρες μέλος, εντούτοις παρατηρείται μια ανεπίτρεπτη άγνοια και αδιαφορία. Ακριβώς την ίδια παρατήρηση και διαπίστωση έκαναν τότε οι διάφοροι περιηγητές, όταν επεσκέφθηκαν την Κύπρο σε χρόνους δύσκολους για το νησί, και κυρίως κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, δηλαδή πριν από 500 χρόνια περίπου. Όπως τότε, μεταξύ των Ευρωπαίων περιηγητών υπήρχε η απορία και ο προβληματισμός, γιατί η χριστιανική Ευρώπη ανεχόταν και δεν βοηθούσε ένα μικρό και αδύναμο χριστιανικό νησί, έτσι και σήμερα ισχύει ακριβώς το ίδιο ερώτημα και ο ίδιος προβληματισμός. Η Κύπρος αληθινά ανήκει και είναι αναπόσπαστο μέρος της Γηραιάς Ηπείρου, αν και έχει μακρινούς πολιτιστικούς δεσμούς με χώρες της Ανατολής. Το νησί βρίσκεται στο σταυροδρόμι των τριών ηπείρων ένεκα της γεωγραφικής του θέσης, έχει μοναδική προϊστορία, πρωτο-ιστορία, προελληνική και αρχαϊκή. Η σύγχρονη αρχαιολογία απέδειξε ότι διαπιστώνεται μια χιλιετία πολιτισμού πριν από την αρχή της ιστορίας. Ο λαός της Κύπρου έχει αδιάκοπη ελληνική παράδοση. Είναι λαός που έχει, επίσης, αδιάκοπη και συχνά ηρωική αφοσίωση στο πρωϊμότατο κήρυγμα του Ευαγγελίου από τους Αποστόλους Παύλο, Βαρνάβα και Μάρκο κατά τη διάρκεια της Α Αποστολικής Περιοδείας το 45 μ.χ 3. Η ευλάβεια των Κυπρίων προς τη χριστιανική πίστη συνέβαλε, ώστε στην Κύπρο να εκτυλίσσονται γεγονότα με δοξασμένους μάρτυρες, ηγέτες, αρχιεπισκόπους και επισκόπους, μεγάλες προσωπικότητες και πολλούς άλλους που είναι λιγότερο γνωστοί, οι οποίοι έδωσαν μαρτυρία του χριστιανικού ονόματος του νησιού. 2 Βλ. Α. Παπαγεωργίου, Η χριστιανική τέχνη στο κατεχόμενο από τον τουρκικό στρατό τμήμα της Κύπρου, Λευκωσία 2010, σσ. 1 15. 3 Βλ.Χρήστος Οικονόμου, Οι απαρχές του Χριστιανισμού στην Κύπρο, έκδ. Ι. Μητροπόλεως Πάφου, Πάφος 1996, σ. 72. 16

Οι φυσικές καλλονές του νησιού, οι ιστορικοί χώροι και πολιτισμικοί θησαυροί της Κύπρου, που είναι εγκατεσπαρμένοι στις πόλεις και στα χωριά, σε μοναστήρια και σε κάστρα, σε πεδιάδες ή όρη, δεν είναι ακόμα αρκετά γνωστοί και ασφαλώς δεν φαίνεται να ενδιαφέρουν στον βαθμό που αναμένεται τα ξένα τουριστικά γραφεία. Από την παλαιοχριστιανική εποχή, την εποχή των Πατέρων, τον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση, μέχρι τους μοντέρνους χρόνους δεν έπαψαν οι κάτοικοι αυτού του τόπου να εκφράζουν την ευσέβειά τους προς το θείο και την πίστη τους. Δυστυχώς, σήμερα ένας μεγάλος αριθμός από τέτοιους χριστιανικούς θησαυρούς έχει καταστραφεί από την προκλητική και βάναυση τουρκική κατοχή 4. Αρκετοί εκκλησιαστικοί θησαυροί, που αποτελούν μέρος της χριστιανικής κληρονομιάς του νησιού, φυλάσσονται σε μουσεία και συλλογές στην Κύπρο, ιδιαίτερα στο «Ιδρυμα Αρχιεπίσκοπος Μακάριος Γ», που βρίσκεται στην Ιερά Αρχιεπισκοπή στη Λευκωσία, καθώς επίσης και στο μουσείο της Ιεράς Μονής Κύκκου και σε άλλες Μητροπόλεις. Για όλους αυτούς τους λόγους η Ουνέσκο έχει ανακηρύξει μερικούς αντιπροσωπευτικούς θησαυρούς της Κύπρου ως πολιτιστική κληρονομιά ολόκληρης της ανθρωπότητας. Για παράδειγμα, μια σύγχρονη και λεπτομερής καταγραφή του τεράστιου θησαυρού των θρησκευτικών εικόνων της Εκκλησίας της Κύπρου δεν έχει γίνει ακόμη. Ο πλούτος και η ποικιλομορφία του τοπικού πολιτισμού κάθε χριστιανικής χώρας, η ιστορία και τα χριστιανικά πολυδιάσπαρτα προσκυνήματα στην Ευρώπη και ειδικά σε Ορθόδοξες χώρες, όπως η Ελλάδα και ιδιαίτερα η Κύπρος, αποτελούν μια παγκόσμια κληρονομιά και υπαγορεύουν την υλοποίηση μιας εναλλακτικής πρότασης αξιοποίησής τους, κατά την περιήγηση τόσο των Ελλήνων και ντόπιων, όσο και των ξένων ανθρώπων που τις επισκέπτονται καθημερινά. H ανάπτυξη του Θρησκευτικού και Προσκυνηματικού τουρισμού στην Κύπρο θα αποτελέσει το εχέγγυο, ώστε να εντατικοποιηθούν και να αυξηθούν οι επισκέψεις ξένων προσκυνητών και περιηγητών στο νησί και κατ επέκταση αυτό θα βοηθήσει πάρα πολύ στην προβολή και προστασία αυτής της πλούσιας πολιτιστικής και θρησκευτικής κληρονομιάς του νησιού. Οι επισκέψεις από όλο τον κόσμο στην Κύπρο δεν πρέπει να γίνονται μόνο για τις διακοπές σε ένα περιβάλλον τόσο μαγευτικό και όμορφο, με ήλιο 4 Βλ. Οικ. Δ. Δημοσθένους, Εκκλησίες της κατεχόμενης Κύπρου, Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία 2005, σ. 26. 17

