Ο ΗΓΟΣ για την αντιµετώπιση της αποµείωσης της οργανικής ουσίας, της αλάτωσης, της οξίνισης και της διάβρωσης των αγροτικών εδαφών. Θεσσαλονίκη 2012 1 Αειφορική διαχείριση εδάφους στην Yδρολογική λεκάνη του Ανθεμούντα με βάση την Ευρωπαϊκή Θεματική στρατηγική για το έδαφος
2
ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΓΓΕΙΩΝ ΒΕΛΤΙΩΣΕΩΝ Ο παρών οδηγός συντάχθηκε από τον Ελληνικό Γεωργικό Οργανισμό ΔΗΜΗΤΡΑ στο πλαίσιο του έργου LIFE So.S. Συντακτική ομάδα: 1. Ευάγγελος Γ. Χατζηγιαννάκης, PhD, MSc, Γεωπόνος Διαχείριση Εδαφοϋδατικών πόρων, Ινστιτούτο Εγγείων Βελτιώσεων Γενική Διεύθυνση Αγροτικής Έρευνας Ελληνικός Γεωργικός Οργανισμός ΔΗΜΗΤΡΑ 2. Ανδρέας Κ. Ηλίας, MSc, Γεωπόνος - Διαχείριση Εδαφοϋδατικών πόρων, Ινστιτούτο Εγγείων Βελτιώσεων Γενική Διεύθυνση Αγροτικής Έρευνας Ελληνικός Γεωργικός Οργανισμός ΔΗΜΗΤΡΑ 3. Αθανάσιος Γ. Πανώρας, τ. Τακτικός Ερευνητής, PhD, MSc, Γεωπόνος - Διαχείριση Εδαφοϋδατικών πόρων, Ινστιτούτο Εγγείων Βελτιώσεων Γενική Διεύθυνση Αγροτικής Έρευνας Ελληνικός Γεωργικός Οργανισμός ΔΗΜΗΤΡΑ 3
ΑΛΑΤΩΣΗ ΝΑΤΡΙΩΣΗ ΕΔΑΦΩΝ Γενικά Η αλατότητα αποτελεί μία από τις ευρύτατα διαδεδομένες διαδικασίες υποβάθμισης του εδάφους πάνω στη γη. Θεωρείται ως βασική αιτία απερήμωσης και συνεπώς σοβαρή μορφή υποβάθμισης του εδάφους, δηλαδή απώλεια της γονιμότητας του εδάφους, καταστροφή της δομής και συμπύκνωση του εδάφους. Η αύξηση της θερμοκρασίας που καταγράφηκε τα τελευταία χρόνια, έχει επιδεινώσει το πρόβλημα της αλατότητας. Η αλατότητα του εδάφους επηρεάζει κατ εκτίμηση 10 με 30 εκατομμύρια στρέμματα στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Εδάφη επηρεασμένα από τα άλατα 4 Αλατούχα χαρακτηρίζονται τα εδάφη που περιέχουν αυξημένη ποσότητα υδατοδιαλυτών αλάτων (καλίου, ασβεστίου, μαγνησίου, χλωρίου, νατρίου και θειικών, όξινων ανθρακικών, ανθρακικών και νιτρικών ιόντων). Νατριωμένα χαρακτηρίζονται τα εδάφη που περιέχουν υψηλή αναλογία προσροφημένου νατρίου, αλλά δεν περιέχουν περίσσεια υδατοδιαλυτών αλάτων. Αλατούχα - νατριωμένα χαρακτηρίζονται τα εδάφη που περιέχουν όχι μόνο περίσσεια υδατοδιαλυτών αλάτων αλλά έχουν και υψηλή αναλογία προσροφημένου νατρίου. Αίτια δημιουργίας αλατούχων ή νατριωμένων εδαφών Οι παράγοντες οι οποίοι οδηγούν στην υπέρμετρη συσσώρευση αλάτων στο έδαφος μπορεί να είναι πρωτογενείς ή δευτερογενείς: Πρωτογενείς (φυσικοί) παράγοντες είναι: Ο εμπλουτισμός του εδαφικού διαλύματος με αλατούχα συστατικά που αποδεσμεύουν τα ορυκτά του μητρικού εδαφικού υλικού με την αποσάθρωση. Η τροφοδοσία των προσχωσιγενών παραθαλάσσιων εδαφών και των χαμηλών παράκτιων εδαφών με άλατα από τη θάλασσα. Η συγκέντρωση αλάτων στο κέντρο κλειστών υδρολογικών λεκανών που δεν στραγγίζουν καλά. Η περιοδική κατάκλυση παραποτάμιων περιοχών από τα πλημμυρικά νερά των ποταμών. Η συγκέντρωση αλάτων στη ζώνη του ριζοστρώματος από την υψηλή υπόγεια στάθμη σε συνδυασμό με τις περιορισμένες βροχοπτώσεις κατά την ξηρή και θερμή περίοδο στις ξηροθερμικές περιοχές. Δευτερογενείς (ανθρωπογενείς) παράγοντες είναι: Η χρήση κακής ποιότητας αρδευτικού νερού (πλούσιο σε άλατα) σε συνδυασμό με τη μικρή έκπλυση των αλάτων και με την κακή στράγγιση. Η μείωση της έκπλυσης του εδάφους από τα νερά της βροχής εξαιτίας της μικρής συγκράτησής τους και της αύξησης της επιφανειακής απορροής και της διάβρωσης σαν αποτέλεσμα της καταστροφής της βλάστησης. Η άνοδος της υπόγειας στάθμης του νερού λόγω ανθρώπινων δραστηριοτήτων (διήθηση από μη επενδυμένα κανάλια και δεξαμενές, ανομοιογενής διανομή αρδευτικών υδάτων, ελλιπείς αρδευτικές πρακτικές, ακατάλληλη αποστράγγιση). Η αλόγιστη και συνεχής χρήση λιπασμάτων και άλλων εισροών σε συνδυασμό με τη χαμηλή διαπερατότητα και τη μικρή έκπλυση του εδάφους. Η υπερβολική άντληση υπόγειων υδάτων μπορεί να οδηγήσει στη διείσδυση θαλάσσιων υδάτων και στην υφαλμύρινση των υπόγειων υδροφόρων. Οι κακές πρακτικές διαχείρισης εδάφους και νερού σε συνδυασμό με τη μικρή βροχόπτωση, τους υψηλούς ρυθμούς εξατμισοδιαπνοής εμποδίζουν την έκπλυση αλάτων από το έδαφος.
