ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΟΙ ΚΑΠΠΑΔΟΚΕΣ ΛΟΓΙΟΙ (19ος -20ος αι.)

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ & ΔΟΓΜΑΤΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΜΑΡΙΑ Κ. ΧΩΔΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ: ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΟΙ ΚΑΠΠΑΔΟΚΕΣ ΛΟΓΙΟΙ (19ος -20ος αι.) Σύμβουλος καθηγητής: κ. Αθανάσιος Ε. Καραθανάσης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2007

Στην ιερή μνήμη των Μικρασιατών προγόνων μου

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η μεταπτυχιακή αυτή εργασία αποτελεί μια απόπειρα στενότερης γνωριμίας, δικής μου περισσότερο, με την Μ.Ασία και κυρίως την όμορφη και όχι τόσο γνωστή χώρα της Καππαδοκίας και των ανθρώπων της, ιδίως των λογίων του 19 ου και 20 ου αιώνα που συνέβαλαν τόσο στην παιδεία, τοπική και ευρύτερη, και στην πνευματική αναγέννηση της περιοχής αλλά και της Ελλάδος γενικότερα όταν αναγκάστηκαν όσοι ζούσαν εκείνα τα χρόνια να ακολουθήσουν τον σκληρό δρόμο της προσφυγιάς μετά την καταστροφή του 1922 μαζί με τον υπόλοιπο μικρασιατικό ελληνισμό. Οι ελλείψεις και τα λάθη μπορεί να είναι αρκετά, λόγω της επιστημονικής απειρίας και ζητώ κατανόηση γι αυτό η αγάπη όμως με την οποία ασχολήθηκα με αυτό το θέμα είναι αληθινή, όχι μόνο γιατί είναι ένας ωραίος κόσμος αυτός της Καππαδοκίας αλλά και γιατί λόγω της καταγωγής μου είναι και ένας δικός μου κόσμος, κάτι που φανερώνει άλλωστε και η αφιέρωση της εργασίας. Άνθρωποι αγαπημένοι που έγιναν η αφορμή για την εργασία αυτή, κι ας μην είναι χρόνια τώρα πια μαζί μου, δεν με εγκατέλειψαν όμως ποτέ γιατί το ήθος, το παράδειγμα τους, ο βίος τους, η μικρασιατική αρχοντιά τους, η πίστη τους στον Θεό και η αγάπη τους με συντροφεύουν και με διδάσκουν πάντα. Αιωνία τους η μνήμη! «Είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας» λέει ο ποιητής και έτσι γι αυτήν την εργασία οφείλω πολλά σε πολλούς. Ένα μεγάλο ευχαριστώ το μικρό αντίδωρο μου. Ευχαριστώ λοιπόν εκ βάθους καρδίας, πρώτον, τον Δάσκαλό μου και σύμβουλό μου καθηγητή κ. Αθανάσιο Ε. Καραθανάση όχι μόνο για την εξαιρετική επιλογή του θέματος, την επιστημονική καθοδήγησή και την επίβλεψη του αλλά και για την εμπιστοσύνη με την οποία με τίμησε, την στήριξη και την υπομονή του όλο αυτό τον καιρό, το ήθος του και την αγάπη του προς τον άνθρωπο, μάλιστα αυτά τα δύο τελευταία είναι και η πιο δύσκολη μαθητεία μου δίπλα του. Όσα ευχαριστώ και να πω στους γονείς μου, Κώστα και Μαριάνθη, θα είναι λίγα και το ξέρω, ούτε και τα επιζητούν, όμως αισθάνομαι 3

βαθειά μέσα μου την υποχρέωση να τους το πω. Τους ευχαριστώ για τις θυσίες τους για μένα και την αδερφή μου, τους ευχαριστώ για την τόση αγάπη που αφειδώς μας δίνουν, τους ευχαριστώ για τις αρχές και το παράδειγμα τους προς εμάς. Ό,τι καλό κάνω στην ζωή μου θα το οφείλω σε αυτούς! Ευχαριστώ την αδερφή μου Έφη για την στήριξη και την κατανόηση της. Ευχαριστώ και όλους τους συγγενείς και τους φίλους για την δική τους στήριξη. Επίσης ευχαριστώ την εξαδέρφη μου δεσποινίδα Σοφία Παναγιωτάκη για την πολύτιμη βοήθεια της στο στάδιο της δακτυλογράφησης της εργασίας. Τέλος, ευχαριστώ όλους τους καθηγητές του Τομέα Ιστορίας Δόγματος, Διορθοδόξων και Διαχριστιανικών Σχέσεων για την εμπιστοσύνη τους προς το πρόσωπό μου. Κλείνω με την ευχή αυτή η εργασία να γίνει η αιτία να ακολουθήσουν συν Θεώ και άλλα τέτοια επιστημονικά ταξίδια. Θεσσαλονίκη, Χριστούγεννα 2007 Μαρία Κ. Χωδιάκη 4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Έγραφε ο Γιώργος Σεφέρης ανάμεσα στα άλλα για τις εκκλησίες της Καππαδοκίας που επισκέφθηκε το 1950, Πρέπει να μπορεί κανείς να ζήσει με άνεση ένα διάστημα σ αυτά τα μέρη. Να ιδεί και να ξαναϊδεί ν αργοπορήσει, να στοχαστεί και ν αναμετρήσει πρέπει να έχει κανείς τον τρόπο να παραβάλει και να κοιτάξει τι χάθηκε ανεπανόρθωτα και ό,τι μένει από τα καταπληκτικά τούτα αφιερώματα στο θεό ενός σβησμένου κόσμου. Κι αν τύχει και είναι Έλληνας, πρέπει να έχει τον πόθο να κοιτάξει από πιο κοντά τί χρωστάμε και τί δε χρωστάμε, αλλά νομίζω ότι χρωστάμε πολλά, στο σταυροδρόμι αυτής της Άκρης, που είναι συνάμα ένα ανυποψίαστο, για τους περισσότερους, χωνευτήρι ρευμάτων Ανατολής, Βοριά, Νοτιά και Δύσης. Πρέπει να έχει την ιδιοσυγκρασία να ιδεί αυτό που λέμε ελληνική παράδοση, εν κινήσει, όπου το μικρό και το λησμονημένο μπορεί να έχει την ίδια σημασία με τα απαρασάλευτα μνημεία της τέχνης 1.Όποιος έχει επισκεφθεί την Καππαδοκία δεν μπορεί παρά να συμφωνήσει με τον ποιητή. Σ αυτά λοιπόν τα μέρη της Κεντρικής Μικράς Ασίας, σε αυτό το σταυροδρόμι, ζούσε αιώνες και ο ελληνισμός της Καππαδοκίας πριν ακολουθήσει και αυτός την κοινή μοίρα όλων των Μικρασιατών, αυτήν της προσφυγιάς και του ξεριζωμού. Εκεί γεννήθηκαν, έζησαν, έδρασαν και προσέφεραν πολλά στην παιδεία και τον πολιτισμό οι Ελληνόφωνοι Καππαδόκες λόγιοι του 19 ου και 20 ου αιώνα με τους οποίους ασχολείται η παρούσα μελέτη. Κάποιοι κατάφεραν να ξεπεράσουν τα σύνορα της Καππαδοκικής γης και να διακριθούν και στην υπόλοιπη Μικρά Ασία ή την μητροπολιτική Ελλάδα, άλλοι έμειναν στα χωριά και στις κωμοπόλεις τους ενώ κάποιοι άλλοι δεν ήταν καν Καππαδόκες αλλά σφράγισαν με το έργο τους την πνευματική πορεία της περιοχής. Η διάκριση σ ελληνόφωνους και σε τουρκόφωνους, λογίους και μη, είναι απαραίτητη γιατί ενώ ως γνωστόν ένα πολύ μεγάλο μέρος του Καππαδοκικού Ελληνισμού είχε χάσει την ελληνική του γλώσσα υπήρχε ωστόσο και ένα άλλο τμήμα, μάλλον άγνωστο, που διετήρησε την ελληνοφωνία του και ανάμεσα τους και αυτοί οι λόγιοι. Άλλωστε, η τουρκόφωνη φιλολογία θα μπορούσε να αποτελέσει θέμα μιας ολόκληρης 1. Γιώργος Σεφέρης, Τρεις μέρες στα μοναστήρια της Καππαδοκίας, Αθήνα 1953, 22. 5

ξεχωριστής εργασίας. Η μελέτη επικεντρώνεται στον 19 ο αιώνα και στα πρώτα χρόνια μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών γιατί η χρήση της ελληνικής γλώσσας στον γραπτό λόγο μέσα στο ελληνικό κράτος από επιστήμονες και λογίους θεωρείται μάλλον αυτονόητη, η παρουσία βέβαια Καππαδοκών στα πνευματικά πράγματα της χώρας συνεχίζεται πάντα. Συναντούμε λογίους μείζονες και ελάσσονες, για τους μεν η βιβλιογραφία είναι αρκετά πλούσια για τους δε γνωρίζουμε λίγα στοιχεία. Ο καθένας φυσικά έχει την δική του προσφορά. Τα πρόσωπα δεν είναι λίγα, αλλά προφανώς μας έχουν διαφύγει αρκετά. Αναπάντεχα πλούσια είναι η βιβλιογραφία για την Καππαδοκία γενικά, η επιλογή κρίθηκε αναγκαία. Ιδίως στα αρχεία του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών στην Αθήνα μπορεί να βρει κανείς πολύ και σπάνιο υλικό, κάτι τέτοιο όμως υπερβαίνει τα πλαίσια μιας διπλωματικής μεταπτυχιακής εργασίας, αφήνει ωστόσο ανοιχτό το ενδεχόμενο μιας τέτοιας έρευνας στο μέλλον. Έτσι λοιπόν, η εργασία αυτή διαμορφώνεται ως εξής: στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται μια σύντομη παρουσίαση της Καππαδοκίας ανά τους αιώνες γεωγραφικά, ιστορικά, θρησκευτικά, γλωσσικά, κοινωνικοοικονομικά και ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην παιδεία και στην πνευματική ατμόσφαιρα της περιοχής που οδήγησε στην πνευματική άνθηση του 19 ου αιώνα και στην παρουσία των λογίων, των οποίων τη ζωή και το έργο μελετούμε. Στο δεύτερο κεφάλαιο ακολουθούν οι μορφές των λογίων, αρχικά των προδρόμων της αναγέννησης και μετά των κυρίων εκπροσώπων αυτής. Στο τρίτο και τελευταίο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι λιγότερο γνωστοί λόγιοι ή εν πάσει περιπτώσει αυτοί για τους οποίους η έρευνα δεν απέδωσε πολλά στοιχεία και τέλος, γίνεται μια σύντομη αναφορά σε μερικούς πιο σύγχρονους Καππαδόκες λογίους, αυτούς δηλαδή που έδρασαν ως επί το πλείστον κατά τον 20 ο αιώνα, χαρακτηριστικά παραδείγματα όμως της Καππαδοκικής λογιοσύνης. 6