και ωραία θάλασσα, αλλά και για να γνωρίσει ο επισκέπτης και να έλθει σε επαφή με τον λαό και τις πολιτιστικές και θρησκευτικές παραδόσεις του. Με αυτή την προοπτική θα μπορούσε να μετατραπεί η Κύπρος ολόκληρη σε προσκύνημα. Αυτός είναι τελικά και ο στόχος του υπό πραγμάτευση αντικειμένου της παρούσας διατριβής. Να καταστούν γνωστοί οι ιεροί και θρησκευτικοί θησαυροί του νησιού σε πολύ περισσότερο κόσμο, όταν οι επισκέπτες γυρίσουν πια στην πατρίδα τους. Το θέμα του Θρησκευτικού και Προσκυνηματικού τουρισμού εμπίπτει στην γενικότερη και αειφόρο τουριστική ανάπτυξη εναλλακτικού τουρισμού, ειδικών ενδιαφερόντων, καλών πρακτικών, νέων τάσεων, στην προστασία του περιβάλλοντος και στον σεβασμό των ιερών χώρων. Η προοπτική ανάπτυξης Θρησκευτικού και Προσκυνηματικού τουρισμού είναι μια παγκόσμια και καθολική προσπάθεια, η οποία εστιάζεται ειδικότερα στις ομοιότητες και τις διαφορές μεταξύ των περιφερειών του κόσμου, οι οποίες εκπροσωπούν διάφορες φάσεις ανάπτυξης, συστήματα, πολιτισμικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές συνθήκες. Ευκταίος σκοπός και στόχος είναι η δημιουργία ισχυρότερων δεσμών μεταξύ των τουριστικών φορέων και τοπικών αρχών, ταξιδιωτικών πρακτόρων, Εκκλησίας, Πολιτείας και όλου του φάσματος των τουριστικών εταίρων σε μια προσπάθεια για εξεύρεση προσεγγίσεων, για μια πιο αποτελεσματική μετάβαση προς ένα πραγματικά πιο ολοκληρωμένο τρόπο σκέψης εξ επόψεως του Θρησκευτικού τουρισμού, μιαν ανθρωποκεντρική προσέγγιση και παράλληλα μιαν ολοκληρωμένη προσφορά με επίκεντρο την πραγματικά αειφόρο τουριστική ανάπτυξη στο νησί. Η εκπόνηση της εργασίας αυτής αποσκοπεί στη διερεύνηση του κοινωνικού φαινομένου του Θρησκευτικού και Προσκυνηματικού τουρισμού στη μεγαλόνησο, από τα παλιά χρόνια μέχρι σήμερα, και στην κατάθεση προτάσεων και εισηγήσεων, έτσι ώστε η δραστηριότητα αυτή να καθίσταται ένας άριστος τρόπος και ένα άριστο μέσο πνευματικής και ιεραποστολικής διαποίμανσης του πληρώματος της Εκκλησίας, με απώτερο σκοπό τη σωτηρία του ανθρώπου. Για καλύτερη υποστήριξη της ερευνητικής αυτής προσπάθειας, καθώς και για όσο το δυνατόν πλουσιότερη συγκέντρωση υλικού, έγινε αποδελτίωση από όλες τις διαθέσιμες πηγές, τις εκδόσεις που αναφέρονται στην εκκλησία της Κύπρου, αλλά και άλλες εκδόσεις που παραθέτουν στοιχεία για εκκλησίες και μοναστήρια και αρχαία μνημεία, τη θρησκευτική και εκκλησιαστική ιστορία του 18

νησιού εδώ και χιλιάδες χρόνια, τους διάφορους περιηγητές και προσκυνητές όπως επίσης και όλη τη σχετική ζώσα προφορική παράδοση. Η όλη μελέτη χωρίζεται σε τρία μέρη. Το πρώτο μέρος εξετάζει την ιστορική διαχρονία των λατρευτικών ιεραποδημιών και περιηγήσεων στην Ελλάδα και την Κύπρο κατά την αρχαιότητα. Το δεύτερο μέρος περιγράφει τη διάδοση του Χριστιανισμού και την ίδρυση της πρώτης χριστιανικής Εκκλησίας στο νησί, ως επίσης τις διάφορες ιεραποδημίες, οδοιπορικά και περιηγήσεις στην Κύπρο, τους Αγίους τόπους και το Άγιο Όρος. Το τρίτο μέρος αναφέρεται στη θεολογική και ποιμαντική προσέγγιση του σύγχρονου Θρησκευτικού και Προσκυνηματικού τουρισμού, στη διαφορά μεταξύ τουρισμού και προσκυνήματος μέσα από το πρίσμα της ποιμαντικής, στις προσκυνηματικές εκδρομές και την ποιμαντική τους δίασταση, καθώς και σε εκκλησίες και μοναστήρια της Κύπρο και τη συμβολή τους στην ανάπτυξη του Θρησκευτικού και Προσκυνηματικού τουρισμού στο νησί. Επιπρόσθετα, μέσα από τον σχολιασμό και τα πορίσματα τοπικής έρευνας που διενεργήθηκε για πρώτη φορά στην Κύπρο αναφορικά με τον Θρησκευτικό και Προσκυνηματικό τουρισμό, και η οποία περιλάμβανε τη συμπλήρωση, επεξεργασία και ανάλυση 105 περίπου ερωτηματολογίων, έγινε μια καινοτόμος προσπάθεια να καταστούν γνωστές οι απόψεις τόσο της Εκκλησίας της Κύπρου (Μητροπόλεις, ιερές μονές, προσκυνήματα) όσο και διαφόρων τουριστών και προσκυνητών του νησιού, καθώς και των τουριστικών γραφείων που εμπλέκονται στη διοργάνωση προσκυνηματικών εκδρομών. Τέλος, οι προτάσεις και οι εισηγήσεις που κατατίθενται για την ποιμαντική πτυχή και διακονία της εκκλησίας, καθώς και η παρουσίαση των πορισμάτων και συμπερασμάτων της εργασίας αυτής, πέρα από την επιστημονική τους αξία, στοχεύουν στο να αναδείξουν τις θεολογικές, αλλά κυρίως τις ποιμαντικές και πνευματικές προεκτάσεις που έχει το φαινόμενο αυτό στον σύγχρονο κόσμο, συμβάλλοντας έτσι στην ποιοτική και επιτυχημένη ανάπτυξη της δραστηριότητας του Θρησκευτικού και Προσκυνηματικού τουρισμού στην Κύπρο, ιδιαίτερα μετά την τραγική δοκιμασία της Κύπρου με την τούρκικη εισβολή. 19

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΕΣ ΙΕΡΑΠΟΔΗΜΙΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ 20

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ Οι ιεραποδημίες δεν αποτελούν μια πρόσφατη δραστηριότητα του σύγχρονου πολιτισμού. Eίναι ένα φαινόμενο που υπήρχε από τα πανάρχαια χρόνια και το οποίο με την πάροδο του χρόνου αναπτύχθηκε και μετεξελίχθητε σε Θρησκευτικό και Προσκυνηματικό τουρισμό, ανάλογα με τις διάφορες μεταβολές που είχαν παρατηρηθεί στην πορεία της ανθρωπότητας. Σε όλες τις εποχές, και ειδικότερα μετά τον 19 ον αιώνα, η ανάπτυξη του τουρισμού γενικά στηρίχθηκε στον ελεύθερο χρόνο των ανθρώπων και στις μετακινήσεις τους σε διάφορα μέρη είτε της ίδιας τους της χώρας είτε και σε άλλες χώρες. Οι λατρευτικές αυτές συνάξεις βασίζονται στην ιδέα ότι κάποιοι τόποι είναι διαφορετικοί από άλλους, κατά κάποιο τρόπο είναι ένα είδος ταξιδιού, συνήθως μεγάλης απόστασης, γι αυτό προϋποτίθεται κάποια προετοιμασία και δοκιμασία γι αυτόν που επιθυμεί την πραγματοποίησή του. Παρακολουθώντας διαχρονικά τη συνήθεια αυτή, διαπιστώνουμε ότι πρόκειται για μια συνήθεια που έχει τις ρίζες της στα αρχαία χρόνια, από την εποχή κιόλας του Ομήρου, με σαφή αναφορά στα ιερά του λαμπρού πολιτισμού των αρχαίων Ελλήνων. Στην αρχαιότητα η μετακίνηση αυτή ορίζεται ως ταξίδι και απείχε πολύ από τη σημερινή του μορφή, δηλαδή αυτήν του ταξιδιού της αναψυχής, της ξεκούρασης και των διακοπών. Οι ελεύθεροι και εύποροι οικονομικά πολίτες μπορούσαν να μετέχουν σε διαφορετικών τύπων ταξίδια μετακίνησης. Κύριος σκοπός των ταξιδιών αυτών ήταν η πνευματική ανάπτυξη του ταξιδιώτη, ο οποίος μετέφερε τις εμπειρίες του και τα διάφορα πολιτιστικά στοιχεία του τόπου του σε άλλους ανθρώπους, σε άλλους πολιτισμούς. Γι αυτόν ακριβώς τον λόγο η μετάβαση σε ιερές περιοχές έξω από την πόλη κράτος του προσκυνητή ήταν πολύ σημαντικό πολιτιστικό στοιχείο μεταξύ των Ελλήνων. Γνωρίζουμε, για παράδειγμα, ότι ο λαός ανέβαινε στο βουνό του Δία να παρακαλέσει για βροχή, και είναι γνωστά τα ιερά του στον Όλυμπο και σε άλλες βουνοκορφές, καθώς και στο ψηλότερο βουνό της Αίγινας, όπου ονομαζόταν Δίας ο Πανελλήνιος (Ελλάνιος) 5. Σε αυτό το ιερό είχε στηθεί ένα οικοδόμημα, για να 5 Βλ. Martin P. Nilsson, Ελληνική Λαϊκή Θρησκεία, μετάφραση Ι.Θ. Κακριδή, Αθήνα 1979, σ. 7. 21

