Γενική εποπτεία: ρ Κωνσταντίνος Σουέρεφ, αρχαιολόγος, Προϊστάµενος Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων

Γενική εποπτεία: ρ Κωνσταντίνος Σουέρεφ, αρχαιολόγος, Προϊστάµενος Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων Επιστηµονική επιµέλεια- κείµενα- επιλογή εποπτικού υλικού έκδοσης: ρ Ιουλία Κατσαδήµα, αρχαιολόγος Εξώφυλλο - Γραφιστική Επιµέλεια Έκδοσης: Ιωάννα Μπίτου, γραφίστρια Εικονογράφηση: Χρήστος ήµος, εικονογράφος- σκιτσογράφος Φωτογραφίες: Αρχείο Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων ιαχωρισµοί - Εκτύπωση: Γραφικές Τέχνες Θεοδωρίδη Ευχαριστίες οφείλονται στην Κατερίνα Κωνσταντίνου και στην Ελένη Καµπέρη. Οµάδα Επίβλεψης Συγχρηµατοδοτούµενης Πράξης: ρ Ιουλία Κατσαδήµα, αρχαιολόγος Ελένη Βασιλείου, ΜΑ, αρχαιολόγος ηµήτρης Καλπάκης, αρχαιολόγος Βασιλική Γιαννάκη, αρχαιολόγος Αναστασία Γιοβαννοπούλου, ΜΑ, συµβασιούχος αρχαιολόγος ISBN: 978-960-386-129-4 : Υπουργείο Πολιτισµού και Αθλητισµού. Εφορεία Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων Το έντυπο σχεδιάστηκε και εκτυπώθηκε στο πλαίσιο της πράξης «Πολιτιστικές Υποδοµές στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων» µε κωδικό MIS 298350 του Επιχειρησιακού Προγράµµατος «Θεσσαλία - Στερεά Ελλάδα - Ήπειρος 2007-2013» της Περιφέρειας Ηπείρου.

Με µια κούκλα και µια µπάλα έντυπο για τον ΑΣΚΑΛΟ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 4 Εισαγωγή 6 Η ΜΟΥΣΕΙΟΣΚΕΥΗ α) Περιεχόµενο και στόχοι β) Το έντυπο του µαθητή γ) Τα αντίγραφα των αρχαίων παιχνιδιών δ)το κουκλοθέατρο, οι τρεις κούκλες (µαρότες) και το σκηνικό 15 ΣΧΕ ΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ α) Προετοιµασία β) Παρουσίαση του υλικού γ) Κατανόηση του υλικού 23 ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ α) το Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων β) την αίθουσα της «Αρχαιολογίας του Θανάτου» γ) τα παιδιά στις θεµατικές συλλογές του Αρχαιολογικού Μουσείου Ιωαννίνων δ) τις απεικονίσεις παιδιών στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων 31 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ 34 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

4 5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η σηµασία του παιχνιδιού στην ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των παιδιών και συγκεκριµένα των νηπίων έχει επανειληµµένως τονιστεί. Το παιχνίδι είναι µια σαφώς προσδιορισµένη λειτουργία, η οποία αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό κάθε µορφής πολιτισµού. Συνήθως συνοδεύεται από ένα αίσθηµα χαράς, συχνά και έντασης, και αποτελεί µέσον δηµιουργικής απασχόλησης. Στις µικρές ηλικίες το παιχνίδι µε τη µορφή αυθόρµητων και οργανωµένων δραστηριοτήτων αποτελεί στοιχείο παιδαγωγικής διαδικασίας και προάγει την απευθείας σχέση του παιδιού µε τη γνώση. Αν µάλιστα συνδυαστεί µε µια επίσκεψη στο µουσείο, µε την οικογένεια, το νηπιαγωγείο ή το σχολείο, λειτουργεί ενισχυτικά και εµπλουτίζει το περιβάλλον του παιδιού: ο µικρός επισκέπτης όχι µόνον εξοικειώνεται µε τον χώρο του µουσείου, αλλά προσλαµβάνει παραστάσεις και ποικίλα ερεθίσµατα µε παιγνιώδη και ευφάνταστο τρόπο. Ενισχύεται έτσι η φυσική τάση του παιδιού για εξερεύνηση και το ίδιο ενθαρρύνεται να συµµετέχει σε δηµιουργικές δραστηριότητες. Το Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων περιλαµβάνει στις συλλογές του αρχαία παιχνίδια, καθώς και χάλκινα ειδώλια και γλυπτά που απεικονίζουν παιδιά. Τα αντικείµενα αυτά προέρχονται από διάφορες περιοχές της Ηπείρου: τη ωδώνη, τη Βίτσα Ζαγορίου, τη ουρούτη Ιωαννίνων και το Μιχαλίτσι Πρέβεζας. Τα περισσότερα βρέθηκαν σε παιδικούς τάφους, ενώ ορισµένα αποτελούν αφιερώµατα (αναθήµατα) σε θεότητες. Όλα αποτελούν εύγλωττες µαρτυρίες της αγάπης των γονέων, κύριο µέληµα των οποίων ήταν τότε, όπως και τώρα, η φροντίδα και η προστασία των παιδιών τους.