7

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ Α. ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΣΙΑ Η Καππαδοκία βρίσκεται στο κέντρο της Μικράς Ασίας. Αν και τα πολιτικά της σύνορα δεν ήταν πάντα σταθερά εντούτοις συνέπιπταν συνήθως με τα φυσικά γεωγραφικά της όρια. Ανατολικά με τον άνω ρου του Ευφράτη, νότια με την οροσειρά του Ταύρου, δυτικά με την αλμυρή λίμνη Τάττα (Tuzgöl) και τον βόρειο ρου του ποταμού Άλυος (Kizil Irmak) και βόρεια με τις Ποντιακές Άλπεις 1. Ο Στράβων χαρακτηρίζει την περιοχή αυτή ως «ισθμό» ενώ ο Ηρόδοτος ως «αυχένα» καθώς εκεί η μικρασιατική χερσόνησος στενεύει για να συναντηθεί με την Ανατολία 2. Το κλίμα της Καππαδοκίας είναι σκληρό, ουσιαστικά με δύο εποχές χειμώνα και καλοκαίρι και με μεγάλες διαφορές θερμοκρασίας, κάτι που οφείλεται και στο υψόμετρο της που είναι από 1000 1500μέτρα. Τα κυριότερα βουνά ηφαίστεια της είναι ο Αργαίος, το Χασάν Νταγ, το Μελεντίζ Νταγ και το Ντέβελι. Στο ξέσπασμά τους, στην διάβρωση που προκαλούν τα υπόγεια νερά, ο αέρας και οι βροχές στο πέρασμα των αιώνων οφείλει η Καππαδοκία το γοητευτικό και παράξενο πέτρινο τοπίο της με τους ποικίλους σχηματισμούς 3. Κυριότερα ποτάμια της είναι ο Άλυς ή τουρκιστί Κιζίλ Ιρμάκ δηλαδή κόκκινος ποταμός που χωρίζει την Καππαδοκία από την Γαλατία και την Παφλαγονία, ο Σκορδίσκος ή Σαρμουσακλί σουγιού τουρκιστί που ρέει μεταξύ Καισαρείας και Ερκελέτ και ο Μέλας ποταμός ή Καρά σου τουρκιστί που πηγάζει από τον Αργαίο 4, ενώ κυριότερες λίμνες είναι η Τάττα ή Τουζ γκιολ, η Στεφάνη και η 1. Robert Browning, «Ιστορική αναδρομή», στο λεύκωμα Σινασός της Καππαδοκίας, Αθήνα 1985, 13. 2. Ν.Σ.Ρίζος, Καππαδοκικά ήτοι Δοκίμιον ιστορικής περιγραφής της Αρχαίας Καππαδοκίας, και ιδίως των επαρχιών Καισαρείας και Ικονίου, εν Κωνσταντινουπόλει 1856, 22 23. 3. Νότα Παντελεάκη, «Η φυσιογνωμία και η ιστορία της Καππαδοκίας από την αρχαιότητα μέχρι το τέλος των Βυζαντινών χρόνων», στο λεύκωμα Καππαδοκία, περιήγηση στη Χριστιανική Ανατολή, Αθήνα 1991,8 29. 4. Ν.Σ.Ρίζος, Καππαδοκικά, 142 145. 7

Ιντζέσου 5. Θα χαρακτηριζόταν μάλλον άδενδρη αν και εύφορη σε αρκετά σημεία της και πλούσια σε μεταλλεύματα 6. Για την προέλευση του ονόματος της Καππαδοκίας υπάρχουν αρκετές εκδοχές. Το όνομα αυτό πάντως πρωτομνημονεύεται από τον Ηρόδοτο το 450 π.χ. και φαίνεται πως από τους Πέρσες το πήραν οι Έλληνες, οι οποίοι αποκαλούσαν Συρίους τους κατοίκους της Καππαδοκίας 7. Άλλη εκδοχή είναι ότι ονομάστηκε έτσι από τον Καππάδοκο, υιό του μυθικού βασιλιά της Ασσυρίας Νινύου ή από τον ποταμό Καππάδοκο, φυσικό σύνορο μεταξύ της Καππαδοκίας και της Γαλατίας υπάρχουν βέβαια κι άλλες υποθέσεις 8. Η πολιτική διαίρεση της είχε ως εξής: α) Η Καππαδοκία η προς τον Ταύρο και η προς τον Πόντο, β) Η Καππαδοκία η εντός του Ταύρου και επέκεινα, γ) Η Καππαδοκία εντός του Άλυ ποταμού και η εκτός αυτού. Έτσι ήταν γνωστή ως α) Μεγάλη Καππαδοκία και β) Ποντική Καππαδοκία 9. Β. ΙΣΤΟΡΙΑ Η ιστορία της Καππαδοκίας από τους προϊστορικούς ακόμη χρόνους μέχρι και την σύγχρονη εποχή υπήρξε ιδιαίτερα πλούσια και σημαντική. Ο Καππαδόκης ιστορικός Πάυλος Καρολίδης χωρίζει την ιστορία της στις εξής περιόδους: α) την Φρυγική, από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι το 878 π.χ., οπότε κατελύθη το πρώτο Ασσυριακό κράτος, β) την Ιρανική, από το 878 π.χ. μέχρι το 322 π.χ., οπότε η Καππαδοκία προσηρτήθη στο Ασσυριακό κράτος, γ) την Μακεδονική, από το 322 π.χ. μέχρι το 301 π.χ., 5. Α.Ε.Καραθανάσης, Καππαδοκία, Θεσσαλονίκη 2001, 27. 6. Ν.Σ.Ρίζος, Καππαδοκικά, 26. 7. Π.Καρολίδης, Καππαδοκικά, ήτοι πραγματεία ιστορική και αρχαιολογική περί Καππαδοκίας, τ. Α, εν Κωνσταντινουπόλει 1874, 13. 8. Ν.Σ.Ρίζος, Ό.π., 11 12. 9. Α.Ε.Καραθανάσης, Ό.π., 27 28. 8

δ) την Ελληνική, δηλαδή του εξελληνιζομένου Καππαδοκικού κράτους, από το 301 π.χ. μέχρι το 66 μ.χ., ε) την Ρωμαϊκή, από το 66 μ.χ. μέχρι το 400 μ.χ., στ) την Βυζαντινή και την Αραβική από το 400 μ.χ. μέχρι το 1070 μ.χ. και ζ) την Τουρκική, δηλαδή την ιστορία των τουρκικών δυναστειών από το 1070 μ.χ. μέχρι την τελική καθυπόταξή της στο Οθωμανικό κράτος 10. Όπως αντιλαμβάνεται κανείς δεν ήταν και λίγοι οι λαοί και οι φυλές που κατοίκησαν την περιοχή 11 αλλά και η αλλαγή διοικητικής αρχής ήταν συχνή. Ο Π.Καρολίδης στα Καππαδοκικά του κάνει μια διεξοδική ανάλυση. Πάντως ο ίδιος ιστορικός διαπιστώνει μια κάποια αρία μικρασιατική ομοφυλία φρυγοπελασγική για τους περισσότερους λαούς που πέρασαν από εκεί 12. Βέβαια, αυτό που μας ενδιαφέρει περισσότερο είναι η περίοδος από τον εξελληνισμό της και μετά. Οι Έλληνες ως γνωστόν, ίδρυαν αποικίες στα μικρασιατικά παράλια και στον Πόντο από πολύ νωρίς, ήδη δηλαδή από το 1400 π.χ.. Στην Καππαδοκία οι πρώτοι ελληνικοί πυρήνες άρχισαν να δημιουργούνται αρκετά αργότερα, από τον 6 ο π.χ. αιώνα και πύκνωσαν κατά τους ελληνιστικούς χρόνους. Αυτοί αναμείχθηκαν με τους ντόπιους πληθυσμούς. Ο εξελληνισμός ήταν βαθμιαίος αλλά σταθερός και σ αυτό συνετέλεσαν και κάποιοι βασιλείς εκείνης της περιόδου όπως ο Αριαράθης Α και ο Αρχέλαος Α, φίλοι της ελληνικής παιδείας. Πάντως κατά τα χρόνια του Χριστού πρέπει να επικρατεί η ελληνική αφού ο Απόστολος Παύλος επισκεπτόμενος το Ικόνιο κηρύττει το Ευαγγέλιο στην ελληνική. Ύστερα ακολουθούν οι πρώτοι χριστιανικοί χρόνοι με κυρίαρχες μορφές αυτές των Καππαδοκών Πατέρων της Εκκλησίας Μέγα Βασίλειο, Γρηγόριο Νύσσης, Γρηγόριο Ναζιανζηνό και ένα πλήθος άλλων αγίων, οι οποίοι καθιστούν την Καππαδοκία κέντρο όχι μόνο του Χριστιανισμού αλλά και της ελληνικής παιδείας 13. Σ αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθούμε, έστω επιλεκτικά, σε κάποιες Καππαδοκικές προσωπικότητες που ξεχώρισαν και διέπρεψαν σε 10. Π.Καρολίδης, Καππαδοκικά, 161 162. 11. Για τους λαούς και τις φυλές που πέρασαν αλλά και αυτές που συνεχίζουν να υπάρχουν στην Μικρά Ασία, βλ. Γεώργιος Κ. Σκαλιέρης, Λαοί και φυλαί της Μικράς Ασίας, Αθήνα 1990 β έκδοση 12. Π.Καρολίδης, Μικρασιανή Αρία ομοφυλία, Θεσσαλονίκη 1992, 137 138. 13. Β.Αναστασιάδης, «Ιστορία και γλώσσα της Καππαδοκίας και το ιδίωμα των Φαράσων», Μ.Χ. 16, Αθήνα 1975, 151 153. 9