καταφεύγουν οι προσκυνητές. Ακόμη και σήμερα θεωρείται ότι ο βροχοποιός προφήτης Ηλίας, ο οποίος έχει κι από ένα ξωκλήσι σε κάθε βουνοκορφή, είναι η διάδοχη κατάσταση του Δία. Η αρχαία ελληνική θρησκεία με τη λατρεία του δωδεκάθεου δημιούργησε άπειρα μνημεία και ιερά, που προσέλκυαν πλήθος κόσμου από όλη την Ελλάδα, αλλά και από άλλες περιοχές του τότε γνωστού κόσμου και συνέβαλε με αυτό τον τρόπο στην ανάπτυξη των ιεραποδημιών και του θρησκευτικού τουρισμού, καθώς και στην ανταλλαγή ηθών, εθίμων, ιδεών και αντιλήψεων. Η συνάθροιση αυτή γινόταν πιο έντονη κατά τις μεγάλες γιορτές και πανηγύρεις, όπως αυτή του Ποσειδώνα, της Παλλάδας Αθηνάς, της Δήμητρας, καθώς και στους Ολυμπιακούς αγώνες, που διοργανώνονταν κάθε τέσσερα χρόνια στην αρχαία Ολυμπία 6. Οι αρχαίοι Έλληνες τηρούσαν την περίοδο αυτή και το θέμα της νηστείας ως προϋπόθεση και προετοιμασία για το ταξίδι τους, και στη συνέχεια κάλυπταν μεγάλες αποστάσεις, για να πάνε σε συγκεκριμένους ιερούς χώρους και να λάβουν μέρος σε ιερές τελετές, αν και κάθε πόλη κράτος της Ελλάδας είχε τα δικά της λατρευτικά κέντρα, ιερά και ναούς. Η αθρόα προσέλευση πιστών από όλα τα μέρη του τότε γνωστού κόσμου σε συγκεκριμένους ιερούς χώρους, όπως η Ελευσίνα, η Ολυμπία, η Δωδώνη, οι Δελφοί, η Επίδαυρος, η Έφεσος κ.ά. δημιουργούν μεγάλη κινητικότητα στους χώρους αυτούς, και έτσι αποτελούν τις πρώτες ιεραποδημίες ή τα πρώτα προσκυνηματικά ταξίδια 7. Χαρακτηριστικό είναι και το γεγονός ότι τα σημαντικότερα ιερά προσκυνήματα βρίθουν από αναθήματα και δωρεές των προσκυνητών, πράγμα το οποίο παρατηρείται και στη σημερινή εποχή, ως τάματα των προσκυνητών στο πλαίσιο του Θρησκευτικού και Προσκυνηματικού τουρισμού σε διάφορα μοναστήρια και προσκυνήματα. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται κυρίως στα μαντεία, στα κέντρα χρησμοδοσίας, μαρτυρώντας την τάση των αρχαίων Ελλήνων να θεωρούν ως βασικό στοιχείο της πίστης τους τη λήψη χρησμών από τους ίδιους τους ενδιαφερομένους ή απεσταλμένους τους. Από την αρχαιότητα είναι γνωστή η επιθυμία του ανθρώπου να γνωρίσει το μέλλον και συνδέεται με την εσωτερική του ανάγκη να προσεγγίσει την αιωνιότητα, σπάζοντας το 6 Dillon Matthew, Προσκυνητές και ιερά προσκυνήματα στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Ενάλιος, μτφ. Γιώργος Κουσουνέλος, Αθήνα 2001, σ. 15, όπου η αναφορά στο έργο του ιστορικού Διόδωρου ότι 20.000 άτομα παρευρίσκονταν στην Ολυμπία και στο στάδιο της Νεμέας, όπου γίνονταν τελετές προς τιμή του Δία. 7 Βλ. Martin P. Nilsson, ό.π., σ. 42. 22

φράγμα του χρόνου, το τεκμήριο της πεπερασμένης ύπαρξής του. Εκείνο το οποίο παρατηρούμε να συμβαίνει και σήμερα είναι ότι πάρα πολλοί προσκυνητές κατακλύζουν κάθε χρόνο τα ιερά προσκυνήματα των Αγίων Τόπων της Παλαιστίνης, το Άγιο Όρος και διάφορα μοναστήρια τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Κύπρο, ειδικά την ημέρα της πανήγυρης του τοπικού Αγίου, όπως για παράδειγμα στις 15 Αυγούστου, ημέρα της γιορτής της Παναγίας στην Τήνο. Η επιθυμία αυτή ήταν συνυφασμένη με την καθημερινότητα των αρχαίων Ελλήνων και αυτό το διαπιστώνουμε από τα πολυάριθμα μαντεία που εμφανίστηκαν κατά την αρχαιότητα στον ελληνικό χώρο, καθώς και από ιστορίες που μαρτυρούν την εμπιστοσύνη των ανθρώπων εκείνης της εποχής στις προφητείες. Οι αρχαίοι Έλληνες στηρίζονταν στα διάφορα μαντεία, ώστε να πάρουν συμβουλές για τις δημόσιες και ιδιωτικές τους υποθέσεις. Ο Ηρόδοτος αναφέρει τουλάχιστον δεκαοκτώ ιερά που περιείχαν μαντεία, καθώς και αρκετές αποστολές με σκοπό την αίτηση συμβουλής από κάποιο μαντείο, όπως εκείνο των Δελφών και της Δωδώνης 8. Η ανάγκη αυτή μπορεί να συνδεθεί με μια σύγχρονη αναζήτηση του ανθρώπου. Στις περιπτώσεις αυτές, μεγάλοι ασκητές και πατέρες, άγιοι της Ορθοδόξου Εκκλησίας αποτέλεσαν και αποτελούν ακόμη και σήμερα, όπως σύγχρονοι όσιοι γέροντες, πόλο έλξης πολλών προσκυνητών. Σκοπός της επίσκεψης των πιστών είναι να ακούσουν λόγο πνευματικό, πολλοί δε από αυτούς εξομολογούνται και καταθέτουν τις αμαρτίες τους και θεραπεύονται πνευματικά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση του μακαριστού γέροντα Παϊσίου, ο οποίος όταν ερχόταν από το Άγιο Όρος στο μοναστήρι της Σουρωτής στη Θεσσαλονίκη, γινόταν εκεί το αδιαχώρητο, ώστε να συναντήσουν και να ακούσουν οι πιστοί και αναζητητές τον γέροντα. Ιδιαίτερη είναι, επίσης, η συνάθροιση πιστών στα Ασκληπιεία της αρχαίας Ελλάδας, από τα οποία τα πιο γνωστά ήταν αυτά της Τρίκκης (Τρίκαλα), της Τιτάνης, των Αθηνών, της Κω, της Λισσού, της Λεβήνος, της Κυρήνης και της Επιδαύρου. Τα ιερά θεραπευτήρια του θεού Ασκληπιού βρίσκονταν σχεδόν σε κάθε ελληνική πόλη. Στην πραγματικότητα αποτελούσαν τα πρώτα νοσοκομεία ή μάλλον συγκροτήματα κτηρίων 8 Σπουδαιότατη μαρτυρία αποτελούν και οι παρακάτω Ομηρικοί στίχοι που αναφέρονται στην επίσκεψη του Οδυσσέα στη Δωδώνη (Οδύσσεια, Ξ. 327): «Τον δ ἐς Δωδώνην φάτο βήμεναι, ὂφρα θεοῖο ἐκ δουός ὑψικόμοιο Διός βουλήν ἐπακούση, ὅπως νοστίσῃ Ἰθάκης ἐς πίονα δῆμον» 23