Αλατούχο έδαφος Νατριωμένο έδαφος Συγκέντρωση αλάτων στο ριζόστρωμα Συγκέντρωση αλάτων σε κλειστή υδρολογική λεκάνη Έξοδος σωλήνα υποστράγγισης Πλημμυρισμένη παραποτάμια περιοχή Διάνοιξη χαντακιών για τοποθέτηση σωλήνων υποστράγγισης Έξοδος αγωγού υποστράγγισης με χαλίκια Διάνοιξη χαντακιών για τοποθέτηση σωλήνων υποστράγγισης Στραγγιστική τάφρος χωρίς συντήρηση Αποστράγγιση πλημμυρισμένης παραποτάμιας περιοχής 5
Επιπτώσεις της αλάτωσης και της νατρίωσης των εδαφών 6 Δυσκολία λήψης του νερού από τις ρίζες ακόμα και σε επαρκή εδαφική υγρασία, με αποτέλεσμα την ανάσχεση της ανάπτυξης των φυτών (μεγάλη οσμωτική δύναμη εδαφικού διαλύματος). Περιορισμός του φυτρώματος των σπόρων των φυτών (μεγάλη ωσμωτική δύναμη εδαφικού διαλύματος), Κάψιμο ή ξήρανση πρώτα της κορυφής των παλιών φύλλων και προοδευτικά επέκταση σε όλη την επιφάνεια των φύλλων με τελικό αποτέλεσμα την αποφύλλωση των φυτών (τοξική δράση χλωριούχων και θειικών αλάτων). Εμφάνιση χλωρώσεων στα φύλλα (έμμεση επίδραση ανθρακικών αλάτων). Εμφάνιση κίτρινων κηλίδων στα ακραία σημεία των παλιών φύλλων ή κιτρίνισμα ή ξήρανση των ιστών και επέκταση της ξήρανσης στα μεσονεύρια διαστήματα με τελικό αποτέλεσμα την αποφύλλωση των φυτών (τοξική δράση βορίου). Συρρίκνωση και νέκρωση του περιφερειακού ιστού αρχικά των παλιών φύλλων και στη συνέχεια ξήρανση και πτώση των φύλλων (τοξική δράση νατρίου). Μείωση του μεγέθους του παραγόμενου προϊόντος, αλλαγή στο χρώμα και την εμφάνιση και αλλαγή στη σύσταση του προϊόντος. Παντελής έλλειψη βλάστησης στα νατριωμένα εδάφη λόγω καταστροφής της δομής, συμπίεσης του υπεδάφους και μετατροπή του σε συμπαγή μάζα. Μέτρα για την αποφυγή ή αντιμετώπιση της αλάτωσης και της νατρίωσης των εδαφών Βελτίωση των φυσικών ιδιοτήτων των εδαφών (χλωρή λίπανση, προσθήκη κοπριάς κλπ). Ισοπέδωση των αγρών που βοηθάει στην αποφυγή της συγκέντρωσης του βρόχινου και αρδευτικού κατά θέσεις. Βελτίωση των συνθηκών στράγγισης (ισοπέδωση αγρών, ανοικτοί στραγγιστικοί τάφροι, υπόγειοι στραγγιστικοί πήλινοι ή πλαστικοί διάτρητοι αγωγοί, υπόγειες στοές στράγγισης, υπόγειοι αγωγοί στράγγισης από χαλίκια, αναμόχλευση του εδάφους με υπεδαφοκαλλιεργητή ή νύχι, συντήρηση του στραγγιστικού δικτύου). Επιλογή της καταλληλότερης μεθόδου άρδευσης ανάλογα με την αλατότητα του εδάφους και του αρδευτικού νερού λαμβάνοντας υπόψη την υπόγεια στάθμη, την καλλιέργεια κλπ (η κατάκλυση επιτυγχάνει έκπλυση των αλάτων όταν υπάρχει καλή στράγγιση, ο καταιονισμός διευκολύνει το φύτρωμα στα αλατούχα εδάφη αλλά μπορεί να προκαλέσει τοξικότητα στα φύλλα όταν περιέχει σημαντικές ποσότητες νατρίου και χλωρίου, η άρδευση με σταγόνες διατηρεί την εδαφική υγρασία συνεχώς σε υψηλά επίπεδα στα αλατούχα εδάφη, στην άρδευση αλατούχων εδαφών με αυλάκια υπάρχει μεγαλύτερη συγκέντρωση αλάτων στη στέψη των αυλακιών). Εφαρμογή συχνών και ελαφρών αρδεύσεων που έχουν ως αποτέλεσμα την αραίωση του εδαφικού διαλύματος και τη μείωση των επιπτώσεων της αλάτωσης. Έπλυση των αλάτων των εδαφών εφόσον υπάρχουν συνθήκες καλής στράγγισης. Επιλογή ανθεκτικών καλλιεργειών στην αλατότητα του εδάφους (κριθάρι, σιτάρι, μηδική τεύτλα, ντομάτα κλπ). Προσθήκη εδαφοβελτιωτικών για τη βελτίωση αλατούχων νατριωμένων και νατριωμένων εδαφών (γύψος, χλωριούχο ασβέστιο, θειάφι, θειικό οξύ, λειοτριβιμένος ασβεστόλιθος κλπ). Συμβουλές από εξειδικευμένους επιστήμονες.