διάφορους τομείς από την αρχαιότητα ως τους βυζαντινούς χρόνους. Καταρχήν, οι βασιλείς της Καππαδοκίας Αριαράθης Α (402 322 π.χ.) άνθρωπος της οργάνωσης, Αριαράθης Ε (; περίπου 130 π.χ.) άνθρωπος των γραμμάτων και Αρχέλαος Α (; 56 π.χ.) άνθρωπος μεγάλης μόρφωσης, που όλοι συνέβαλαν στον εξελληνισμό της Καππαδοκίας. Ήταν ο ιατρός και συγγραφέας του 1 ου και 2 ου αιώνα μ.χ., Αρεταίος ο Καππαδόκης, ο περίφημος νεοπλατωνικός φιλόσοφος Αιδέσιος, ο φιλόσοφος Απολλώνιος από τα Τύανα που συνδέθηκε και με τον χώρο της θρησκείας και προβλήθηκε από τους οπαδούς του ως ένα ανταγωνιστικό πρότυπο του Χριστού. Η Καππαδοκία με την έντονη θρησκευτικότητα από αρχαιοτάτων χρόνων, εκτός από κέντρο του Χριστιανισμού και γενέτειρα πολλών αγίων και Πατέρων της Εκκλησίας, για τους οποίους θα γίνει ξεχωριστή αναφορά σ άλλο κεφάλαιο, γέννησε και ανέπτυξε μεγάλα μυστικά τάγματα δερβίσηδων του Ισλαμισμού, όπως αυτά του Τζελαλεντίν Μεβλανά Ρουμί και του Χατζή Μπεκτάς. Η Καππαδοκία γέννησε όμως και σπουδαίους αυτοκράτορες του Βυζαντίου 14, όπως ο Μαυρίκιος, ο Ηράκλειος, ο Νικηφόρος Β Φωκάς, ο Ιωάννης Α Τζιμισκής, ο Ρωμανός Δ Διογένης και οι Λασκαρίδες της Νίκαιας, όλοι πρότυπα του Καππαδόκη στρατιώτη αυτοκράτοραχριστιανού 15. Ίσως η τραγικότερη φιγούρα για τον εαυτό του και την αυτοκρατορία είναι αυτή του Ρωμανού Δ Διογένη και γι αυτό θα σταθούμε λίγο περισσότερο σ αυτήν. Ο Διογένης ο Ρωμανός, το έτος γέννησης του οποίου δεν μας είναι γνωστό, καταγόταν από την Καππαδοκία από μεγάλη στρατιωτική αριστοκρατική οικογένεια και είχε λαμπρά χαρίσματα. Νυμφεύθηκε την χήρα αυτοκράτειρα Ευδοκία αλλά συνέχισε να ζει μια αυστηρή στρατιωτική ζωή. Εκείνη την εποχή η αυτοκρατορία κινδύνευε από τις επιθέσεις των Σελτζούκων που είχαν αρχηγό τους τον Αλπ αρσλάν, έναν ηγέτη με μεγάλες πολιτικές και στρατιωτικές ικανότητες και ο αυτοκράτωρ Ρωμανός οργάνωσε εκστρατεία για να απαλλάξει το 14. Αναπόφευκτο ήταν να υπάρχουν και περιπτώσεις ανθρώπων για τους οποίους η Καππαδοκία δεν ήταν και ιδιαιτέρως υπερήφανη, όπως αυτή του Ιωάννη του Καππαδόκη, υπουργού Οικονομικών του Ιουστινιανού, που ήταν ανελέητος και απέκτησε πολλούς εχθρούς, Robert Browning, Ιστορική αναδρομή, 18. 15. Ν.Ιντζεσίλογλου, «Καππαδοκών βίοι», στον τόμο Α Πανελλήνιο Επιστημονικό Συνέδριο για την Καππαδοκία, Α.Π.Θ. 2000, Θεσσαλονίκη 2002, 113 114, 118 119,129. 10

Βυζάντιο από τον κίνδυνο 16. Η τελευταία και σημαντικότερη μάχη δόθηκε το 1071 μ.χ. στο Ματζικέρτ και έμελλε να είναι και μια από τις πιο καθοριστικές για την πορεία ολόκληρης της αυτοκρατορίας 17. Στο πεδίο της μάχης ενώ η έκβασή της παρά τις δυσκολίες φαινόταν να είναι υπέρ του βυζαντινού στρατού, ο οποίος αριθμούσε περί τις 60.000 και ανάμεσα τους 6.000 επίλεκτοι Καππαδόκες στρατιώτες, η παρεξήγηση μιας κίνησης τακτικής της εμπροσθοφυλακής από την οπισθοφυλακή και ο πανικός που προκάλεσε έδωσαν την ευκαιρία στον διοικητή της Ανδρόνικο Δούκα, που συμφωνούσε με τις μηχανορραφίες του παλατιού και των γραφειοκρατών εναντίον του Ρωμανού, να λειτουργήσει προδοτικά οπισθοχωρώντας και αφήνοντας ακάλυπτο τον προωθημένο βασιλιά, ο οποίος τραυματίστηκε και συνελήφθη αιχμάλωτος. Ο νικητής Αλπ Αρσλάν έδειξε όμως θαυμαστή μεγαλοψυχία απέναντι στον ηττημένο Ρωμανό και όχι μόνο δεν τον έβλαψε, αλλά του φέρθηκε ως ίσος προς ίσο, ελευθερώνοντας τον στο τέλος και προτείνοντας ευνοϊκούς όρους ειρήνης. Η μοίρα, όμως, δεν στάθηκε το ίδιο γενναιόδωρη και κατά την επιστροφή του στην Κωνσταντινούπολη, όπου οι συνωμoσίες συνεχίζονταν με κορυφαία πράξη σκληρότητας και υποκρισίας την διαταγή να συλληφθεί ο Ρωμανός, να φυλακιστεί και να τυφλωθεί. Ο ηρωικός αυτός άντρας πέθανε μέσα σε φρικτούς πόνους από τις πληγές των ματιών του που είχαν σαπίσει 18. Αυτή η ήττα, δυστυχώς, άνοιξε στους Σελτζούκους τον δρόμο της Μικράς Ασίας για επιδρομές και κατακτήσεις. Μέσα σε λίγα χρόνια οι επιδρομές των Τούρκων θα φτάσουν ως τη Νίκαια, βλάπτοντας περισσότερο από ό,τι πιστεύουν αρκετοί την Μικρά Ασία 19. Για παράδειγμα τεράστια καταστροφή θα υποστούν τα χριστιανικά μνημεία, ναοί όπως του Μεγάλου Βασιλείου στην Καισάρεια, θα βεβηλωθούν, ακόμα και η λάρνακα με τα ιερά λείψανα του αγίου θα συλληθεί 20. Ήταν αποτέλεσμα, όμως, εν πολλοίς, όχι μόνο στρατιωτικό, αλλά και επόμενο 16. Παύλος Καρολίδης, «Ο αυτοκράτωρ Διογένης», στο Νεοελληνική Ιστοριογραφία Α, επιμέλεια Ε.Π.Φωτιάδου, Αθήνα 1954, 197 206. 17. Εύστοχα χαρακτηρίζεται από ιστορικούς ως η Μεγάλη Δευτέρα του Μικρασιατικού Ελληνισμού. 18. Νίκος Τσάγγας, Ματζικέρτ, η αρχή του τέλους του Μεσαιωνικού Ελληνισμού, Αθήνα 1996, 184 208. 19. Κ.Άμαντος, Ο Ελληνισμός της Μικράς Ασίας κατά τον Μεσαίωνα, Αθήνα 1919, 53 54. 20. Γ. Σωτηρίου, Χριστιανικά μνημεία της Μικράς Ασίας, εν Αθήναις 1920, 18 19. 11

των βίαιων εσωτερικών αναταραχών του προηγούμενου μισού αιώνα. Το έργο τους βέβαια οι Τούρκοι κατάφεραν να το ολοκληρώσουν 400 περίπου χρόνια μετά αλλά η αρχή έγινε τότε 21. Η άποψη δηλαδή ότι η δημοσιοϋπαλληλική νοοτροπία και εκείνης της εποχής και η γραφειοκρατία είχε νικήσει και πως η βυζαντινή αυτοκρατορία είχε ηττηθεί, είχε πεθάνει, πριν από την μάχη του Ματζικέρτ 22, κρίνεται σε μεγάλο βαθμό ορθή. Την καταστροφή της Μικράς Ασίας συμπληρώνουν τα τουρκομανικά φύλα και οι Οθωμανοί Τούρκοι που ακολουθούν τους Σελτζούκους. Σφαγές, βίαιοι εξισλαμισμοί, παιδομάζωμα είναι η πολιτική τους. Πολλοί αναγκάζονται να γίνουν κρυπτοχριστιανοί για να γλιτώσουν 23. Σε λίγο μόνο τα ηρωικά κατορθώματα του Διγενή Ακρίτα και ο κύκλος των ακριτικών τραγουδιών θα θυμίζουν στον λαό το ένδοξο και ελεύθερο παρελθόν εκείνων των περιοχών 24. Η τουρκοκρατία αρχίζει τότε στην Καππαδοκία μόλις μετά το 1071! Η Καππαδοκία, μετά την κατάκτηση των Σελτζούκων και κυρίως μετά την κατάληψη της Καισαρείας το 1169, μετατρέπεται από μια βυζαντινή ακριτική επαρχία σε καρδιά του σουλτανάτου του Ρουμ των Σελτζούκων. Πραγματοποιούνται αρκετά κοινωφελή έργα και παρατηρείται στα τέλη του 12 ου και στις αρχές του 13 ου αιώνα μια αναζωπύρωση των χριστιανικών κοινοτήτων στην Καππαδοκία, όμως ο χριστιανικός πληθυσμός της Μικράς Ασίας έχει μειωθεί σημαντικά. Παρατηρείται μια προοδευτική αφομοίωση και ένταξη των χριστιανών στην Ισλαμική κοινωνία κάτι που πρέπει να ήταν σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα του θρησκευτικού συγκρητισμού και της λαϊκής λατρείας που διαδόθηκαν από τον 13 ο και 14 ο αιώνα και εξής με τα τάγματα των δερβίσηδων. Τον 15 ο αιώνα η περιοχή από τα χέρια της δυναστείας των τουρκομάνων Καραμανιδών περνάει στους Οθωμανούς. Σ αυτή τη δυναστεία οφείλουν οι Καππαδόκες και την ονομασία τους ως Καραμανλήδες και έτσι χαρακτηρίζονται ήδη από τον 16 ο αιώνα οι τουρκόφωνοι ορθόδοξοι χριστιανοί της περιοχής, αλλά και όλης της 21. Σπύρος Βρυώνης, Η παρακμή του Μεσαιωνικού Ελληνισμού της Μικράς Ασίας και η διαδικασία του εξισλαμισμού, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1996, 129. 22. Παν.Δρακόπουλος, Μεσαίωνας Ελληνικός και Δυτικός, Αθήνα 1987, 234 236. 23. Κ.Άμαντος, Ο Ελληνισμός της Μικράς Ασίας, 110,112 114. 24. Για το έπος του Διγενή Ακρίτα βλ. Σ. Κοιμίσογλου, Καππαδοκία, Θεσσαλονίκη 2005,119 138. 12