υγείας, όχι μόνο του ελληνικού χώρου αλλά και όλου του δυτικού πολιτισμού και προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στην ελληνική ευρύτερη περιφέρεια για πολλούς αιώνες, από την εποχή περίπου του Τρωικού πολέμου ως τον 6 ο αιώνα μ.χ., εποχή της πλήρους επικράτησης του Χριστιανισμού. Θα πρέπει να τονιστεί ιδιαίτερα ίσως εδώ ότι, παρόλο τον διωγμό που υπέστη ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός ως ειδωλολατρική πρακτική, κυρίως από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο το 392 μ.χ. 9, η λατρεία του Ασκληπιού και ιδιαίτερα η φροντίδα υγείας στα Ασκληπιεία δεν έγινε κατορθωτό να εξαλειφθεί τελείως για περίπου δύο ακόμη αιώνες. Στη σημερινή εποχή υπάρχουν, επίσης, αρκετά και αξιόλογα μοναστήρια και ιερά προσκυνήματα, τα οποία αποτελούν νοσοκομεία και θεραπευτήρια όλων αυτών που υποφέρουν κυρίως πνευματικά αλλά και σωματικά. Μερικά από αυτά είναι η Μονή του Αγίου Νεκταρίου στην Αίγινα, της Παναγίας στην Τήνο, των Αγίων Ραφαήλ, Ειρήνης και Νικολάου στη Μυτιλήνη, του Αγίου Εφραίμ στη Νέα Μάκρη του Αγίου Σπυρίδωνα στην Κέρκυρα και πολλά άλλα. Εκτός από τα ατομικά προσκυνήματα υπήρχαν στα αρχαία χρόνια και ομαδικά οργανωμένα ταξίδια, τα οποία μάλιστα απαιτούσαν πολύπλοκη διοικητική οργάνωση και κάθε είδους μέριμνα από την πολιτεία, κάτι αντίστοιχο με τα σημερινά οργανωμένα ταξίδια (packages), τα οποία διοργανώνουν τουριστικά γραφεία, μεγάλοι τουριστικοί οργανισμοί, ή αεροπορικές εταιρίες και περιλαμβάνουν το ταξίδι, συνήθως αεροπορικό, τη διαμονή, το ξενοδοχείο, τις μεταφορές, τις ξεναγήσεις και τα φαγητά. Τα ταξίδια αυτά στην αρχαιότητα συνδέονταν κυρίως με μυστηριακές τελετές, καθώς και με πανελλήνιους αθλητικούς αγώνες. Το πλήθος των συρρεόντων σε μυστηριακές τελετές, επιθυμούσε να εξασφαλίσει ψυχική ηρεμία στην παρούσα ζωή 10 και ευδαιμονία μετά θάνατο, με τη μύηση στα Ελευσίνια και άλλα παρόμοια μυστήρια. Η μύηση δηλαδή θεωρείτο ως δύναμη ικανή να εξαγνίσει και να εξαγιάσει τον άνθρωπο και να τον ενώσει κατά κάποιον τρόπο με τον θεό, του οποίου αυτός αποκτούσε τις δυνάμεις και τις ιδιότητες. Οι επίσημοι «προσκυνητές θεωροί», οι οποίοι παρακολουθούσαν συγκεκριμένες θρησκευτικές εκδηλώσεις, εκπροσωπούσαν τις πόλεις κράτη τους και αναλάμβαναν την 9 Βλ. Ιωάννης Ε. Αναστασίου, Εκκλησιαστική Ιστορία, τόμος Β, έκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, σ. 240. 10 Βλ. Martin P. Nilsson, ό.π., σ. 61. 24

οργάνωση των προσκυνηματικών ταξιδιών. Συνοδεύονταν μάλιστα πολύ συχνά από ιδιώτες, οι οποίοι επιθυμούσαν να πάνε για προσκύνημα στον ίδιο προορισμό. Ακόμη και στην περίπτωση πολέμων γινόταν εκεχειρία, για να δοθεί η ευκαιρία στους πιστούς να πραγματοποιούν τις διάφορες τελετές και γιορτές τους ή ακόμα και να επισκεφθούν τους διάφορους ιερούς τόπους με ασφάλεια και χωρίς φόβο. Προσκυνηματικά ταξίδια πραγματοποιούσαν πολλές φορές και οικογένειες. Οι γονείς με τα παιδιά συχνά απεικονίζονται σε αγγεία ή επιτύμβιες στήλες να προσέρχονται σε μια λατρεία θεότητας. Οι παραστάσεις μοιάζουν εξαιρετικά με τα σύγχρονα προσκυνήματα σε ιερούς τόπους. Ο καθένας είχε πολλούς και διάφορους λόγους να θέλει να τιμήσει τη θεότητα που λατρεύει. Οι προσκυνηματικές εξορμήσεις σήμαιναν κάτι ιδιαίτερο και για τις γυναίκες της αρχαιότητας. Αποτελούσαν μια διακοπή της κανονικής ζωής, δηλαδή της καθημερινότητας, με κάτι έκτακτο και ιδιαίτερο. Σήμαιναν ένα ταξίδι μακριά από το σπίτι και τους οικείους με σκοπό αποκλειστικά θρησκευτικό. Μόνες ή και οικογενειακά οι γυναίκες ταξίδευαν σε προορισμούς απόμακρους, όπως στη Μικρά Ασία, στα νησιά του Αιγαίου, σε ιερά όπως της Δήλου, Επιδαύρου ή των Δελφών, αναζητώντας εναλλακτικές ιατρικές σε ιαματικές θεότητες για τη θεραπεία τους από κάποια ασθένεια ή την στειρότητα. Η επικοινωνία με το ιερό, το θείο, το πλησίασμα του ανθρώπου στον Θεό οποιασδήποτε θρησκείας καλύπτει ένα πλήθος συναισθημάτων και ψυχικών και συναισθηματικών αναγκών, που συνδέονται άμεσα με την ίδια την ύπαρξη του ανθρώπου τόσο στην αρχαιότητα όσο και στις ζώσες θρησκείες. Σε εποχές δυστυχίας και στέρησης ο άνθρωπος νιώθει την ανάγκη να ζητήσει ανακούφιση και παρηγοριά από τη θρησκεία 11. Εξελισσόμενο στην ιστορική του πορεία, το θρησκευτικό συναίσθημα έχει γίνει πηγή της δημιουργίας για τον άνθρωπο με αποτέλεσμα οι ιεροί τόποι της ελληνικής αρχαιότητας να αναδεικνύουν πληθωρικά τα σημαντικότερα έργα της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Οι ιεροί τόποι «λειτουργούν» συνήθως μέσα σε ένα περιβάλλον ιδιαίτερου φυσικού κάλλους και συμμετείχαν και συμμετέχουν ενεργά στα βαρυσήμαντα ιστορικά γεγονότα, έτσι ώστε να αποτελούν πλέον πόλο έλξης για επισκέπτες πολύ ευρύτερου φάσματος ενδιαφερόντων από το αποκλειστικά θρησκευτικό. Οι ιεροί χώροι, καθώς και τα μνημεία χριστιανικής λατρείας στον ελλαδικό χώρο, είναι αναπόσπαστο τμήμα της 11 Βλ. Martin P. Nilsson, ό.π., σ. 99. 25