ΟΞΙΝΑ ΕΔΑΦΗ Γενικά Το ph εκφράζει την οξύτητα ή την αλκαλικότητα του εδάφους και είναι ο αρνητικός λογάριθμος της συγκέντρωσης των ιόντων υδρογόνου στο εδαφικό διάλυμα. Τα εδάφη που έχουν ph μικρότερο από 6,5 χαρακτηρίζονται γενικά σαν όξινα. Τα όξινα εδάφη παρουσιάζουν προβλήματα στην ανάπτυξη και στην παραγωγή των καλλιεργειών όταν το ph τους είναι μικρότερο από 5,5. Αυτό συμβαίνει διότι δημιουργούνται δυσκολίες στην πρόσληψη στοιχείων από τα φυτά και επομένως μειώνεται ή υποβαθμίζεται η παραγωγή. Αίτια δημιουργίας όξινων εδαφών Οι παράγοντες οι οποίοι οδηγούν στην οξίνιση των εδαφών είναι οι εξής: Τα όξινα μητρικά πετρώματα (γνεύσιοι, γρανίτες, μαρμαρυγιακοί σχιστόλιθοι, φυλλίτες κλπ). Οι μεγάλες βροχοπτώσεις και η μικρή εξάτμιση (ευνοούν την έκπλυση των εδαφών). Η αλόγιστη χρήση οξινοποιών αζωτούχων λιπασμάτων επί σειρά ετών (φωσφορική αμμωνία, θειική αμμωνία, νιτρική αμμωνία). Η συνεχής εφαρμογή μεγάλων δόσεων αζωτούχων λιπασμάτων, ειδικά με τις επιφανειακές λιπάνσεις (εφαρμογή στα σιτηρά μιας δόσης αντί δύο που είναι το ενδεδειγμένο). Η μονοκαλλιέργεια κυρίως με σιτηρά. Η μη εφαρμογή ορθολογικών αρδεύσεων (υπεραρδεύσεις). Σκόνη ασβεστόλιθου και δολομίτη για βελτίωση όξινων εδαφών Τροφοπενία ντομάτας από έλλειψη Mg σε όξινα εδάφη Χρήση στάχτης για τη βελτίωση όξινων εδαφών Σχέση ph εδάφους και περιεκτικότητάς του σε θρεπτικά στοιχεία 7
Επιπτώσεις της χαμηλής οξύτητας των εδαφών Αύξηση της συγκέντρωσης των ιόντων αργιλίου, σιδήρου και μαγγανίου σε τοξικές για τα φυτά συγκεντρώσεις στο έδαφος. Μείωση ή και αναστολή αύξησης της ρίζας. Μείωση της πρόσληψης των θρεπτικών στοιχείων κυρίως φωσφόρου, ασβεστίου, μαγνησίου καθώς και του νερού. Μείωση του μεταβολισμού των φυτών. Μη κανονική ανάπτυξη των καλλιεργειών με συνέπεια τη μείωση των αποδόσεων. Έκπλυση και μεταφορά της αργίλου προς τα βαθύτερα στρώματα με αποτέλεσμα το επιφανειακό εδαφικό στρώμα να γίνεται ελαφρύτερο και πιο άγονο. Σκελετοποίηση και καταστροφή της δομής του επιφανειακού στρώματος. Αύξηση της συγκέντρωσης των ιόντων αργιλίου στο έδαφος σε τοξικά επίπεδα που επηρεάζει τον αριθμό και τη δραστηριότητα των μικροοργανισμών (επικρατούν οι μύκητες, μικρός ο αριθμός των νιτροποιητικών και συμβιωτικών βακτηρίων). Μέτρα για την αποφυγή ή την αντιμετώπιση της χαμηλής οξύτητας των εδαφών Εφαρμογή αμειψισπορών. Εφαρμογή ορθολογικής άρδευσης. Αποφυγή εφαρμογής υπερβολικών δόσεων κυρίως επιφανειακών λιπάνσεων. Αντικατάσταση της χρήσης των οξινοποιών λιπασμάτων με ασβεστούχα λιπάσματα (πχ ασβεστούχου νιτρικής αμμωνίας). Βαθιά οργώματα στην περίπτωση που θα φέρουν στην επιφάνεια του αγρού έδαφος με μεγαλύτερη περιεκτικότητα σε άργιλο και με μεγαλύτερο ph. Χρήση στάχτης. Χρήση ανθεκτικών φυτών στη οξύτητα των εδαφών (μηδική, σπαράγγι, κριθάρι, φασόλι, δασικά είδη, κλπ). Καλός διασκορπισμός και ενσωμάτωση καλά λειοτριβημένων υλικών βελτίωσης της οξύτητας (ασβεστόλιθος, μαρμαρόσκονη, άσβεστος, σβησμένη άσβεστος, υδράσβεστος, ασβεστοϊλύς από τα εργοστάσια ζάχαρης). 8 Συμβουλές από εξειδικευμένους επιστήμονες.
ΑΠΟΜΕΙΩΣΗ ΤΗΣ ΟΡΓΑΝΙΚΗΣ ΟΥΣΙΑΣ ΣΤΑ ΕΔΑΦΗ Γενικά Ως οργανική ουσία του εδάφους αναφέρονται τα οργανικά συστατικά του εδάφους τα οποία περιλαμβάνουν κάθε ζωικό ή φυτικό υπόλειμμα που παραμένει ή επιστρέφει στο έδαφος και υπόκειται σε διεργασίες αποικοδόμησης. Πηγές οργανικής ουσίας είναι τα υπολείμματα συγκομιδής, τα λιπάσματα ζωικής προελεύσεως, η χλωρή λίπανση, η κοπριά και άλλα οργανικά υλικά. Η οργανική ουσία του εδάφους είναι από τα πιο σημαντικά συστατικά του εδάφους καθώς επηρεάζει θετικά τη δομή του εδάφους, το πορώδες, τη διηθητική ικανότητα, την ικανότητα συγκράτησης νερού και θρεπτικών, τη βιοποικιλότητα του εδάφους, καθώς και τη διαθεσιμότητα θρεπτικών. Η απομείωσή της έχει ως αποτέλεσμα την υποβάθμιση του εδάφους. Η οργανική ουσία ευνοεί τη συσσωμάτωση των εδαφικών τεμαχιδίων, γεγονός που βελτιώνει τη δομή του εδάφους, άρα και τις καλές συνθήκες αερισμού και διήθησης, ενώ προσδίδει στο έδαφος αντοχή στη διάβρωση και στη δημιουργία επιφανειακής κρούστας. Η οργανική ουσία έχει την ικανότητα να συγκρατεί περίπου έξι φορές το βάρος της σε νερό και κατά συνέπεια η σημασία της για τη βλάστηση σε φυσικά ξηρά και αμμώδη εδάφη είναι καθοριστική. Στα περισσότερα εδάφη η οργανική ουσία κυμαίνεται σε ποσοστά από 2 έως 10%. Αίτια απομείωσης οργανικής ουσίας εδαφών Η μείωση της οργανικής ουσίας προκαλείται από τη μειωμένη παρουσία οργανικών υλικών σε αποσύνθεση