Μικράς Ασίας. Ήδη από τα χρόνια του Μωάμεθ του Πορθητή δημιουργείται καππαδοκική κοινότητα στην Κωνσταντινούπολη, εύπορη σε μεγάλο βαθμό η οποία στηρίζεται κατά κύριο λόγο στο εμπόριο. Πίσω στην Καππαδοκία, οι ελληνικοί πληθυσμοί ελληνόφωνοι και τουρκόφωνοι πλέον συγκεντρώνονται περισσότερο στις περιφέρειες των πόλεων, που είναι κυρίως ισλαμικές και στα χωριά. Σ αυτά τα μέρη, χωρίς μεγάλες αλλαγές, έζησαν μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1924. Σημαντικές πόλεις παλαιές ή κωμοπόλεις, εκτός από την Καισάρεια, είναι η Νίγδη, το Τάλας, τα Στέφανα, το Ανδρονίκι, το Ζινζίντερε και η Σινασός, ενώ ιδρύονται και δύο νέες πόλεις το Ιντζέσου το 1667 και το Νεβσεχιρ το 1720. Αρκετοί ναοί επισκευάζονται και κάποιοι ανοικοδομούνται. Αυτό ήταν και το ιδεολογικό υπόβαθρο που επέτρεψε στους Καππαδοκές να επιβιώσουν και να μην αφομοιωθούν τόσα χρόνια, η έντονη θρησκευτική τους ταυτότητα 25, για την οποία άλλωστε ήταν γνωστοί ακόμη από τα αρχαία χρόνια. Γ. ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΞΟΟΤΗΤΕΣ Η θρησκευτική ζωή και λατρεία, η πίστη γενικότερα, υπήρξε ανέκαθεν ένα βασικό συστατικό της καθημερινής ζωής των Καππαδοκών από αρχαιοτάτων χρόνων. Όποιος και μέχρι τις μέρες μας γνωρίζει Καππαδόκες, ιδίως κάποιας ηλικίας και άνω, το καταλαβαίνει αυτό καλά, στις περισσότερες των περιπτώσεων τουλάχιστον. Κατά την αρχαιότητα οι Καππαδόκες παρέλαβαν από τους Μήδες και τους Πέρσες την πυρολατρεία, η οποία δεν ήταν πάντα καθαρή και ανόθευτη ενώ μόλις κατά τον 2 ο αιώνα π.χ. εισήχθη η λατρεία των αρχαίων Ελλήνων θεών. Λάτρευαν στοιχεία της φύσης, όπως το όρος Αργαίος, διάφορες άλλες θεότητες όπως την Αναϊτιδα, τον Μίθρα περσικής προελεύσεως, τον θεό των Αιγυπτίων Σέραπι αλλά και τον Δία, 25. Άννα Μπαλλιάν, «Η Καππαδοκία μετά την κατάκτηση των Σελτζούκων και οι χριστιανικές κοινότητες από το 16 ο εώς το 18 ο αιώνα», στο λεύκωμα Καππαδοκία, περιήγηση στη χριστιανική Ανατολή, Αθήνα 1991, 30 39. 13

τον Απόλλωνα, την Αθηνά, την Δήμητρα, την Κυβέλη, τον Ερμή και τον Ηρακλή, υπήρχε και ιερό της θεάς Τύχης στη Καισάρεια 26. Ο χριστιανισμός διεδόθη από τα πρώτα χρόνια στην Καππαδοκία και έγινε γρήγορα αποδεκτός, τόσο που να γράφει με ενθουσιασμό ο Α. Λεβίδης «Ουδέν δ έθνος, ουδείς λαός ἀσμενέστερον ἐδέξατο τάς ἀρχάς τοῡ χριστιανισμοῦ ἢ ὃσον οί Καππαδόκαι οὐδαμοῦ ἴσως ἀλλαχού ή οὐράνιος τοῦ Ἰησού Χριστοῦ διδασκαλία οὒτω ταχέως προώδευσε καί βαθέως ἐρριζῶθη, ὂσον παρά Καππαδόκαις» 27. Πρώτος κήρυξε το Ευαγγέλιο στη Καππαδοκία ο Απόστολος Πέτρος, ενώ κατά την παράδοση πρώτος Επίσκοπος έγινε ο Εκατόνταρχος Λογγίνος, ο αρχηγός των στρατιωτών που οδήγησαν στην σταύρωση τον Χριστό 28. Την περίοδο των διωγμών η Καππαδοκία έδωσε στην Εκκλησία ένα μεγάλο αριθμό μαρτύρων, περί τους 1.000, μερικοί από αυτούς για τους οποίους οι Καππαδόκες Πατέρες έγραψαν και εγκωμιαστικούς λόγους είναι η Αγ.Ιουλίττα, ο Αγ.Γόρδιος, ο Αγ.Βαρλαάμ, ο Αγ.Μάμας και οι Άγιοι Τεσσαράκοντα 29. Θεμελιώδες κεφάλαιο στη ζωή και στη πορεία της Εκκλησίας αλλά και της Καππαδοκίας είναι οι Καππαδόκες Πατέρες Μέγας Βασίλειος (330 379), Γρηγόριος Νύσσης (335; 394;) και Γρηγόριος Ναζιανζηνός (329/30 389/90) και η θεολογία τους. Όχι μόνο θεμελίωσαν την δογματική διδασκαλία της Εκκλησίας μας αντιμετωπίζοντας τις αιρετικές δοξασίες, ανέπτυξαν μεγάλη κοινωνική δράση, όπως ο Μέγας Βασίλειος με το συγκρότημα κοινωφελών ιδρυμάτων την περίφημη Βασιλειάδα του, ποίμαναν με εξαιρετική ικανότητα και ευαισθησία 30, άφησαν πίσω τους τεράστιο συγγραφικό έργο, ανήγαγαν σε άλλα ύψη την έννοια του ανθρώπου 31, αλλά και πέτυχαν κάτι ξεχωριστό και σπουδαίο, την 26. Αναστάσιος Λεβίδης, Ιστορικόν Δοκίμιον διηρημένον εις τόμους τέσσαρας, τ.α, Εκκλησιαστική Ιστορία, εν Αθήναις 1885, 11 42. 27. Ό.π., 41 28. Ό.π., 44 47. 29.Άννα Καραμανίδου, «Καππαδόκες μάρτυρες», στον τόμο Α Πανελλήνιο Επιστημονικό Συνέδριο για την Καππαδοκία, Α.Π.Θ. 2000, Θεσσαλονίκη 2002, 246 250. 30. Οι απόψεις τους για θέματα κοινωνικά και της καθημερινής ζωής όπως η οικογένεια, η εργασία, ο πλούτος και οι απολαύσεις είναι αξιόλογες και πάντα επίκαιρες, Αθαν. Γερομίχαλός, Η κοινωνική σκέψις του Μεγάλου Βασιλείου, λόγος εκφωνηθείς την 30 ην Ιανουαρίου 1981 εορτήν των Τριών Ιεραρχών Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 1981, 19 26. 31. Στην ανθρωπολογία τους οι Καππαδόκες Πατέρες μιλούν για την έννοια του προσώπου, έννοια διαφορετική αυτής του ατόμου. Το πρόσωπο είναι κάτι ελεύθερο, μοναδικό και ανεπανάληπτο που βρίσκεται σε αγαπητική σχέση με τον Θεό και τον 14