εθνικής κληρονομιάς και άμεση συνέχεια της αρχαίας ελληνικής κουλτούρας. Ανεγειρόμενα κυριολεκτικά στα θεμέλια των αρχαίων Ελληνικών ναών διαιωνίζουν την ιερότητα των αρχαίων προσκυνημάτων και συνεχίζουν διά μέσου των αιώνων αυτή τη συνήθεια και την παράδοση των αρχαίων Ελλήνων να ταξιδεύουν για λατρευτικούς και προσκυνηματικούς λόγους, αναπτύσσοντας τις διάφορες ιεραποδημίες και στη συνέχεια τον Θρησκευτικό και Προσκυνηματικό τουρισμό στην Ελλάδα. Από τα πιο πάνω συμπεραίνεται ότι η διακίνηση των αρχαίων Ελλήνων για λόγους λατρείας στους διάφορους ιερούς χώρους συνοδευόταν από θυσίες, όπου σε τέτοιες γιορτές το σπουδαιότερο στοιχείο αποτελούσαν οι αγώνες και οι πανηγύρεις. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργήθηκαν οι ιεραποδημίες, καθώς και η πρώτη μορφή Θρησκευτικού τουρισμού, αφού σε μια πανήγυρη το κύριο χαρακτηριστικό ήταν ο πολύς κόσμος που μαζευόταν από γειτονικές πολιτείες, αποικίες ακόμα και από όλη την Ελλάδα. Οι μεγάλοι αγώνες, τα Ολύμπια, τα Πύθια, τα Ίσθμια και τα Νέμεα ήταν πάνω από όλα πανηγύρεις, με πιο ξακουστούς τους Ολυμπιακούς αγώνες 12 οι οποίοι ήταν αφιερομένοι στους θεούς και συνδύαζαν τις λατρευτικές εκδηλώσεις με τα αθλητικά αγωνίσματα των αθλητών από τις ελληνικές πόλεις και τις αποικίες τους, αλλά και ταυτόχρονα διαμόρφωναν την πνευματική ζωή των Ελλήνων, την εθνική συνείδηση, την ενότητα του ελληνικού έθνους, καθώς και την καλλιέργεια δεσμών ανάμεσα στα κράτη 13. Σε όλες τις πανηγύρεις γινόταν και αγορά προϊόντων και αυτό φαίνεται να προσέλκυε το μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Η λέξη πανήγυρη σημαίνει κυρίως εμποροπανήγυρη. Τέτοιου είδους πανηγύρεις γίνονταν στη Δήλο, όπου μαζεύονταν όλοι οι Ίωνες. Με αυτόν τον τρόπο ικανοποιείται η ανάγκη που νιώθουν οι άνθρωποι να μαζευτούν, να διασκεδάσουν, να γιορτάσουν, να χαρούν και έτσι να διακοπεί και να ελαφρώσει ο μονότονος ρυθμός της καθημερινής τους ζωής. Είναι αυτήν την κοινωνική ανάγκη που ικανοποίησε η αρχαία ελληνική θρησκεία 14, είναι η ίδια ανάγκη που διατηρήθηκε μέχρι σήμερα πιο πολύ από κάθε τι άλλο σε τέτοιου είδους συναθροίσεις. Ως αποτέλεσμα αυτής της θρησκευτικής παράδοσης είναι και οι πάρα πολλές πανηγύρεις που διοργανώνονται σήμερα τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Κύπρο, κυρίως 12 Βλ. Β.Φειδάς, «Προσκυνηματικές περιηγήσεις: Ιστορική εξέλιξη και σύγχρονες προοπτικές», Εκκλησία ΠΖ, Αθήνα 2010, σ. 19. 13 Βλ. Β. Φειδάς, ό.π.. 14 Βλ. Ιωάννης Ε. Αναστασίου, ό.π., σ. 29. 26

την ημέρα που γιορτάζει κάποιος τοπικός άγιος. Πέραν των τοπικών πανηγύρεων, βλέπουμε ότι μεγάλες συγκεντρώσεις ανθρώπων, όπως οι Ολυμπιακοί αγώνες που έγιναν στη Ελλάδα το 2004, καθώς επίσης και διάφορες θρησκευτικές τελετές προσελκύουν εκατομμύρια τουρίστες και προσκυνητές από όλο τον κόσμο. 27

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΗΣ ΘΕΑΣ ΑΦΡΟΔΙΤΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΔΙΑΦΟΡΑ ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΚΥΠΡΟ Από τα πανάρχαια χρόνια η Κύπρος αποτέλεσε κοιτίδα πολιτισμού και συνδεόταν ανέκαθεν με τον ευρύτερο ελληνικό κόσμο. Μια πτυχή του πολιτισμού αυτού ήταν η μεγάλη θρησκευτικότητα των Κυπρίων. Κατά τη μακρά περίοδο της αρχαιότητας, υπήρξαν στην Κύπρο πολλές θρησκείες και λατρεύτηκαν θεότητες ελληνικές, φοινικικές, αιγυπτιακές. Η θρησκεία της αρχαίας Κύπρου έχει μια συνέπεια σε όλες τις πτυχές των εκδηλώσεών της. Οι στυλοβάτες αυτής της θρησκείας υπήρξαν οι δύο θεοί των Ετεοκυπρίων, Αφροδίτη και Απόλλων, καθώς και οι δύο θεοί των Ελληνοκυπρίων, Ζεύς και Αθηνά. Όλες οι άλλες θεότητες ήταν παραπληρωματικές. Οι δύο πρώτοι, Αφροδίτη και Απόλλων, θεοί της γονιμότητας, της βλάστησης και των ποιμνίων, καθαυτό θεοί της γεωργίας, διαμόρφωσαν τους κατοίκους που τους λάτρευαν σε φιλήσυχους, ειρηνικούς και ήπιους ανθρώπους, άλλωστε η Αφροδίτη έφερε και το επίθετο ηπιόδωρος 15. Μέσα από αυτό καταδεικνύεται και η ποιμαντική πτυχή της θρησκείας στην αρχαία Κύπρο, ότι δηλαδή οι θεοί έπλαθαν τους ανθρώπους κατ εικόνα και ομοίωση τους, με αρετές όπως η πραότητα, η ειρήνη και η αγάπη. Ο Ζεύς και η Αθηνά, αλλά προπάντων η δεύτερη, χάρισαν στους κατοίκους που τους λάτρευαν, την πολεμική αρετή. Η διαπίστωση αυτή προκύπτει από την επανάσταση των Κυπρίων εναντίον του περσικού ζυγού, η οποία ξεκίνησε από τη Σαλαμίνα όπου λατρεύονταν κατ εξοχήν ο Ζεύς και η Αθηνά. Κατά τον Ηρόδοτο, το αρχαιότερο ιερό της Αφροδίτης Ουρανίας ήταν αυτό που βρισκόταν στην πόλη Ασκάλωνα της Συρίας, από όπου στη συνέχεια προήλθε και το ιερό της Αφροδίτης στην Κύπρο, δηλαδή αυτό της Πάφου, όπως είπαν στον Ηρόδοτο οι ίδιοι οι Κύπριοι 16. Εδώ παρατηρούνται οι πρώτες ιεροποδημίες στην αρχαία Κύπρο και η πρώτη μορφή θρησκευτικού τουρισμού, αφού οι αρχαίοι Κύπριοι που κατοικούσαν στα 15 Βλ. Θεόδωρος Παπαδόπουλος, Ιστορία της Κύπρου, τόμος Β, εκδ. Ίδρυμα Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ, Λευκωσία 2000, σ. 933. 16 Βλ. Κυριάκος Χατζηϊωάννου, Η αρχαία Κύπρος εις τας Ελληνικάς Πηγάς, τόμος Β, εκδ. Λευκωσία 1974, σ.77. 28