ή από τον αυξημένο ρυθμό αποσύνθεσης λόγω φυσικών ή ανθρωπογενών παραγόντων. Η περιεκτικότητα των εδαφών σε οργανική ουσία επηρεάζεται από τους εξής παράγοντες: Το κλίμα: η οργανική ουσία αποσυντίθεται ταχύτερα στα ξηροθερμικά κλίματα ενώ παράλληλα παράγεται λιγότερη βλάστηση, Το τοπογραφικό ανάγλυφο: στα εδάφη με κλίσεις προκαλείται μετακίνηση του εδάφους, του νερού και της οργανικής ουσίας από την επιφάνεια αυτών με αποτέλεσμα την μικρή παραγωγή φυτικής ύλης. Η σύνθεση του εδάφους: τα εδάφη με λεπτότερα τεμαχίδια τείνουν να έχουν περισσότερη οργανική ουσία και να συγκρατούν περισσότερες θρεπτικές ουσίες και υγρασία, σε αντίθεση με τα εδάφη που έχουν πιο χονδροειδή τεμαχίδια που αερίζονται καλύτερα και η παρουσία του οξυγόνου έχει ως αποτέλεσμα την ταχύτερη αποσύνθεση της οργανικής ουσίας. Η υδρομορφία του εδάφους (στράγγιση): η υψηλή υγρασία του εδάφους οδηγεί σε μείωση του διαθέσιμου οξυγόνου για την αποσύνθεση της οργανικής ουσίας και σε συσσώρευση της οργανικής ουσίας. Η κατεργασία και διαχείριση του εδάφους: η εντατική κατεργασία του εδάφους που συνοδεύεται από άρδευση, στράγγιση, ζιζανιοκτονία, βελτίωση εδαφών κλπ οδηγεί σε σημαντική απομείωση της οργανικής ύλης. Το όργωμα αναμειγνύει το οξυγόνο με το έδαφος και αυξάνει τη μέση θερμοκρασία του, συμβάλλοντας στην πιο γρήγορη αποσύνθεση της οργανικής ουσίας. Η καλλιέργεια της γης μειώνει την περιεκτικότητα του εδάφους σε οργανική ουσία σε σύγκριση με την ακαλλιέργεια. Η διαχείριση των φυτικών υπολειμμάτων: ο βαθμός απομάκρυνσης των υπολειμμάτων συγκομιδής συμβάλει σημαντικά στην περιεκτικότητα του εδάφους σε οργανική ουσία. Η βλάστηση: η παραγωγή φυτικής βλάστησης συμβάλλει σημαντικά στην εισροή οργανικών υλικών στο έδαφος. Επίσης οι ρίζες συμβάλλουν σημαντικά στην περιεκτικότητα του εδάφους σε οργανική ουσία. Οι καλλιέργειες για βόσκηση παράγουν βαθιές ρίζες οι οποίες αποσυντίθεται μέσα στο έδαφος, αντίθετα τα δάση παράγουν μεγάλη ποσότητα φύλλων που αποσυντίθεται στην επιφάνεια του εδάφους. 9
Επιπτώσεις της χαμηλής περιεκτικότητα των εδαφών σε οργανική ουσία 10 Μείωση της συσσωμάτωσης των εδαφικών τεμαχιδίων (δημιουργούνται χειρότερες φυσικές ιδιότητες). Μείωση του αερισμού του εδάφους. Μείωση της ικανότητας του εδάφους για συγκράτηση νερού. Μείωση της ικανότητας του εδάφους για συγκράτηση στοιχείων για τη θρέψη των φυτών και των μικροοργανισμών (μειωμένη παραγωγή και μειωμένη βιοποικιλότητα). Μείωση της ικανότητας του εδάφους για συγκράτηση βαρέων μετάλλων και φυτοφαρμάκων (με αποτέλεσμα να οδηγούνται στον υπόγειο υδροφορέα). Μείωση της ρυθμιστικής ικανότητας για το ph του εδάφους (επηρεάζεται το ph του εδάφους ευκολότερα από διάφορους παράγοντες). Μείωση της θετικής επίδρασης στη θερμοκρασία του εδάφους (η οργανική ουσία δεν αφήνει το καλοκαίρι να ανεβεί πολύ η θερμοκρασία του εδάφους και το χειμώνα να πέσει πολύ χαμηλά). Μέτρα για την συντήρηση - αύξηση της οργανικής ουσίας του εδάφους Χρήση συστημάτων καλλιέργειας που παρέχουν συνεχή φυτική κάλυψη του εδάφους που εκτός της συνεχούς προσθήκης σε αυτό φυτικών υπολειμμάτων το προστατεύουν και από τη διάβρωση. Χρήση συστημάτων αμειψισποράς που περιλαμβάνουν αγρωστώδη-ψυχανθή και παράγουν μεγάλες ποσότητες φυτικών υπολειμμάτων. Εφαρμογή πρακτικών για την παραγωγή υψηλών αποδόσεων των καλλιεργειών, με αποτέλεσμα την παραγωγή μεγάλων ποσοτήτων φυτικών υπολειμμάτων. Επιστροφή όλων των φυτικών υπολειμμάτων στο έδαφος και αποφυγή καψίματος της καλαμιάς. Περιορισμός των απαιτήσεων κατεργασίας του εδάφους στους απολύτως απαραίτητους για την μικρότερη απώλεια υπολειμμάτων. Εφαρμογή χλωρής λίπανσης με φυτά (κυρίως ψυχανθή) που ενσωματώνονται στο έδαφος όταν ακόμα είναι χλωρά. Προσθήκη στο έδαφος ζωικής κοπριάς. Προσθήκη στο έδαφος άλλων οργανικών υλικών (τεχνητή κοπριά με την κομποστοποίηση των φυτικών και των ζωικών υπολειμμάτων των σκουπιδιών, πριονίδι, ακατέργαστη τύρφη, ιλύς των βιολογικών καθαρισμών των αστικών λυμάτων, βιομηχανικά τυποποιημένα οργανικά λιπάσματα όπως ο μερικά οξειδωμένος και επεξεργασμένος με υγρή αμμωνία και υπερφοσφωρικό οξύ γαιάνθρακας, ο λιγνίτης και ο ξυλίτης, το εμπλουτισμένο με ανόργανα θρεπτικά φουλβικό και χουμικό οξύ, τα εκχυλίσματα φυκιών κλπ). Επιφανειακός εδαφικός ορίζοντας πλούσιος σε οργανική ουσία Κομποστοποίηση οικιακών οργανικών υλικών για χρήση στη γεωργία Εμπλουτισμός εδάφους με οργανικά υλικά κατά την φύτευση Ελληνικά εδάφη πολύ φτωχά σε οργανική ουσία