συμπόρευση του ελληνικού πνεύματος και του χριστιανισμού. Οι ίδιοι σπούδασαν την θύραθεν φιλοσοφία και παιδεία δίπλα σε μεγάλους διδασκάλους, όπως ο Λιβάνιος αλλά με διάκριση κράτησαν αυτά τα στοιχεία που δεν έρχονται σε αντίθεση με την χριστιανική πίστη, αυτό άλλωστε προτείνουν και στους άλλους χριστιανούς. Η πραγματεία του Μεγάλου Βασιλείου «Προς τους νέους όπως αν εξ Ελληνικών ωφελοίντο λόγων» με τις συμβουλές του για την επιλεκτική αποδοχή της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και το γνωστό παράδειγμα της μέλισσας, είναι κλασσική 32. Αυτοί οι μεγάλοι χριστιανοί ηγέτες δεν ήταν τόσο άφρονες, ώστε να αναγνωρίσουν πλήρως την αξία των πνευματικών προϊόντων του ελληνικού ειδωλολατρικού κόσμου, ούτε όμως και τόσο τυφλοί ώστε να μην αντιληφθούν την μεγάλη αξία των σπουδαιοτέρων από αυτά 33. Έτσι λοιπόν τότε στην Καππαδοκία τέθηκαν οι βάσεις για την δημιουργία αυτού που ονομάζουμε σήμερα ελληνοχριστιανικός πολιτισμός 34. Η Καππαδοκία συνέχισε να δίνει αγίους στην Εκκλησία διαχρονικά ακόμη και στη σύγχρονη εποχή. Ένα παράδειγμα είναι ο Άγιος Ιωάννης ο Ρώσος που αγίασε στα ευλογημένα χώματα της Καππαδοκίας, όταν συνελήφθη αιχμάλωτος κατά τη διάρκεια του Ρωσοτουρκικού πολέμου και μεταφέρθηκε από έναν Τούρκο, που τον αγόρασε, στο Προκόπι της Καππαδοκίας, ζούσε σ έναν στάβλο και υπέμεινε εξευτελισμούς, στερήσεις και βασανιστήρια, κέρδισε όμως στο τέλος την εκτίμηση και την εμπιστοσύνη ακόμα και των Τούρκων. Κοιμήθηκε το 1730. Το ιερό λείψανο του μεταφέρθηκε από τους πρόσφυγες στο Νέο Προκόπι Ευβοίας σε ναό άνθρωπο, έχει δική του υπόσταση και ταυτότητα, Ι. Δ.Ζηζιούλας, «Η Συμβολή της Καππαδοκίας στη χριστιανική σκέψη», στο λεύκωμα Η Σινασός της Καππαδοκίας, Αθήνα 1991, 32 37. 32. Βασίλειος Τατάκης, Η Συμβολή της Καππαδοκίας στη χριστιανική σκέψη, Αθήνα 1960, 67 269. 33. Π.Κ.Χρήστου, «Ο Μέγας Βασίλειος και η ελληνική παιδεία», στον τόμο Βασιλειάς, Ιερά Μητρόπολη Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1970, 60. 34. Να σημειωθεί εδώ ότι και η έννοια της φιλοπατρίας ήταν σημαντική για τους Καππαδόκες Πατέρες, συγκεκριμένα ο Μέγας Βασίλειος ενδιαφερόταν πολύ για την πατρίδα του θεωρούσε όμως ότι η επίγεια πατρίδα δεν πρέπει να υπερεκτιμάται έναντι της επουρανίου, προς την οποία προσβλέπουν όλοι οι χριστιανοί, Παν.Σιμωτάς, «Αι περί πατρίδος απόψεις του Μεγάλου Βασιλείου», στον τόμο Βασιλειάς, Ιερά Μητρόπολη Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1979, 204, βλ. και Αθ.Αγγελόπουλος, Οι έννοιες «Πατρίδα», «Έθνος» και «Κοινωνία», στην εποχή των Καππαδοκών Πατέρων και δη του Μεγάλου Βασιλείου, Α Πανελλήνιο Επιστημονικό Συνέδριο για την Καππαδοκία, Α.Π.Θ. 2000, Θεσσαλονίκη 2002,57 70. 15

αφιερωμένο στη χάρη του 35. Ο άγιος Αρσένιος ο Καππαδόκης είναι μια άλλη περίπτωση, γεννήθηκε το 1840 στα Φάρασα και όταν ολοκλήρωσε τις σπουδές του εκάρη μοναχός σε ηλικία 26 ετών περίπου στη Μονή Τιμίου Προδρόμου στα Φλαβιανά, δίδαξε γράμματα τα παιδιά της περιοχής και η πνευματική του δράση ήταν μεγάλη, στήριζε την ορθόδοξη πίστη των συμπατριωτών του, αλλά και τους βοηθούσε με κάθε τρόπο, η φήμη του ήταν μεγάλη ανάμεσα και στους Τούρκους, οι οποίοι τον σέβονταν πολύ. Έκανε μάλιστα και πολλά θαύματα. Ήρθε στην Ελλάδα με την ανταλλαγή των πληθυσμών στην Κέρκυρα, αλλά έζησε μόνο 40 μέρες. Είχε προβλέψει και τον θάνατό του 36. Πνευματικό τέκνο του Αγίου Αρσενίου ήταν και ο γνωστός σε όλους Γέροντας Παΐσιος ο Αγιορείτης. Γεννήθηκε και αυτός στα Φάρασα από ευσεβή οικογένεια το 1924 και τον βάφτισε ο ίδιος ο Άγιος Αρσένιος δίνοντας του την ευχή του, αλλά και το όνομά του κατά τη βάφτιση. Βρέφος 40 ημερών ήρθε ο Γέροντας στην Ελλάδα για να γίνει αρκετά χρόνια αργότερα ένας από τους πιο φωτισμένους γέροντες της σύγχρονης εποχής. Κοιμήθηκε το 1994 37. Μια άλλη έκφραση της έντονης θρησκευτικότητας της περιοχής είναι και τα πολλά μοναστήρια της. Πλήθος μονών, ανδρικών και γυναικείων, υπήρχαν στην Καππαδοκία και αυτό αποδεικνύεται από τις επιστολές και τα συγγράμματα του Μεγάλου Βασιλείου, του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης και του Αγίου Γρηγορίου του Ναζιανζηνού που αναφέρονται σε αυτά αλλά και από τα ερείπιά τους που σώζονται ακόμη. Τα μοναστήρια βρίσκονταν εντός των πόλεων και των κωμοπόλεων αλλά και εκτός σε δυσπρόσιτες περιοχές ή στα όρη, όπου οι μοναχοί συνήθιζαν να σκαλίζουν τους βράχους για να δημιουργήσουν μικρές σπηλιές, όπου ασκήτευαν ή έφτιαχναν μικρές εκκλησίες. Πρόκειται για τα περίφημα ασκηταριά, που διατηρούνται ακόμη και σήμερα και εντυπωσιάζουν τον επισκέπτη κάνοντας τον να συλλογιστεί την μεγάλη αρετή και την ταπεινοφροσύνη αυτών των μοναχών. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα μοναστήρια του Αγίου Μάμαντος, της Αγίας Ιουλίττης, του Αγίου Βλασίου, των Ταξιαρχών, του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου και πάρα 35. Βίος και Ασματική ακολουθία του οσίου και θεοφόρου πατρός ημών Ιωάννου του νέου ομολογητού του Ρώσου, Εύβοια 1974, 11 26. 36. Παϊσίου Γέροντος Αγιορείτου, Ο Άγιος Αρσένιος ο Καππαδόκης, Θεσσαλονίκη 2000, 32 39. 37. Ισαάκ Ιερομονάχου, Βίος Γέροντος Παϊσίου του Αγιορείτου, Άγιον Όρος 2004, 19 39. 16

πολλά άλλα 38. Σ αυτά τα μοναστήρια οφείλει σε μεγάλο βαθμό την πνευματική σωτηρία του ο ελληνισμός της Καππαδοκίας 39. Δείγμα της έντονης λαϊκής ευσέβειας των Ελλήνων της Καππαδοκίας ήταν και τα οικογενειακά παρεκκλήσια στις αυλές των σπιτιών, γνωστά με το επώνυμο της οικογένειας που ανήκαν: Άγιος Αντώνιος του Μέρντογλου, Άγιος Νικόλαος του Αλέξη Χατζηαβραάμ κ.α. 40. Μέγιστη τιμή και ευλάβεια έδειχναν και στα ιερά λείψανα των αγίων μαρτύρων, τα οποία όχι μόνο φύλατταν, αλλά και δεν ήθελαν να παραχωρήσουν για κανένα λόγο πουθενά 41. Σ ένα περιβάλλον, όπου ζούσαν πληθυσμοί χριστιανικοί και μουσουλμανικοί αναπόφευκτος ήταν και ο αλληλοεπηρεασμός και ο συγκρητισμός. Αυτό συνέβη κυρίως από την πλευρά των μουσουλμάνων προς τους χριστιανούς. Τα περισσότερα τουρκοχώρια έδειχναν έναν ιδιαίτερο σεβασμό στους χριστιανούς και την θρησκεία τους και διατηρούσαν ακόμα μια ανάμνηση της κοινής προέλευσής τους, πριν τον εξισλαμισμό τους, με τους Έλληνες. Έδειχναν ιδιαίτερο σεβασμό σε αρκετούς αγίους μας όπως τον Άγιο Ιωάννη και τον Άγιο Θεράποντα, προσφιλέστερος όμως όλων προς αυτούς ήταν, και είναι ακόμη, ο Άγιος Γεώργιος 42. Επίσης συμμετείχαν στις χριστιανικές εορτές, στα πανηγύρια, στις θρησκευτικές τελετές και στις λιτανείες, παρακολουθούσαν την περιφορά του Επιταφίου, συνεόρταζαν με τους χριστιανούς στην ακολουθία της Αναστάσεως, έκαναν τάματα και προσέφεραν αφιερώματα, λάδι και κερί στους χριστιανικούς ναούς κ.α. 43. Υπήρχε και μια άλλη κατηγορία με ιδιαίτερες θρησκευτικές και κοινωνικές εκδηλώσεις, αυτή των μουσουλμοφανών ή τουρκοφανών με αποκλίσεις από το ορθόδοξο μουσουλμανικό τυπικό λατρείας και αρκετές ομοιότητες 38. Αναστάσιος Λεβίδης, Αι εν μονολίθοις Μοναί της Καππαδοκίας και Λυκαονίας, εν Κωνσταντινουπόλει 1899, 11, 17. Στο έργο αυτό υπάρχει αναλυτική απαρίθμηση και ιστορία όλων τον μοναστηριών της περιοχής. 39. Α.Α.Παπαδόπουλος, Ο υπόδουλος ελληνισμός της Ασιατικής Ελλάδος εθνικώς και γλωσσικώς εξεταζόμενος, Αθήναι 1919, 44. 40. Πετροπούλου Δ. Ανδρεάδη Ε., Η θρησκευτική ζωή στη περιφέρεια Ακσεράϊ Γκέλβερι, Κ.Μ.Σ., Αθήνα 1970, 72. 41. Α Λεβίδης, Ο.π., 13. 42. Όλγα Βατίδου, Η χριστιανικότητα των Τούρκων και οι Έλληνες της Μικράς Ασίας, Αθήνα 1950, 11 12,17 57. 43. Σουλτάνα Λάμπρου, «Λατρευτικά έθιμα της Καππαδοκίας και κατάλοιπα τους στον Μουσουλμανικό κόσμο», στο Α Πανελλήνιο Επιστημονικό Συνέδριο για την Καππαδοκία, Α.Π.Θ. 2000, Θεσσαλονίκη 2002, 272 275. 17