μέρη της Παλαιστίνης, η οποία ήταν μέρος της Συρίας, μετέφεραν στη συνέχεια στο νησί τη λατρεία της θεάς Αφροδίτης. Σύμφωνα όμως με τη μυθολογική παράδοση, η Κύπρος ήταν ο τόπος στον οποίο έφθασε η Αφροδίτη μετά την ανάδυσή της από τη θάλασσα και η Πάφος ήταν ο ιδιαίτερος τόπος λατρείας της. Η λατρεία της θεάς στην πιο χαρακτηριστική της μορφή παρουσιάζεται στην Κύπρο κατά τη 2 η χιλιετία π.χ. και οι ιεροτελεστίες προς τιμή της ήταν δημοφιλείς μέχρι και τον 5 ο μ.χ. αιώνα. Το γεγονός αυτό μας αποδεικνύει τη θρησκευτική παράδοση των αρχαίων Κυπρίων διά μέσου των αιώνων, καθώς και την ποιμαντική πτυχή που εκφράζεται με τη λατρεία. Η Αφροδίτη, επειδή καταγόταν από την Κύπρο, είχε την πρώτη θέση στο κυπριακό πάνθεον, πράγμα που αποδεικνύεται μεταξύ άλλων, από την πολύτροπη και μακρόχρονη λατρεία της, το μεγάλο, για ένα τόσο μικρό νησί, αριθμό ιερών και τόπων αφιερωμένων σε αυτήν και από την τεράστια ποσότητα αρχαιολογικών ευρημάτων που συνδέονται με τη λατρεία της. Κοινή εξάλλου ήταν η πεποίθηση σε ολόκληρο τον αρχαίο ελληνικό και ρωμαϊκό κόσμο για την κυπριακή καταγωγή της Αφροδίτης 17. Οι αρχαίοι συγγραφείς αποκαλούν τη θεά Κύπριδα, Κυπριώτισσα, ενώ την ίδια την Κύπρο ονομάζουν πατρίδα, βασίλειο ή ιδιοκτησία της. «είθε στην Κύπρο να φθάσω στης Αφροδίτης το νησί όπου οι καρδιοθεραπευτές οι Έρωτες τους θεούς συναναστρέφονται 18». Μπορεί όμως να τεθεί το ερώτημα γιατί, η λατρεία της Αφροδίτης συνδέεται τόσο στενά με την Κύπρο και ειδικότερα με την Πάφο; Σύμφωνα με πολλούς μελετητές η Πάφος ήταν σημαντικό κέντρο αυτόχθονης λατρείας, η οποία κατά τους ιστορικούς χρόνους ταυτίστηκε με την Αφροδίτη, και δεν αποτελούσε μια ιστορική σύμπτωση, αλλά μάλλον την αναβίωση παλαιότερων παραδόσεων της περιοχής 19. 17 Βλ. Ιερώνυμος Κ. Περιστιάνης, Γενική Ιστορία της Νήσου Κύπρου. Από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της Αγγλικής κατοχής, 1910, σ. 319, όπου η αναφορά στον 10 ο Ομηρικό Ύμνο προς την Αφροδίτη: «Κυπρογενῆ Κυθέρειαν ἀείσομαι ἥ τε βροτεῖσι μείλιχα δῶρα δίδωσιν, ἐφ ἱμερτῷ δὲ προσώπῳ ἀεὶ μειδιάει καὶ ἐφ ἱμερτὸν φέρει ἄνθος» Βλ. Α. Ι. Βοσκός, Αρχαία Κυπριακή Ποίηση. Ποίηση επική, λυρική, δραματική, Ίδρυμα Αναστάσιος Λεβέντης, 2008, σ. 264: «Μοῦσά μοι ἔννεπε ἔργα πολυχρύσου Ἀφροδίτης Κύπριδος, ἥ τε θεοῖσιν ἐπὶ γλυκὺν ἵμερον ὦρσε...» 18 Βλ. Ευριπίδης, Βάκχαι, στ. 402 405. 19 Βλ. Νεκταρία Ιωάννου, Η Αφροδίτη στην Κύπρο ως τον Δ αιώνα π.χ.. Αρχαιολογικές μαρτυρίες για την εξέλιξη της λατρείας (μεταπτυχιακή εργασία), Πανεπιστήμιο Κύπρου, 2005, σ. 5. 29

Το γεγονός αυτό τεκμηριώνει τις βαθιές ρίζες που είχε το δένδρο της θρησκείας αλλά και της λατρείας τόσο στην αρχαία Ελλάδα όσο και στην Κύπρο, και κατ επέκταση την πνευματική και θρησκευτική αντίληψη και σχέση που αναπτύχθηκε μεταξύ των δύο χωρών διά μέσου των αιώνων, πράγμα το οποίο διατηρείται μέχρι και σήμερα. Η διακίνηση των ανθρώπων για καθαρά λόγους λατρείας δημιούργησε τις προϋποθέσεις και τα κίνητρα εκείνα που απαιτούνταν για τη δημιουργία των πρώτων ιεραποδημιών και στη συνέχεια την ανάπτυξη του Θρησκευτικού και Προσκυνηματικού τουρισμού. Εξάλλου, από επίσημα στοιχεία που έχουμε από τον Κυπριακό Οργανισμό Τουρισμού στην Κύπρο, φαίνεται ξεκάθαρα ότι η Ελλάδα αποτελούσε και εξακολουθεί να αποτελεί και σήμερα τον πρώτο σε προτίμηση τουριστικό και προσκυνηματικό προορισμό των Κυπρίων ταξιδιωτών. Ιδιαίτερα, η Πάφος θεωρείτο ο χώρος όπου πρωτοπερπάτησε η θεά, γι αυτό και χαρακτηρίστηκε επίβαθρον, σκαλοπάτι της Αφροδίτης, ενώ εκείνη ονομαζόταν Παφία. Ονομαζόταν, επίσης, και Ιδαλία, Γολγία, Αμαθουσία κ.ά., γιατί της ανήκε κάθε περιοχή του νησιού, ολόκληρο το νησί. Η πίστη στο γεγονός της ανάδυσης της Αφροδίτης από τη θάλασσα της Κύπρου πιθανότατα δεν ήταν άσχετη προς το ότι και η ίδια η Κύπρος είχε, πριν εκατομμύρια χρόνια, αναδυθεί από τη θάλασσα 20. Εξάλλου, η ανάδυση της θεάς από τη θάλασσα δεν συμβολίζει απλώς την καθαρότητά της, αλλά παραπέμπει και στην επιστημονική αντίληψη ότι η ζωή πάνω στη γη άρχισε από το νερό. Οι εορτασμοί, καθώς και η αναπαράσταση της παρέλασης για τη γέννηση της θεάς Αφροδίτης γινόταν κάθε χρόνο 21 και διαρκούσαν τρεις μέρες, από την πρώτη μέχρι την τρίτη Απριλίου. Από τα πέρατα της Κύπρου και από όλες τις ελληνικές πόλεις μαζεύονταν άνθρωποι, για να τιμήσουν τη θεά. Οι ξένοι αποβιβάζονταν στη Σαλαμίνα της Κύπρου και από εκεί ξεκινούσαν με τις άμαξες και τα δώρα τους. Στην αρχαία Κύπρο δεν υπήρχαν τότε δρόμοι, για να συνδέουν τις πόλεις και τα χωριά, αλλά μικρά 20 Βλ. Ησίοδος, Θεογονία, 188-200. 21 Βλ. Νέαρχος Κληρίδης, Μοναστήρια στην Κύπρο. Θρύλοι και παραδόσεις, Λευκωσία 1952, σσ. 13 14, όπου και η αναφορά ότι η παρέλαση προχωρούσε στο Άρσος (Άλσος δάσος κοντά στην Τρεμετουσιά), στους Γόλγους, στο Ιδάλιον, στην Ταμασσό, στο Κίτιον, στην Αμαθούντα, στο Κούριο. Όλοι οι προσκυνητές έπρεπε να είναι λαμπροστολισμένοι, στεφανωμένοι με μυρτιές, λουσμένοι με πολύτιμα μυρωδικά. Σε κάθε πόλη που σταματούσαν προσέφεραν θυσίες στους θεούς και στην Αφροδίτη χωριστά. Η πομπή έφθανε στην Παλαιά Πάφο, όπου βρισκόταν ο περίφημος ναός της Αφροδίτης. Ο βασιλιάς και αρχιερέας του ναού υποδέχονταν το πλήθος, το οποίο προσευχόταν, παρέδιδε τα πολύτιμα δώρα του στους ιερείς, έπαιρνε τους χρησμούς, έψαλλε ύμνους στη θεά και έκανε αμέτρητες θυσίες στους γύρω βωμούς. Ακολουθούσαν μουσικοί και ποιητικοί αγώνες και οι νικητές στεφανώνονταν από τον βασιλιά αρχιερέα. 30