Διάβρωση εδάφους Διάβρωση του εδάφους είναι η απομάκρυνση της επιφανειακής στρώσης της γης ως αποτέλεσμα της δράσης του νερού ή του αέρα. Η διάβρωση που είναι μέρος μιας φυσικής διαδικασίας και οδηγεί στην ομαλοποίηση του ανάγλυφου ονομάζεται φυσική ή γεωλογική, σε αντιδιαστολή με την επιταχυνόμενη ή ανθρωπογενή διάβρωση, που οφείλεται κυρίως στις παρεμβάσεις του ανθρώπου στη φύση. Η διάβρωση οδηγεί στην απώλεια της πιο γόνιμης επιφανειακής στρώσης του εδάφους, στην οποία υπάρχει η υψηλότερη συγκέντρωση οργανικής ουσίας και θρεπτικών στοιχείων, με αποτέλεσμα τη μείωση της γονιμότητας των εδαφών, την επιτάχυνση της ερημοποίησης και την αυξανόμενη ανάγκη για χρήση λιπασμάτων. Τύποι υδατικής διάβρωσης Μεταφορά και απόθεση εδάφους από διάβρωση Ο ρυθμός διάβρωσης των εδαφών επηρεάζεται ισχυρά από παράγοντες όπως το κλίμα, η κλίση, οι χρήσεις γης, η φυτοκάλυψη, η μηχανική σύσταση, η περιεχόμενη οργανική ουσία του εδάφους και οι πρακτικές διαχείρισης σε επίπεδο αγρού. Παράπλευρες επιπτώσεις του φαινομένου της διάβρωσης είναι η πτώση της αξίας της γης, τόσο στο σημείο στο οποίο έχουμε απώλεια εδάφους όσο και στο σημείο όπου συσσωρεύεται το μεταφερόμενο υλικό, πιθανή ρύπανση στο σημείο απόθεσης, ιδιαίτερα όταν αυτό είναι υδάτινος αποδέκτης, λόγω μεταφοράς συσσωρευμένων αγροχημικών και λιπασμάτων. Η υδατική διάβρωση ξεκινάει με την έναρξη της βροχής και επιταχύνεται όταν ο ρυθμός προσθήκης νερού στο έδαφος είναι μεγαλύτερος από το ρυθμό απορρόφησης του νερού, με αποτέλεσμα το νερό να ρέει επιφανειακά (run-off). Η ένταση και η έκταση του φαινομένου εξαρτάται από παράγοντες, όπως: η ένταση και η διάρκεια της βροχής η τοπογραφία, δηλαδή η κλίση και το μήκος της κλίσης η φυτοκάλυψη (ποσοστό φυτοκάλυψης, είδος βλάστησης) ή άλλη κάλυψη η σταθερότητα των εδαφικών συσσωματωμάτων ή η αντίσταση του εδάφους στη διάβρωση (είδος και περιεκτικότητα αργίλου, οργανική ουσία) η ικανότητα του εδάφους να απορροφά και να συγκρατεί νερό (όσο μικρότερη η ικανότητα αυτή τόσο αυξάνεται η επιφανειακή απορροή) οι γεωργικές πρακτικές, δηλαδή η άρδευση, η κατεργασία του εδάφους, η ενσωμάτωση ή καύση φυτικών υπολειμμάτων, η κάλυψη γυμνού εδάφους με φυτά ή φυτικά υπολείμματα (mulching), κλπ. 11
Τύποι υδατικής διάβρωσης Ανάλογα με τα χαρακτηριστικά του εδάφους, την τοπογραφία και τα χαρακτηριστικά της βροχής, η διάβρωση εμφανίζεται με διάφορες μορφές. Η επιφανειακή ή διάβρωση κατά στρώσεις, οφείλεται κυρίως στις κρούσεις των σταγόνων της βροχής, ενώ οι πιο έντονες μορφές όπως η αυλακωτή και η χαραδρωτική διάβρωση, οφείλονται κυρίως στην επιφανειακή απορροή του νερού. Διάβρωση διασποράς (splash erosion). Η κρούση των σταγόνων του νερού στα εδαφικά σωματίδια προκαλούν την αποκόλληση, εκτόξευση και μεταφορά τους σε (κατά μέσο όρο) χαμηλότερο σημείο του ανάγλυφου. 12 Επιφανειακή διάβρωση ή διάβρωση κατά στρώσεις (sheet, interrill). Είναι η διάβρωση κατά την οποία συμβαίνει ομοιόμορφη απομάκρυνση εδάφους από μία επιφάνεια αγρού. Η επιφανειακή διάβρωση είναι ιδιαίτερα επικίνδυνη, καθώς δε γίνεται άμεσα αντιληπτή. Διάβρωση κατά στρώσεις (sheet erosion). Χαρακτηριστική η μεταφορά εδαφικού υλικού από όλη την επιφάνεια του εδάφους, χωρίς άμεσα ορατά σημάδια στον αγρό Αυλακωτή διάβρωση (rill erosion). Εμφανίζεται με την εμφάνιση της επιφανειακής απορροής, κυρίως σε πρόσφατα καλλιεργημένες εκτάσεις. Δημιουργούνται συνήθως πολλαπλά αβαθή αυλάκια, τα οποία με τον καιρό βαθαίνουν και διευρύνονται τα πρανή τους. Οι συνήθεις καλλιεργητικές εργασίες σβήνουν αυτά τα ίχνη, αλλά η απώλεια εδάφους έχει συμβεί και επιπλέον το καλλιεργημένο έδαφος είναι ευαίσθητο σε νέα φάση διάβρωσης. Χαραδρωτική διάβρωση (gully erosion). Η απομάκρυνση του εδάφους γίνεται κυρίως κατά βάθος. Παράγοντες που ευνοούν τη διάβρωση Αυλακωτή διάβρωση Υπερβόσκηση. Με την υπερβόσκηση μειώνεται άμεσα η βλάστηση με αποτέλεσμα την ανεπαρκή προστασία του εδάφους από τη φυτοκάλυψη. Επιπλέον το έδαφος θρυμματίζεται και συμπιέζεται από τα συνεχή περάσματα των ζώων, με αποτέλεσμα να καθίσταται πιο ευαίσθητο στους διαβρωτικούς παράγοντες. Είδος και μέγεθος καλλιέργειας. Η εγκατάσταση καλλιεργειών ακατάλληλων για τις τοπικές συνθήκες που σχετίζονται με τη διάβρωση, δηλαδή το κλίμα και την κλίση, μπορεί να οδηγήσει σε επιτάχυνση των διαβρωτικών φαινομένων. Καλλιέργεια δένδρων, ιδιαίτερα φυλλοβόλων, χωρίς πρόνοια για συντήρηση χαμηλής βλάστησης σε περιοχές με κλίσεις, μπορεί να οδηγήσει σε έντονα διαβρωτικά φαινόμενα.