προς τη χριστιανική λατρεία. Αυτοί θα μπορούσαν να θεωρηθούν απόγονοι εξισλαμισθέντων αιρετικών χριστιανών της βυζαντινής περιόδου του χριστιανισμού. Μερικοί από αυτούς ήταν οι Κιζίλ μπάσηδες (κοκκινοκέφαλοι), οι Γεζίτες, οι Κιρκάσιοι, οι Μεβλεβήδες (Δερβίσηδες) και οι Μπεκτασίδες 44. Για τους τελευταίους μάλιστα, υπάρχουν αρκετά πειστικά στοιχεία που δείχνουν ότι στο τάγμα τους εντάχθηκαν πολλοί από τους αιρετικούς χριστιανούς της Μικράς Ασίας, όπως Νεστοριανοί, Παυλικιανοί κ.α. Ο συγκρητισμός άλλωστε που είναι και ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του ευνοούσε κάτι τέτοιο. Γι αυτό και χρησιμοποιήθηκε και από τους Σουλτάνους ως μέσο για τη πολιτική του εκτουρκισμού και του εξισλαμισμού που επέβαλλαν 45. Στις αρχές του 16 ου αιώνα θα διαδοθεί γρηγορότερα και αποτελεσματικότερα ανάμεσα στους χριστιανικούς πληθυσμούς. Βέβαια υπήρχαν και άλλοι σημαντικότατοι λόγοι που συντελούσαν στον εξισλαμισμό μεγάλου τμήματος, όπως τα ισχυρά οικονομικά και κοινωνικά κίνητρα, καθώς οι προσήλυτοι απαλλάσσονταν από τον βαρύ κεφαλικό φόρο, που πλήρωναν οι μημουσουλμάνοι, πλήρωναν ελαφρύτερο αγροτικό φόρο ενώ αμέσως εισέρχονταν στην ευνοούμενη θρησκευτική ομάδα της αυτοκρατορίας. Εκτός από τους εκούσιους, και οι βίαιοι εξισλαμισμοί αποτελούσαν σοβαρό πρόβλημα για τους χριστιανούς. Σχετικές επιστολές του Πατριάρχη Ιωάννη Καλέκα τον 14 ο αιώνα και ποιμαντορική επιστολή του Πατριάρχου Γενναδίου Σχολαρίου μας το επιβεβαιώνουν. Επιπλέον, αναφέρονται νεομάρτυρες 46. Η δεύτερη μεγάλη πληγή του τουρκοκρατούμενου ελληνισμού και πρωτοφανές γεγονός στην ιστορία είναι το παιδομάζωμα. Η συστηματική δηλαδή στρατολόγηση των αρίστων εκ των χριστιανοπαίδων ηλικίας περίπου 7 ετών ένα είδος δημοσίου φόρου των ραγιάδων και η συγκρότηση από αυτούς του επιλέκτου και φοβερού σώματος των Γενιτσάρων. Το παιδομάζωμα διενεργήθη επίσημα από το 1326 ως το 1638, ανεπισήμως όμως μέχρι το 1826, στερώντας έτσι από τον ελληνισμό ένα δυναμικό και πολύτιμο τμήμα του πληθυσμού του. Υπολογίζεται ότι για 44. Νίκος Ε. Μηλιώρης, Οι Κρυπτοχριστιανοί, Αθήνα 1962, 77 78. 45. Ευστράτιος Χ. Ζεγκίνης, Ο Μπεκτασισμός στη Δ. Θράκη, Θεσσαλονίκη 2001, 28, 107 109. 46. Σπύρος Βρυώνης, Η παρακμή του Μεσαιωνικού ελληνισμού, 320. 18

τα πρώτα 312 χρόνια εφαρμογής αυτού του μέτρου πάνω από 1.200.000 ελληνόπουλα εξισλαμίσθηκαν 47. Το άλλο μεγάλο δράμα του ελληνισμού είναι το φαινόμενο του Κρυπτοχριστιανισμού ή της αποκρυφίας. Όσο συνεχίζονταν οι βίαιοι εξισλαμισμοί και οι απάνθρωπες ταπεινώσεις πολλοί χριστιανοί αναγκάστηκαν να προσχωρήσουν τυπικά μόνο στο Ισλάμ, αλλά κρυφά να διατηρήσουν την πίστη τους. Διάλεγαν δηλαδή τον τρίτο δρόμο μεταξύ του εξισλαμισμού και της χριστιανικής πίστης που σήμαινε μια πολύ δύσκολη και ταπεινωτική ζωή. Αυτοί είναι γνωστοί ως Κρυπτοχριστιανοί ή Κλωστοί ή Κρυφοί ή Γυριστοί ή Τενεσούρηδες, αλλά και με άλλα ονόματα το φαινόμενο αυτό υπήρχε σε όλες τις τουρκοκρατούμενες περιοχές, φυσικά και στην Καππαδοκία, αλλά ιδιαίτερη έκταση παρουσίασε στο Πόντο. Έχουμε και συγκεκριμένες πληροφορίες για την ύπαρξη κρυπτοχριστιανών και στην περιοχή της Καισαρείας 48. Αρκετοί από αυτούς όταν δόθηκαν οι πρώτες ελευθερίες στο οθωμανικό κράτος με την έκδοση του Χάττι Σερίφ (1839) και Χάττι Χουμαγιούν (1856) αποκάλυψαν την πραγματική τους θρησκευτική ταυτότητα και επέστρεψαν στο χριστιανισμό 49. Η στάση της Εκκλησίας απέναντι στο φαινόμενο αυτό ήταν αντιφατική. Πρώτη μαρτυρία αποκρυφίας έχουμε το 1338 για τους κατοίκους της Νίκαιας της Βιθυνίας στους οποίους ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ιωάννης ΙΔ Καλέκας σε πιττάκιο που τους έστειλε δέχεται γι αυτούς που δεν μπορούν να ακολουθήσουν το μαρτύριο «κατά μέγιστην συγκατάβασιν» τον δρόμο της αποκρυφίας, ενώ σε άλλη περίπτωση ήταν κατηγορηματική η θέση της εναντίον της αποκρυφίας. Στις περισσότερες περιπτώσεις η Εκκλησία έδειχνε ανοχή και προσπαθούσε να στηρίξει την πίστη και αυτών των χριστιανών με τη διπλή ζωή 50. Ο αριθμός των Κρυπτοχριστιανών στις αρχές του 20 ου αιώνα υπολογίζονταν ότι ήταν αρκετά μεγάλος αυξάνοντας ουσιαστικά τον 47. Α. Α.Παπαδόπουλος, Ο υπόδουλος ελληνισμός της Ασιατικής Ελλάδος, 19 22. 48. Ν. Μηλιώρης, Οι Κρυπτοχριστιανοί, 59. 49. Κ. Φωτιάδης, Πηγές της Ιστορίας του Κρυπτοχριστιανικού προβλήματος, Θεσσαλονίκη 1997, 23 25. Σε αυτή τη μελέτη καθώς και στου ιδίου, Οι εξισλαμισμοί της Μικράς Ασίας και οι κρυπτοχριστιανοί του Πόντου, Θεσσαλονίκη 1988, υπάρχουν πολλές συγκινητικές και τραγικές ιστορίες Κρυπτοχριστιανών που ζουν κρυφά στη Τουρκία μέχρι και των ημερών μας ακόμη και φανερώνουν την ταυτότητα τους σε Έλληνες που επισκέπτονται σε προσκυνηματικά ταξίδια τις αλησμόνητες πατρίδες. 50. Ν. Μηλιώρης, Ό.π., 37 40. 19

πραγματικό ελληνικό πληθυσμό του τουρκικού κράτους από αυτόν που επισήμως ήταν γνωστός 51, ενώ εάν προσμετρούνταν αυτός μαζί με το σύνολο των υπολοίπων λαών μη τουρκικών που ζούσαν και ζουν μετά την ανταλλαγή στην Τουρκία, ο πραγματικός αμιγώς τουρκικός πληθυσμός ήταν πολύ μικρότερος από τον επίσημο 52. Εκτός των υπολοίπων όμως οι Ορθόδοξοι Έλληνες είχαν ν αντιμετωπίσουν και έναν επιπλέον κίνδυνο, αυτόν του προσηλυτισμού από Καθολικούς και Προτεστάντες κυρίως, Μισσιοναρίους. Η προσηλυτιστική προπαγάνδα στην Καππαδοκία άρχισε το 1855 με τους Αγγλοαμερικάνους μισσιοναρίους να ανοίγουν σχολές με την στήριξη των προσηλυτιστικών εταιρειών, όπως η Πορτ, αλλά δεν έφερε αποτελέσματα καθώς, εκτός από μερικούς Αρμενίους, ουδείς ορθόδοξος προσηλυτίστηκε. Οι προπαγανδιστές προσπαθούσαν, είτε δελεάζοντας τους ορθοδόξους είτε χλευάζοντας την πίστη τους, να υποκλέψουν πιστούς όμως οι ποιμένες της Εκκλησίας,άγρυπνοι φρουροί, όπως ο Μητροπολίτης Καισαρείας Παΐσιος, ο διάδοχός του Ευστάθιος Κλεόβουλος, ο Ιεροδιάκονος τότε Ιωάννης Αναστασιάδης, αλλά και δάσκαλοι, όπως ο Αναστάσιος Λεβίδης, κατάφεραν να τους αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά 53. Βασικό μέσο προσηλυτισμού είχαν την διανομή από τις Βιβλικές Εταιρείες της Αγίας Γραφής στους απλοϊκούς πιστούς, με μεταφράσεις στα ελληνικά αμφίβολης ποιότητας, αλλά και πιστότητας με το αρχικό κείμενο και τα δόγματα της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, των οποίων την αμάθεια, την ευλάβεια, αλλά και την αφέλεια προσπαθούσαν να εκμεταλλευθούν 54. Μάλιστα έχουμε από την Βιβλική Εταιρεία και μεταφράσεις της Αγίας Γραφής, αλλά και άλλων θρησκευτικού περιεχομένου βιβλίων και στα 51. Κ. Λαμέρας, Οι περί Μικράς Ασίας και των εν αυτή Κρυπτοχριστιανών διάλεξις, εν Αθήναις 1921, 28 29. 52. Κ. Λαμέρας, Πόσοι και ποιοι οι κάτοικοι της Μικράς Ασίας μετά την ανταλλαγή διαλέξεις, εν Αθήναις 1929, 20, 27, 84 88. 53. Α. Λεβίδης, «Συμβολαί εις την ιστορίαν του προσηλυτισμού εν Μικρά Ασία.Περί των εν Καππαδοκία ενεργειών των Προσηλυτιστικών Εταιρειών», Ξενοφάνης 3 (1905 6), 149,248 255. 54. Κ. Λαμπρύλος, Ο Μισσιοναρισμός και Προτεσταντισμόςεις τας Ανατολάς ήτοι Διαγωγή των Προτεσταντών Μισσιαναρίων εις τα μέρη μας, εις τινά τε άλλα της γης μέρη και Σχέσεις του Προτεσταντισμού προς την Μητέρα πασών των Εκκλησιών και το Ελληνικό Έθνος, εν Σμύρνη 1836, 1 19. 20