περάσματα, τα οποία δημιουργήθηκαν από οδοιπόρους. Αρκετοί ήταν εκείνοι που για να φτάσουν στην Παλαίπαφο και να πάρουν μέρος στις θρησκευτικές εκδηλώσεις προς τιμή της Αφροδίτης προτιμούσαν να ταξιδέψουν με καράβια και βάρκες, αφού έτσι εξυπηρετούνταν καλύτερα παρά με οποιονδήποτε άλλο τρόπο. Το μεγάλο αυτό θρησκευτικό γεγονός είχε ως αποτέλεσμα τη διακίνηση πολλών ανθρώπων, ντόπιων και ξένων, δημιουργώντας έτσι αποδημίες λατρευτικές και ένα μεγάλο τουριστικό και θρησκευτικό ρεύμα προς την Κύπρο. Η Κύπριδα Αφροδίτη ήταν ανύμφευτη και η λατρεία της παρουσιάζει στην Κύπρο διαφοροποιήσεις από τόπο σε τόπο. Φυσικά παντού στο νησί υπήρχαν άφθονα ιερά, τεμένη και άλση αφιερωμένα στη θεά 22. Το σημαντικότερο κέντρο λατρείας της, αλλά και το αρχαιότερο, όπως αναφέραμε πιο πάνω βρισκόταν στην Παλαίπαφο (το σημερινό χωριό Κούκλια), όπου σώζονται μέχρι σήμερα κατάλοιπά του, τα περισσότερα των Ρωμαϊκών χρόνων. Λειτουργούσε ως κέντρο λατρείας και ως μαντείο, όπου υπήρχαν εκατό βωμοί για προσφορές και σπονδές από τα πλήθη των πιστών που συνέρρεαν εκεί. Μεγάλοι και επιβλητικοί είναι και οι ναοί που χτίζονται από τον 12 ο αιώνα π.χ. με πελεκητούς λίθους και αποτελούνται από την αυλή και το άδυτο, όπου θα πρέπει να φυλάγονταν το άγαλμα της θεότητας και πολύτιμα αντικείμενα. Σημαντικές θα πρέπει να ήταν και οι τελετές στις αυλές των ναών, όπου εκεί υπήρχαν τράπεζες προσφορών και βωμοί. Το τέμενος της θεάς στην Παλαίπαφο 23 ήταν ένα από τα τρία τεμένη στην Κύπρο και αυτοί που προσέφευγαν εκεί είχαν το δικαίωμα της παροχής ασύλου. Τα άλλα δύο τεμένη ήταν οι ναοί της Αφροδίτης στην Αμαθούντα και του Διός στη Σαλαμίνα. Η Αμαθούς ήταν, επίσης, σημαντικό κέντρο λατρείας της Αφροδίτης, της οποίας ο μεγαλοπρεπέστατος ναός (όπως μαρτυρούν τα ερείπιά του) ήταν το δεσπόζον οικοδόμημα επί της εντυπωσιακής ακρόπολης, όπως ήταν ο Παρθενών στην Αθήνα. Ιερό της Αφροδίτης υπήρχε στη Νέα (Κάτω) Πάφο, καθώς επίσης και στο ακρωτήρι Ζέφυρος, 22 Βλ. Ιερώνυμος Κ. Περιστιάνης, ό.π., σ. 333, όπου η αναφορά σε μία φοινικική επιγραφή, η οποία αναφέρεται στην Παφίαν Αφροδίτη ή Άνασσα και αποδεικνύει ότι στην Κύπρο δεν κυριαρχούσε η λατρεία της Ασσυριακής ή Φοινικικής θεάς, αλλά η λατρεία της Αφρογενούς, της Αναδυομένης, της Κυπρογενείας, της φιλομειδούς Κύπριδος, της Παφίας Αφροδίτης του Ομήρου. 23 Άντρος Παυλίδης, Η Κύπρος ανά τους αιώνες μέσα από κείμενα ξένων επισκεπτών της (από τώρα και στο εξής Κ.Κ.Ξ.Ε.), τομ. Α, εκδ. Φιλόκυπρος, 1993, σ. 42, όπου η αναφορά από τον Τάκιτο (Historiae), ότι το ιερό στην Παλαίπαφο ήταν πολύ διάσημο και στους ντόπιους και στους ξένους για τη μυστηριακή θρησκεία και τις ιεροτελεστίες. 31

όπου δημιουργήθηκε και ιερό άλσος. Ναοί της Αφροδίτης αναφέρεται ότι υπήρχαν στους Σόλους, στο Μάριον (Πόλη Χρυσοχούς), στη Σαλαμίνα, σε περιοχή της Αγίας Νάπας, στο ακρωτήρι Γκρέκο, στην κορυφή του βουνού, όπου αργότερα ιδρύθηκε το μοναστήρι του Σταυροβουνίου, στην Ταμασσό 24, στο Ιδάλιον, στους γειτονικούς Γόλγους (Αθηένου), όπου και εκεί υπήρχε ιερό άλσος. Αρκετά σημαντικό κέντρο λατρείας της θεάς φαίνεται να ήταν και η Μόρφου. Το όνομα της πόλης Μόρφου προήλθε από το επίθετο της Αφροδίτης, Μορφώ 25, όπως μαρτυρεί ο Λυκόφρων, και ο Τζέτζης προσθέτει ότι το επίθετο σήμαινε μορφούμαι, παίρνω μορφή, ενσαρκώνομαι. Από τα πιο τεκμηριώνεται το γεγονός της μεγάλης λατρευτικής και πνευματικής ζωής των αρχαίων Κυπρίων, ένεκα του ότι η Κύπρος ήταν κατάσπαρτη από ναούς, ιερά, μαντεία και κέντρα λατρείας κυρίως προς τιμή της θεάς Αφροδίτης. Ο Στράβων αναφέρει και ιερό της Αφροδίτης στο ακρωτήρι του Αποστόλου Ανδρέα, γράφοντας ότι ο εκεί ναός της θεάς ήταν «άδυτος γυναιξί και αόρατος 26». Απαγορευόταν δηλαδή στις γυναίκες όχι μόνο να εισέλθουν, αλλά ούτε και να πλησιάσουν, όπως είναι σήμερα το άβατον του Αγίου Όρους και της Ιεράς Μονής Σταυροβουνίου στην Κύπρο. Η ύπαρξη του ιερού αυτού στο ακρωτήρι του Αποστόλου Ανδρέα, δηλαδή στο πιο απομακρυσμένο και απομονωμένο σημείο της Κύπρου, σε εποχές μάλιστα που τυχόν προσκυνητές θα έπρεπε να πήγαιναν με τα πόδια ή με το κάρο στην καλύτερη περίπτωση, υποδήλωνε περισσότερο τόπο ασκητηρίου, αναχωρητές και απομόνωση. Εδώ παρατηρείται ακόμα μια πολύ σημαντική πτυχή της ποιμαντικής του Θρησκευτικού και Προσκυνηματικού τουρισμού, εκείνη του μοναχισμού και του αναχωρητισμού, πράγμα που υποδηλώνει την πνευματική πρόοδο της εποχής εκείνης. Το ίδιο σήμαινε και η ύπαρξη ναών της Αφροδίτης σε άλλες απομονωμένες και δυσπρόσιτες τοποθεσίες, όπως ήταν η περιοχή που αργότερα χτίστηκε το Σταυροβούνι και η κορυφή στον Πενταδάκτυλο, αυτή που αργότερα ονομάστηκε του Αγίου Ιλαρίωνος, χώροι που λειτούργησαν από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα ως πνευματικοί φάροι και μοναστήρια. Στη χερσόνησο της Καρπασίας, στη βόρεια ακτή, είχαν ακμάσει και δύο πόλεις αφιερωμένες στην Αφροδίτη. Η μία ονομαζόταν ακριβώς Αφροδίσιον ή και Αφροδισία 24 Βλ. Κ. Παπαγεωργίου, Κυπριακή Μυθολογία, εκδ. Πάργα, Λευκωσία 2003, σ. 139. 25 Βλ. Κυριάκος Χατζηϊωάννου, ό.π., σ. 167. 26 Βλ. Βάσος Καραγιώργης, Έλληνες θεοί και ήρωες στην αρχαία Κύπρο, Αθήνα 1998, σ.198. 32