Απορροή και διάβρωση μετά από έντονη βροχόπτωση, σε αγρό με ελαιόδεντρα Επίσης εγκατάσταση γραμμικών καλλιεργειών και κατεργασία του εδάφους κατά τη φορά της κλίσης (σε γραμμικές ή δενδρώδεις καλλιέργειες) είναι παράγοντες που μπορεί να οδηγήσουν σε αυξημένη διάβρωση. Στις δενδρώδεις και στις γραμμικές καλλιέργειες που είναι εγκατεστημένες κατά τη φορά της μέγιστης κλίσης, τα φαινόμενα διάβρωσης είναι τόσο πιο έντονα όσο μεγαλύτερη είναι η έκταση της καλλιέργειας, καθώς δεν υπάρχουν ενδιάμεσα σημεία ανάσχεσης της απορροής. Καλλιεργητικές πρακτικές. Συχνές και έντονες επεμβάσεις κατεργασίας του εδάφους, μπορεί να προκαλέσουν επιτάχυνση του φαινομένου της διάβρωσης. Το είδος της καλλιεργητικής φροντίδας, η φορά κατεργασίας και η υγρασιακή κατάσταση εδάφους κατά την επέμβαση είναι παράγοντες που σε συνδυασμό μπορεί να επιταχύνουν σημαντικά τα διαβρωτικά φαινόμενα. Μηχανική κατεργασία εδάφους με καταστροφή φυτοκάλυψης Οι συχνές κατεργασίες του εδάφους, το κάψιμο των φυτικών υπολειμμάτων (και αντίστοιχα η μη ενσωμάτωσή τους), η έντονη χρήση αγροχημικών που αναστέλλουν τη βιολογική δράση των μικροοργανισμών του εδάφους, είναι κάποιες από τις καλλιεργητικές πρακτικές που συντελούν στην απομείωση της οργανικής ουσίας του εδάφους και με τον τρόπο αυτό το καθιστούν πιο ευαποσάθρωτο. Μηχανισμοί, μέτρα και πρακτικές αντιμετώπισης της διάβρωσης Η διάβρωση είναι μια φυσική διεργασία και όταν συντρέχουν αντίξοες εδαφολογικές, κλιματικές και τοπογραφικές συνθήκες, είναι πρακτικά αδύνατο να ανασχεθεί πλήρως. Υπάρχουν ωστόσο μέτρα και πρακτικές που μπορεί να υιοθετηθούν σε καλλιεργούμενες εκτάσεις για να μειωθεί κατά το δυνατόν το φαινόμενο. Τέτοια μέτρα είναι και τα εξής: Δημιουργία και συντήρηση αναβαθμίδων (terraces) Συντήρηση φυτοκάλυψης (cover crops) ή τεχνητής κάλυψης (mulching) Πρακτικές διατήρησης ποιότητας εδάφους, πρακτικές για αύξηση οργανικής ουσίας, εφαρμογή ακαλλιέργειας ή ελάχιστης κατεργασίας (conservation tillage, no-tillage, reduced tillage) Ρύθμιση ρυθμού άρδευσης 13
Κατεργασία εδάφους στην κατάλληλη εποχή και σε κατάλληλη υγρασιακή κατάσταση, για διατήρηση της δομής του εδάφους (soil structure) Κατεργασία εδάφους, όταν οι κλίσεις το επιτρέπουν, κατά τις ισοϋψείς. Διαφορετικά, υιοθέτηση μεθόδων συντήρησης φυτοκάλυψης, ακαλλιέργειας ή ελάχιστης κατεργασίας ή καλλιέργεια σε αναβαθμίδες. 14 Χωμάτινες αναβαθμίδες σε καλλιέργεια ελιάς και αμπελιού Σπορά χωρίς προηγούμενη κατεργασία εδάφους Η κατασκευή αναβαθμίδων υιοθετήθηκε με δύο στόχους: Τη δυνατότητα καλλιέργειας σε επικλινείς εκτάσεις, δηλαδή την αύξηση της διαθέσιμης γεωργικής γης σε νησιά και ορεινές περιοχές του ηπειρωτικού χώρου και την ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων της διάβρωσης. Η κατασκευή τους γίνεται με δύο βασικές τεχνικές: α) τη γνωστή ξερολιθιά και β) με χωμάτινα αναχώματα με αυτοφυή βλάστηση (όχθος). Παραδοσιακά οι αναβαθμίδες χρησιμοποιούνταν για καλλιέργεια αμπελώνων και ελαιώνων, ενώ καλλιεργούνταν ακόμη και δημητριακά. Αναβαθμίδες με ξερολιθιά, σε περιοχή χωρίς καλλιέργεια, σε καλλιέργεια ελιάς και αμπελιού Τα πιο σημαντικά οφέλη από την καλλιέργεια σε αναβαθμίδες, είναι τα εξής: Η προστασία του εδάφους από τη διάβρωση Η αύξηση της καλλιεργήσιμης γης Η καλύτερη εκμετάλλευση των βροχοπτώσεων και η αποφυγή της απορροής. Η διατήρηση ενός υψηλής αισθητικής και πολιτιστικής αξίας Μεσογειακού τοπίου Φυτοκάλυψη ή άλλου είδους κάλυψη του εδάφους. Ένας από τους πιο καθοριστικούς παράγοντες για την πρόληψη της υδατικής διάβρωσης είναι η παρουσία βλάστησης. Η βλάστηση παίζει διπλό ρόλο στην προστασία του εδάφους.