καραμανλίδικα 55. Ακόμα και στον Βίο του Αγίου Αρσενίου του Καππαδόκη αναφέρονται προσπάθειες προσηλυτισμού από Προτεστάντες που απειλούσαν την ηρεμία της τοπικής Εκκλησίας όμως ο Άγιος προστάτεψε το ποίμνιό του από αυτούς τους προβατόσχημους λύκους δρώντας καίρια 56. Δ. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑ Λίγα χρόνια μετά την Άλωση οι κάτοικοι της Καππαδοκίας αρχίζουν να μετακινούνται προς το εσωτερικό της Μικράς Ασίας και κυρίως προς την Κωνσταντινούπολη. Η φτώχεια, οι επιδρομές των Τούρκων και οι επισφαλείς συνθήκες ζωής είναι τα κύρια αίτια των μετακινήσεων. Ήδη το 1477 οι Καραμανλήδες έχουν μέσα στην Πόλη 750 σπίτια. Τον 16 ο αιώνα αναφέρονται ως περίφημοι έμποροι και τεχνίτες, ιδίως χρυσοχόοι και κλειδαράδες. Οι γυναίκες τους κάνουν ωραία εργόχειρα και τα πουλούν στο μπεζεστένι, ενώ οι φτωχότερες πουλούν αυγά, πουλερικά, γάλα, τυρί, χόρτα. Όταν εκκλησιάζονται οι φορεσιές τους είναι χρυσοΰφαντες και εντυπωσιακές. Οι περισσότεροι είναι πλούσιοι, κατοικούν σε μια συνοικία ονομαζόμενη Καραμανιά, έχουν ωραία σπίτια, μιλούν τουρκικά και δεν ξέρουν καθόλου ή ξέρουν λίγα ελληνικά, έχουν δική τους εκκλησία, του Αγίου Κωνσταντίνου, όπου η Λειτουργία γίνεται στα ελληνικά και δείχνουν μεγάλο σεβασμό στον Πατριάρχη. Η αποδημία των Καραμανλήδων προς την Κωνσταντινούπολη και τις άλλες μεγάλες Μικρασιατικές πόλεις συνεχίζεται μέχρι τις αρχές του 20 ου αιώνα. Από μικρή ηλικία τα αγόρια ξενιτεύονται, επιστρέφουν για να νυμφευθούν και ξαναφεύγουν για να συντηρήσουν την οικογένεια τους και ν αποκτήσουν αρκετά χρήματα 55. Richard Clogg, «Notes on some Karamanli books printed before 1850». Μ.Χ. 13 (1967), 552 555. 56. Γέροντος Παϊσίου Αγιορείτου, Ο Άγιος Αρσένιος ο Καππαδόκης,39 40. 21

ώστε να εξασφαλίσουν τα γηρατειά τους. Επιστρέφουν μόνιμα μετά από αρκετά χρόνια στην πατρίδα και στους δικούς τους 57. Γενικά στη Μ. Ασία αλλά και στην Καππαδοκία η πνευματική ανάπτυξη και η οικονομική κατάσταση των ελληνικών κοινοτήτων δεν βρίσκεται παντού στο ίδιο επίπεδο, είναι βέβαια σαφώς ανώτερη από αυτήν των τουρκικών κοινοτήτων, κάτι στο οποίο συμβάλλει και η μειωμένη παραγωγικότητα των Μουσουλμάνων λόγω της φυσικής τους νωθρότητος 58. Όντως οι Έλληνες ήταν φορείς πολιτισμού για τους όχι τόσο ανεπτυγμένους Τούρκους, οι οποίοι απολάμβαναν τα αγαθά των ανωτέρων σε σύγκριση μ αυτούς επαγγελματικών προϊόντων των Ελλήνων και παράλληλα διδάσκονταν από αυτούς πώς να ζουν και να εργάζονται. Πράγματι είχαν ωφέλειες οι Τούρκοι από τους Έλληνες επαγγελματίες αλλά και οι Έλληνες καθώς είχαν στα χέρια τους τα ανώτερα επαγγέλματα, εμπόριο, τέχνες είχαν και την οικονομική ισχύ και τον Τούρκο εξαρτημένο από αυτούς. Οι Τούρκοι ήταν συνήθως οι υπηρέτες και οι Έλληνες τα αφεντικά. Στατιστικοί πίνακες με τα επαγγέλματα των Ελλήνων όλων των περιφερειών της Καππαδοκίας δείχνουν ότι το μεγαλύτερο ποσοστό ασχολούνταν με την γεωργία, το εμπόριο ή είναι τεχνίτες 59. Για παράδειγμα, οι κάτοικοι της Καρβάλης, πολλοί εκ των οποίων είχαν εγκατασταθεί στην Πόλη, ήταν έμποροι ή και εργοστασιάρχες. Άλλοι είχαν μεταναστεύσει στο εξωτερικό, Ρωσία, Γαλλία, Αμερική και άλλοι είχαν διάφορα επαγγέλματα, ξυλουργοί, αρχιτέκτονες, σιδηρουργοί, κτίστες, υποδηματοποιοί, αγγειοπλάστες κ.α., ενώ οι γυναίκες ασχολούνταν κυρίως με την υφαντική 60. Για θέματα κοινωνικής πρόνοιας, όπως για την βοήθεια προς τους φτωχούς, τους αρρώστους, τους φυλακισμένους, τα ορφανά, τα χρέη απόρων προς το δημόσιο και τους άπορους μαθητές αναλάμβαναν οι κοινοτικές αρχές των χωριών και διέθεταν ένα κονδύλι, ενώ οι φιλανθρωπικές αδελφότητες 57. Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ.β, Τουρκοκρατία, Θεσσαλονίκη 1976, 456 463. 58. Σταμάτιος Αντωνόπουλος, Μικρά Ασία, εν Αθήναις 1907, 19 21. 59. Μαρία Ασβέστη, Επαγγελματικές ασχολίες των Ελλήνων της Καππαδοκίας, Αθήνα 1980, 9 10, 202. 60. Ιωάννης Α. Ακακιάδης, Η Καρβάλη Ναζιανζού και ο βίος Γρηγορίου του Θεολόγου, εν Αθήναις 1928, 63 64. 22

που σύστηναν στην Πόλη συνεισέφεραν πολλά προς αυτήν την κατεύθυνση 61. Ε. ΓΛΩΣΣΑ Η αρχαία Καππαδοκική γλώσσα ανήκε στην οικογένεια των Ινδοευρωπαϊκών γλωσσών. Ο Καππαδοκικός λαός προήλθε από την συγχώνευση των αρχαίων αυτοχθόνων κατοίκων της χώρας Φρυγών και κάποιων επήλυδων Ιρανικών λαών, συνεπώς και η Καππαδοκική γλώσσα ήταν μια παρεφθαρμένη Φρυγική διάλεκτος η Φρυγική γλώσσα ήταν Αρία και συγγενική με την Ελληνική η οποία είχε προσλάβει κάποια Ιρανικά στοιχεία. Στην εξαφάνιση αυτής της γλώσσας συνετέλεσε πολύ η επικράτηση της ελληνικής, κυρίως από τους Ελληνιστικούς χρόνους και μετά όπου άρχισαν οι κάτοικοι να είναι σε μεγάλο δίγλωσσοι. Τα ελληνικά τους βέβαια είναι διαφοροποιημένα από των άλλων Ελλήνων, ειδικά η προφορά. Ο Απόστολος Παύλος κηρύττει το Ευαγγέλιο στο Ικόνιο στην ελληνική. Στοιχεία της αρχαίας Καππαδοκικής υπάρχουν μέχρι και τα χρόνια του Μεγάλου Βασιλείου, ίσως μάλιστα λείψανα εκείνης της γλώσσας να υπήρχαν μέχρι και την σύγχρονη εποχή 62. Στοιχεία τέτοια μπορεί να εντοπίσει κανείς στην διάλεκτο των Φαράσων. Τα Φάρασα ήταν σπουδαίο λείψανο της Βυζαντινής και μεσαιωνικής Καππαδοκίας και του Καππαδοκικού Βυζαντινού Ελληνισμού και σπουδαίο κέντρο των κατά τον νότιο Αντίταυρο διεσπαρμένων ελληνοφώνων Καππαδοκών. Η Φαρασιώτικη διάλεκτος είναι αυτή με τα περισσότερα στοιχεία της προελληνικής Αρίας γλώσσας που μαρτυρούν την συγγένειά της προς την ελληνική και την λατινική και τις υπόλοιπες ινδοευρωπαϊκες γλώσσες 63. Στις αρχές του 20 ου αιώνα 61. Ελένη Καρατζά, Καππαδοκία, ο τελευταίος Ελληνισμός της περιφέρειας Ακσεράι Γκέλβερι (Καρβάλη), Αθήνα 1985, 251 252. 62. Παύλος Καρολίδης, Καππαδοκικά,86 106. 63. Παύλος Καρολίδης, Γλωσσάριον Συγκριτικόν Ελληνοκαππαδοκικών λέξεων, εν Σμύρνη 1885, 34 38. 23