και η άλλη ονομαζόταν Ουρανία 27, επίθετο της Αφροδίτης ως κόρης του Ουρανού, αλλά και ως ουρανίας θεότητας, όπως ανάλογα την εξυμνεί ο Ευριπίδης «ταν παρθένον γαμήλιον Αφροδίταν 28». Εξ ίσου σημαντική θεωρείται και η ποιμαντική πτυχή της λατρείας των Κυπρίων, όπου στις τελετές προς τιμή της θεάς προΐστατο αρχιερέας που αποκαλείτο αγήτωρ, όπως πληροφορεί ο Ησύχιος. Γενικά, η ύπαρξη ιερέων της Αφροδίτης, τουλάχιστον στην Πάφο, οι οποίοι αποκαλούντο Κινυράδες, καταδεικνύει την ύπαρξη ποιμένων με πλούσιο ποιμαντικό και πνευματικό έργο. Σύμφωνα με τον Ησύχιο, αυτοί θεωρούνταν απόγονοι του μυθικού βασιλιά Κινύρα, του πρώτου μεγάλου αρχιερέα της θεάς. Τούτο ίσως να σημαίνει ότι το ιερατείο αποτελούσε μία χωριστή κάστα, και πιθανώς τα αξιώματα να ήσαν κληρονομικά. Αυτό αναλογικά εξακολουθεί να συμβαίνει και σήμερα ακόμη και στην ορθόδοξη εκκλησία, όπου εκτός από τον ιερέα/ιερείς της ενορίας παρευρίσκεται και ο οικείος αρχιερέας/επίσκοπος ή μητροπολίτης στους εορτασμούς της πανήγυρης προς τιμή του τοπικού Αγίου της εκκλησίας αυτής. Στην Αμαθούντα φαίνεται ότι γινόταν, κατά τις τελετές, και περιφορά λιτανεία του αγάλματος της Αφροδίτης, πράγμα που φανερώνει την τιμή και την πανήγυρη που γινόταν προς τους θεούς της εποχής εκείνης, όπως προκύπτει από αναφορά στον βίο του τοπικού επισκόπου Αγίου Τύχωνος, ο οποίος επενέβη βέβαια δυναμικά και διέλυσε κάποτε μια τέτοια τελετή 29. Η συνήθεια αυτή εξακολουθεί να γίνεται μέχρι τις μέρες μας, δηλαδή να περιφέρεται η εικόνα του Αγίου που εορτάζει και πανηγυρίζει εκείνη την ημέρα. Η λιτανεία δίνει την ευκαιρία στους πιστούς να συμπορεύονται με τον Άγιο, να περνούν κάτω από την εικόνα του, για να παίρνουν την ευλογία. Ένα πλήθος, επίσης, επιθέτων της θεάς, που μαρτυρούνται τόσο από επιγραφές όσο και από φιλολογικές πηγές, φανερώνει τις διάφορες ιδιότητές της, καθώς και τη μεγάλη τιμή και σεβασμό από τους κατοίκους του νησιού. Επιγραφή από τους Γόλγους ονομάζει τη θεά Μυκηρόδον, μάλλον από τη λέξη μύκηρος που σημαίνει αμύγδαλο (ακόμη σήμερα η Πάφος παράγει πάρα πολλά αμύγδαλα), άρα θεά των αμυγδαλιών. Από τα διάφορα μέρη της λατρείας της, η θεά αποκαλείτο Παφία, Γολγία, Αμαθουσία, Ζεφύριτις, Ιδαλία, Ιεποκηπία, Ορεία, Σαλαμινία, Ακραία κ.ά.. Ο Ησύχιος γράφει ότι στην 27 Βλ. Ηρόδοτος, Ιστορίαι Α, 105,3, Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις, 1.14,7. 28 Φαέθων, 227 235. 29 Βλ. Μιχαήλ Γαλανός, Βίοι των Αγίων, τόμος Β, έκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα,1988, σ. 97. 33

Κύπρο η θεά ονομαζόταν Ελεήμων, τούτο δε είναι επίθετο ιδιαίτερα εκφραστικό για τη σχέση της με το νησί. Είναι εντυπωσιακή η επιβίωση του επιθέτου μέχρι τις μέρες μας. «Ελεούσα» θα ονομαστεί η θαυματουργική εικόνα της Παναγίας του Κύκκου, χειροποίητος εικόνα του Αποστόλου Λουκά». Ως θαλασσινή επίσης θεότητα η Αφροδίτη είχε στην Κύπρο τις ιδιότητες του Ποσειδώνα και μεταξύ άλλων τα επίθετα Λιμενία (προστάτιδα των λιμανιών), Εναλία (θαλασσινή), Αναδυομένη, Ποντία, Ευπλοία. Η θεά υπήρξε ακόμη προστάτιδα των ναυτικών και του θαλάσσιου ταξιδιού 30, όπως στην Ορθόδοξη εκκλησία ο Άγιος Νικόλαος θεωρείται ο κατ εξοχήν προστάτης των ναυτικών, καθώς και του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού και Λιμενικού Σώματος. Σε φιλολογικές πηγές η Αφροδίτη αποκαλείται Άνασσα, βασίλισσα δηλαδή, αλλά και Δέσποινα της Κύπρου (το «Δέσποινα» καθιερώθηκε αργότερα ως η συνηθέστερη στη Κύπρο επίκληση της Παναγίας, ενώ στην Πάφο η Παναγία έχει το χαρακτηριστικό επίθετο Αφροδίτισσα). Το επίθετο Κουροτρόφος υποδηλώνει την Αφροδίτη ως προστάτιδα της μητρότητας. Αξίζει να σημειωθεί ότι στο χωριό Φλάσου της Σολέας υπάρχει ένα μικρό μοναστήρι του 17 ου αιώνα αφιερωμένο στην Παναγία την Κουσουλιώτισσα, που προστατεύει και θεραπεύει τα μικρά παιδιά (κούσουλους) 31. Ως θεά της φύσης πάλι, της ανθοφορίας και της καρποφορίας, η Αφροδίτη απαντάται και με λατρευτικά επίθετα όπως Άνθεια, Ιοστέφανος, Εϋστέφανος. Το επίθετο Επήκοος, δηλώνει το αδιάπτωτο ενδιαφέρον της θεάς για τους ανθρώπους. Στο Αγιώνυμο Όρος, που είναι ο κατεξοχήν λατρευτικός χώρος της Παναγίας, το περιβόλι της Παναγίας, βρίσκεται στην I. Mονή Δοχειαρίου η θαυματουργή εικόνα της Yπεραγίας Θεοτόκου της Γοργοϋπηκόου. Με την ίδια ευλάβεια τιμάται στο νησί η Παναγία μας. Απαντάται με εκατοντάδες λατρευτικά επίθετα, όπως Παναγία Ελεούσα, Φανερωμένη, Μαχαιριώτισσα, Χρυσοπαντάνασσα, Κουσουλιώτισσα, Τροοδίτισσα, Ευαγγελίστρια, Χρυσελεούσα, Οδηγήτρια, της Ασίνου, του Άρακα, Γλυκοφιλούσα, Καλλιονίτισσα και πολλά άλλα. Στην Παναγία μας ανήκει και η συντριπτική πλειοψηφία τόσο των ναών όσο και των μοναστηριών του νησιού. Τούτο ήταν και φυσικό επακόλουθο ύστερα από τόσους αιώνες βαθιάς πίστης σε μία γυναικεία θεότητα. Εξάλλου, και σ αυτή τη λατρεία της Παναγίας απαντώνται ομοιότητες προς την 30 Βλ. Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί, 15.675 6. 31 Βλ. Παναγία Κουσουλιώτισσα, Ιστορικό Θαύματα Παρακλητικός Κανόνας, έκδ. Ιεράς Μονής Παναγίας Κουσουλιώτισσας Φλάσου, Λευκωσία 2009, σ. 18. 34