Λειτουργεί ως ανασχετικός μηχανισμός για τη βροχή, μειώνοντας τόσο την ποσότητα όσο και την ταχύτητα με την οποία το νερό φθάνει στο έδαφος. Η βλάστηση μειώνει την ταχύτητα κίνησης του νερού στην επιφάνεια του εδάφους κατά την επιφανειακή απορροή με συνέπεια να μειώνεται η διαβρωτική ικανότητα του απορρέοντος νερού. Επιπλέον ευνοείται η απορρόφηση νερού από το έδαφος (κατείσδυση), με αποτέλεσμα τη μείωση της επιφανειακής απορροής, ενώ ταυτόχρονα ευνοείται και ο εμπλουτισμός των υπόγειων υδάτων και αποτρέπονται οι πλημμύρες. Το ριζικό σύστημα της βλάστησης λειτουργεί ως συνδετικός ιστός του εδάφους, με αποτέλεσμα να δρα προστατευτικά για το έδαφος. Συντήρηση φυτοκάλυψης σε αγρούς με ελαιόδεντρα σε κλίση Ένας άλλος τρόπος κάλυψης της γυμνής επιφάνειας του εδάφους είναι η τεχνητή κάλυψη με αποκομμένα φυτικά υπολείμματα (mulching) ή άλλα υλικά. Τέτοια υλικά μπορεί να είναι κομμένο χόρτο, φύλλα, άχυρο, ψάθα, κομμάτια φλοιού δέντρων, ροκανίδι, τεμαχίδια ξύλου, τεμαχισμένες εφημερίδες ή χαρτόνια, κομποστοποιημένα οργανικά υπολείμματα ποικίλης προέλευσης, ακόμη και ανακυκλωμένα πλαστικά ή λάστιχα. Κάλυψη αγρού με φυτικά υπολείμματα (mulching) Γεωργία διατήρησης ποιότητας εδαφών, ελάχιστη κατεργασία εδάφους, ακαλλιέργεια (conservation tillage, minimum tillage, no-tillage or zero tillage). Κάθε πρακτική κατεργασίας του εδάφους η οποία έχει ως αποτέλεσμα μικρότερη απώλεια νερού ή εδάφους σε σχέση με την τυπική άροση αναστροφής, θωρείται κατεργασία διατήρησης ποιότητας εδαφών. Η κατεργασία διατήρησης δε σημαίνει απαραίτητα λιγότερη κατεργασία από τη συμβατική πρακτική. Στη γεωργία διατήρησης των εδαφών στόχος είναι η διαφύλαξη της ισορροπίας μεταξύ παραγωγής, οικονομικού αποτελέσματος και διατήρησης του περιβάλλοντος. Βασικά εργαλεία της γεωργίας διατήρησης της ποιότητας των εδαφών είναι: 15
Η ελάχιστη διατάραξη του εδάφους με στόχο τη συντήρηση της δομής του εδάφους, της βιοποικιλότητας, της οργανικής ουσίας και της αποφυγής διάβρωσης. Πρακτικές συντήρησης συνεχούς φυτοκάλυψης του εδάφους ή τεχνητής κάλυψης, με στόχο την αποφυγή της διάβρωσης, την ελαχιστοποίηση της απώλειας υγρασίας και την αύξηση της οργανικής ουσίας. Άλλες πρακτικές βελτίωσης της κατάστασης του εδάφους όπως αμειψισπορά, για αναβάθμιση της πανίδας του εδάφους και βελτίωση με φυσικό τρόπο της γονιμότητας και έλεγχο ζιζανίων και ασθενειών. 16 Μέριμνα ώστε οι εισροές λιπασμάτων και αγροχημικών να ανταποκρίνονται στις ακριβείς ανάγκες των καλλιεργειών και του εδάφους. Αυλακωτή διάβρωση σε πρόσφατα σπαρμένο αγρό μετά από έντονη βροχόπτωση Τα μέσα που χρησιμοποιούνται για τη μείωση της έντασης κατεργασίας είναι η χρήση μηχανημάτων που διαταράσσουν λιγότερο το έδαφος όπως οι διαφόρων τύπων δισκοσβάρνες αντί των αρότρων αναστροφής και η φύτευση και καλλιέργεια χωρίς κατεργασία εδάφους. Στην πρακτική της μη κατεργασίας του εδάφους (no-till) η κατεργασία περιορίζεται σε πολύ στενές λωρίδες (strips or slots) όπου προκαλείται χαλάρωση και προετοιμασία του εδάφους για τη σπορά (slot-planting). Εφαρμογή μεθόδων διατήρησης ποιότητας εδάφους - σπορά σε υπολείμματα προηγούμενης καλλιέργειας Κατεργασία εδάφους με δισκοσβάρνα αντί για άροτρο αναστροφής
Ρύθμιση ρυθμού άρδευσης. Η άρδευση μπορεί να προκαλέσει διάβρωση με τους ίδιους τρόπους που αφορούν στο νερό της βροχής: α) στην περίπτωση που χρησιμοποιούνται μεγάλοι καταιονιστήρες (κανονάκια), το μεγάλο μέγεθος των σταγόνων αποσπά εδαφικά τεμαχίδια και β) στην περίπτωση που ο ρυθμός εφαρμογής νερού είναι μεγαλύτερος από το ρυθμό κατείσδυσης του νερού στο έδαφος, προκαλείται επιφανειακή απορροή και διάβρωση. Κατά την εφαρμογή άρδευσης με τεχνητή βροχή ο κίνδυνος διάβρωσης είναι τόσο σημαντικότερος όσο μεγαλύτερο είναι το μέγεθος της σταγόνας και όσο μεγαλύτερος είναι ο ρυθμός εφαρμογής του αρδευτικού νερού. Το μήκος των αυλακιών, η κλίση, η παροχή και τα χαρακτηριστικά του εδάφους, επηρεάζουν τα διαβρωτικά φαινόμενα κατά την άρδευση με αυλάκια (Fernandez-Gomez, 2004). Η μη ομοιόμορφη άρδευση μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο για την έναρξη