στα Φάρασα οι κάτοικοι είναι πλέον δίγλωσσοι και η ελληνική βρισκόταν σε αρκετά προχωρημένο στάδιο περιορισμού και πιο πολύ στα δημοτικά τους τραγούδια παρατηρούνται οι ιδιορρυθμίες του γλωσσικού ιδιώματος τους 64. Ο R. Dawkins, μελετώντας την ελληνική γλώσσα στη Μ.Ασία, διαιρεί τα ελληνικά γλωσσικά ιδιώματα της Καππαδοκίας σε τρεις ομάδες α) την διάλεκτο της Σίλλης, β) την διάλεκτο της Καππαδοκίας και γ) την διάλεκτο των Φαράσων, σημειώνει δε ότι ο χαρακτήρας των δύο γλωσσών, ελληνικής και τουρκικής, είναι τόσο διαφορετικός που μας επιτρέπει να εντοπίσουμε με μεγάλη ευκρίνεια την έκταση της επιρροής της δεύτερης στην πρώτη. Εντοπίζει μάλιστα, εκτός από το λεξιλόγιο ομοιότητες στη σύνταξη, στους διάφορους ιδιωματισμούς και στην σειρά των λέξεων γι αυτό καταλήγει στο εξής για την γλώσσα: το σώμα παρέμεινε Ελληνικό, η ψυχή όμως έγινε Τουρκική 65. Mετά την μάχη του Ματζικέρτ (1071) και την εγκατάσταση των Σελτζούκων Τούρκων στην περιοχή ο Ελληνισμός της Καππαδοκίας αποξενώνεται τελείως από τον υπόλοιπο Ελληνισμό. Αυτή η απομόνωση και η αναγκαστική στενότερη επαφή με τους Τούρκους είχε αναπόφευκτη επίδραση και στην γλώσσα. Αποτέλεσμα αυτής της επαφής ήταν η τουρκοφωνία μεγάλου ποσοστού των Καππαδοκών από την μια πλευρά και από την άλλη η διαφορετική εξέλιξη των ελληνικών μέσα στον χρόνο σε σχέση με τις άλλες ελληνικές περιοχές, με την διατήρηση δηλαδή μεσαιωνικών και αρχαϊκών στοιχείων, κάτι που αφορά βέβαια τα χωριά που ήταν ακόμα ως ένα βαθμό τουλάχιστον ελληνόφωνα 66. Ο εκτουρκισμός της γλώσσας έγινε σταδιακά, γνωρίζουμε όμως με βεβαιότητα ότι το 1071 η ομιλούμενη γλώσσα στην Καισάρεια ήταν η ελληνική, η οποία δεν είχε σβήσει ούτε κατά τις αρχές του 16 ου αιώνα στην περιοχή της Κεντρικής Μικρασίας 67. Υπήρχε και η παράδοση που έλεγε ότι αιτία της τουρκοφωνίας ήταν η κοπή των γλωσσών από τους Τούρκους μιας ολόκληρης γενιάς με αποτέλεσμα η επόμενη γενιά αφού δεν άκουγε από πουθενά ελληνικά, να τουρκοφωνήσει. Η παράδοση αυτή δεν επιβεβαιώνεται όμως είναι αλήθεια ότι στην περιοχή της Καισαρείας οι 64. Ν.Π. Ανδριώτη, Το γλωσσικό ιδίωμα των Φαράσων, Αθήνα 1948, 12 13. 65. R. Dawkins, Modern Greek in Asia Minor, Cambridge 1916, 192 202. 66. Β. Αναστασιάδης, Ιστορία και γλώσσα της Καππαδοκίας και το ιδίωμα των Φαράσων,158 159. 67. Εμμ.Ι. Τσαλίκογλου, «Πότε και πώς ετουρκοφώνησε η Καππαδοκία», Μ.Χ. 14 (1970), 9,27. 24

χριστιανοί υπέστησαν σκληρούς διωγμούς για να απωλέσουν την μητρική τους γλώσσα. Ούτως ή άλλως, η ελληνική έσβησε για ένα μεγάλο τμήμα του Καππαδοκικού Ελληνισμού 68. Κάπως έτσι προέκυψαν τα καραμανλίδικα η γραφή τουρκικών λέξεων με την χρήση του ελληνικού αλφαβήτου και η καραμανλίδικη φιλολογία με αρκετές και σημαντικές εκδόσεις. Όμως το ενδιαφέρον για τον τουρκόφωνο ελληνικό πληθυσμό και η ανακάλυψή του από το Εθνικό Κέντρο αρχίζει μόλις στα τέλη του 19ου αιώνα, όπου η Καππαδοκία καθίσταται πλέον ως χώρα, τμήμα του Αλύτρωτου Ελληνισμού 69. Τελικώς, από τους 74 Καππαδοκικούς οικισμούς, οι 47 είναι τουρκόφωνοι και οι 27 ελληνόφωνοι 70. ΣΤ. Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ Μετά την Άλωση τα πάντα τα κάλυψε πυκνό σκοτάδι. Η ελληνική παιδεία στην Ανατολή είχε πέσει σε πολύ χαμηλό επίπεδο και η ελληνική γλώσσα κινδυνεύει να εξαφανισθεί. Μετά το πρώτο πλήγμα, όμως αρχίζουν να γίνονται κάποιες δειλές κινήσεις πνευματικής ανασυγκρότησης με κύριο φορέα την Εκκλησία. Μία από τις καθοριστικότερες ήταν η ίδρυση της Πατριαρχικής Σχολής, της γνωστής ως Πατριαρχική Ακαδημία ή ως Μεγάλη του Γένους Σχολή, το 1454 από τον πρώτο Πατριάρχη του δουλεύοντος Γένους Γεννάδιο Σχολάριο 71. Σκοπός του Γενναδίου ήταν να ιδρύσει την νέα σχολή σε συνέχεια της παλαιάς και να θέσει έτσι τα θεμέλια της πνευματικής ζωής του Νέου Ελληνισμού, γι αυτό ήταν από τις πρώτες φροντίδες του η ίδρυσή της και 68. Εμμ. Ι. Τσαλίκογλου, «Λαογραφικά των Φλαβιανών της Καππαδοκίας», Μ.Χ. 15 (1972),123 125. 69. Η. Αναγνωστάκης Ε. Μπαλτά, Η Καππαδοκία των «ζώντων μνημείων», Αθήνα 1990, 48 69. 70. Θ. Κωστάκης, Η Ανακού, Αθήνα 1963,19. 71. Α. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 256 262. 25

γενικότερα η οργάνωση της παιδείας. Η Σχολή συνάντησε πολλές αντιξοότητες αλλά προσέφερε πολλές υπηρεσίες στο Γένος 72. Ένα άλλο σημαντικό γεγονός ενάμιση περίπου αιώνα μετά είναι όταν το 1593 ο Πατριάρχης Ιερεμίας Β ο Τρανός θα συγκαλέσει σύνοδο και θα αποφασίσουν να φροντίσουν οι ορθόδοξοι μητροπολίτες να ιδρύσουν σχολεία. Από τότε γενικεύεται η ίδρυσή τους αν και τα προβλήματα συνεχίζονται. Σ αυτές τις προσπάθειες των φωτισμένων κληρικών ενώνουν τις δικές τους οι κοσμικοί λόγιοι, είτε αυτοί που ζουν μέσα στην δουλεία, είτε στο εξωτερικό και στην ελευθερία 73.Μαζί μ αυτούς εμφανίζονται προστάτες της παιδείας και των γραμμάτων οι Έλληνες ηγεμόνες των παραδουνάβιων ηγεμονιών Βλαχίας και Μολδαβίας, οι μεγάλοι διερμηνείς, μεγαλέμποροι της Εσπερίας όπως οι Ζωσιμάδες, ο Βαρβάκης κ.α. που χρησιμοποιούν τον πλούτο τους για να ενισχύσουν την εκπαίδευση στην σκλαβωμένη πατρίδα, ιδρύοντας σχολεία και ναούς, πληρώνοντας τα έξοδα για τις σπουδές φτωχών νέων στο εξωτερικό και άλλα πολλά 74. Στη Μικρά Ασία στα δύσκολα αυτά χρόνια πρώτοι δάσκαλοι ήταν οι ιερείς και κάποιοι λαϊκοί που γνώριζαν λίγα γράμματα και δίδασκαν από το Ψαλτήρι και το Οκτωήχι, ωστόσο ασκούσαν τεράστια επίδραση στους κατοίκους και προσέφεραν λαμπρές υπηρεσίες 75. Στην συνέχεια οι προσπάθειες γίνονταν όλο και πιο συστηματικές και από τον 18 ο αιώνα και μετά, ειδικά στους τουρκόφωνους πληθυσμούς με την ευρεία κυκλοφορία των καραμανλίδικων βιβλίων, παρουσιάζεται μια μεγάλη πρόοδος. Πυκνώνουν τα σχολεία τα σχολεία σ όλη τη Μ. Ασία, πόλεις και χωριά γεμίζουν με δασκάλους, δασκάλες και νηπιαγωγούς. Η ελληνική γλώσσα διδάσκεται στα σχολεία και ομιλείται ακόμα και στους δρόμους 76. Στην Καππαδοκία, και συγκεκριμένα στην Καισάρεια, η εκπαίδευση αρχίζει επίσημα από το 1792, όταν ο ιερομόναχος Γερμανός από την Αλεξανδρέττα άνοιξε σχολείο στην Καισάρεια. Μέχρι τότε η κατάσταση της παιδείας εκεί ήταν μάλλον απελπιστική. Όμως οι συνεχείς 72. Πρωτοπρεσβύτερος Θεοδ. Ζήσης, Γεννάδιος Β Σχολάριος. Βίος Συγγράμματα Διδασκαλία, εκδ.π.ι.π.μ., Θεσσαλονίκη 1988, 230. 73. Α. Βακαλόπουλος, ο.π.,304 305. 74. Τρύφων Ευαγγελίδης, Η παιδεία επί τουρκοκρατίας, τ.1, Αθήνα 1936, 112 113. 75. Χρίστος Σολδάτος, Η εκπαιδευτική και πνευματική κίνηση του Ελληνισμού της Μ. Ασίας, τ.α, Αθήνα 1989, 31 33. 76. Ό.π.,52. 26