διαβρωτικών διεργασιών, καθώς με την υπερβολική συγκέντρωση νερού σε ορισμένα σημεία, ως αποτέλεσμα ανομοιόμορφης άρδευσης, αρχίζει τοπικά η επιφανειακή απορροή. Επιφανειακό λίμνασμα και απορροή, κατά την άρδευση Ένας επιπλέον λόγος που καθιστά αναγκαίο τον προσεκτικό προγραμματισμό των αρδεύσεων, ιδιαίτερα σε περιοχές όπου υπάρχουν παράγοντες που ευνοούν τη διάβρωση, είναι η πιθανότητα για βροχόπτωση μετά την άρδευση. Ο λόγος αυτός καθιστά αναγκαίο κατά τον προγραμματισμό των αρδεύσεων να λαμβάνεται υπόψη και η πρόβλεψη καιρού. Οι τοπικές μέθοδοι άρδευσης δημιουργούν τα μικρότερα σχετικά προβλήματα διάβρωσης. Η άρδευση με σταγόνες, με τους πολύ αργούς ρυθμούς εφαρμογής του αρδευτικού νερού είναι η πιο κατάλληλη μέθοδος σε αγρούς όπου υπάρχει αυξημένος κίνδυνος εμφάνισης διαβρωτικών φαινομένων. Η άρδευση με μικροκαταιονισμό δε δημιουργεί προβλήματα από την πρόσκρουση Μικρο-καταιονιστήρας άρδευσης και τοπικό λίμνασμα των σταγόνων καθώς αυτές είναι πολύ μικρού μεγέθους, όμως με τους μεγαλύτερους σχετικά ρυθμούς εφαρμογής του νερού, απαιτεί σωστό σχεδιασμό του αρδευτικού συστήματος, για να μη δημιουργούνται προβλήματα από την επιφανειακή απορροή. 17
Καλλιέργεια την κατάλληλη εποχή και σε κατάλληλη υγρασιακή κατάσταση του εδάφους. Ακόμα και στη συμβατική γεωργία, όπου πραγματοποιούνται οι τυπικές κατεργασίες του εδάφους, είναι σημαντικό αυτές να γίνονται την εποχή που είναι απαραίτητες, να μην αφήνεται δηλαδή ο αγρός καλλιεργημένος και χωρίς φυτοκάλυψη για μεγάλα διαστήματα. Επιπλέον είναι κρίσιμο για τη διατήρηση της καλής κατάστασης του εδάφους η κατεργασία να γίνεται όταν το έδαφος είναι στην κατάλληλη υγρασιακή κατάσταση, που περιγράφεται ως ρόγος του εδάφους, στην οποία το έδαφος δεν είναι ξηρό ούτε όμως και πολύ υγρό. 18 Έντονα διαβρωτικά φαινόμενα σε πρόσφατα σπαρμένο με χειμερινά σιτηρά αγρό Κατεργασία εδάφους κατά τις ισοϋψείς. Σε αγρούς ακόμα και μικρές κλίσεις, συνιστάται η κατεργασία του εδάφους να γίνεται κατά τις ισοϋψείς και όχι κατά τη φορά της κλίσης. Η πρακτική αυτή εμποδίζει τόσο την αναπήδηση των εδαφικών τεμαχιδίων από την κρούση των σταγόνων βροχής, αλλά κυρίως μειώνει την απορροή. Σημειώνεται ωστόσο, ότι η κατεργασία του εδάφους κατά τις ισοϋψείς, είναι πρακτικά αδύνατη από ένα βαθμό κλίσης και άνω, λόγω του κινδύνου ανατροπής των γεωργικών μηχανημάτων. Στις περιπτώσεις αυτές είναι πολύ σημαντικό να υιοθετούνται είτε πρακτικές διαμόρφωσης του ανάγλυφου και καλλιέργειας σε αναβαθμίδες, είτε πρακτικές διατήρησης του εδάφους όπως αυτές της μειωμένης ή μηδενικής κατεργασίας και της διατήρησης κάποιου είδους κάλυψης του εδάφους, σε όλη τη διάρκεια του έτους. ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΓΓΕΙΩΝ ΒΕΛΤΙΩΣΕΩΝ Στοιχεία Επικοινωνίας Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων Ελληνικός Γεωργικός Οργανισμός «Δήμητρα» Γενική Διεύθυνση Αγροτικής Έρευνας Ινστιτούτο Εγγείων Βελτιώσεων 57400, Σίνδος Θεσσαλονίκη. Τηλ.: 2310 798790 Φαξ: 2310 796352 Email: dir.lri@nagref.gr
19
ΔΙΚΑΙΟΥΧΟΙ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ (Συντονιστής) ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΑΝΩΝΥΜΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Ο.Τ.Α. ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ www.anatoliki.gr ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΓΓΕΙΩΝ ΒΕΛΤΙΩΣΕΩΝ www.lri.gr ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ www.intergeo.gr ΜΕΛΕΤΕΣ - ΕΡΕΥΝΕΣ ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΣΥΜΒΟΥΛΟΥ www.yetos.gr ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΑΠΟΚΕΝΤΡΩΜEΝΗ ΔΙΟIΚΗΣΗ ΜΑΚΕΔΟΝIΑΣ ΘΡAΚΗΣ ΓΕΝΙΚH ΔΙΕYΘΥΝΣΗ ΧΩΡΟΤΑΞΙΚHΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚHΣ ΠΟΛΙΤΙΚHΣ ΔΙΕYΘΥΝΣΗ ΥΔAΤΩΝ ΚΕΝΤΡΙΚHΣ ΜΑΚΕΔΟΝIΑΣ dydaton.damt.gov.gr ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΤΑΜΕΙΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ www.rdfcm.gr Με τη συνεισφορά του χρηματοδοτικού μέσου LIFE της Ευρωπαϊκής Ένωσης ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ: Τηλ.: 2310 463930-1 mail: info@lifesos.eu www.lifesos.eu