6 7 Η ΜΟΥΣΕΙΟΣΚΕΥΗ Η µουσειοσκευή σχεδιάστηκε µε τέτοιο τρόπο ώστε να εξοικειώσει τα παιδιά της προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας µε το Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων και τις συλλογές του, να τα προετοιµάσει για µια µελλοντική επίσκεψη στο µουσείο, κυρίως όµως να προσφέρει στα παιδιά µια πρώτη γνωριµία µε τα αρχαία παιχνίδια. Κατά τον σχεδιασµό των δραστηριοτήτων ελήφθησαν υπόψη οι βασικές αρχές που διέπουν το ιαθεµατικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραµµάτων Σπουδών για το Νηπιαγωγείο και την Α ηµοτικού, όπως η αξιοποίηση των προγενέστερων γνώσεων και εµπειριών των παιδιών, η σύνδεση της γνώσης µε την καθηµερινή πρακτική, η ενίσχυση της αλληλεπίδρασης των παιδιών µεταξύ τους, η πρόκληση του ενδιαφέροντος για µάθηση, σε συνδυασµό µε την καλλιέργεια δεξιοτήτων και την ενθάρρυνση της πρόσβασης σε ποικίλες πηγές γνώσης και υλικού µε διαφορετικούς τρόπους. Ειδικότερα: Στο Νηπιαγωγείο το περιεχόµενο της µουσειοσκευής µπορεί να συνδυαστεί µε τα προγράµµατα σχεδιασµού και ανάπτυξης διαθεµατικών δραστηριοτήτων Γλώσσας, Μαθηµατικών, Μελέτης Περιβάλλοντος, ηµιουργίας και Έκφρασης (Εικαστικά κοκ). Για την Α ηµοτικού προσφέρονται δυνατότητες για θεµατική αξιοποίησή του στο µάθηµα της Μελέτης Περιβάλλοντος και συγκεκριµένα στις ενότητες «Ο άνθρωπος και ο χρόνος», «Αλληλεπίδραση ανθρώπου-περιβάλλοντος/ο τόπος που ζω-τοπική ιστορία», «Επικοινωνία, Ενηµέρωση και Ελεύθερος χρόνος» και «Πολιτισµός του τόπου µας». Επιπλέον το εκπαιδευτικό υλικό της µουσειοσκευής προσφέρεται να καλύψει θεµατικές περιοχές της Ευέλικτης Ζώνης και να συνδυαστεί µε το µάθηµα της Φυσικής Αγωγής και των Εικαστικών. α) Περιεχόµενο και στόχοι Η µουσειοσκευή περιλαµβάνει, εκτός από το έντυπο για τον εκπαιδευτικό, και τα εξής: > Έντυπο για τον µαθητή. > Αντίγραφα αρχαίων παιχνιδιών των συλλογών του Αρχαιολογικού Μουσείου Ιωαννίνων. > Κουκλοθέατρο: Τρεις χειροποίητες κούκλες (µαρότες) και σκηνικό, όπου απεικονίζεται η αίθουσα της «Αρχαιολογίας του Θανάτου» στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων. Με το εκπαιδευτικό υλικό επιδιώκεται τα παιδιά: > να εξοικειωθούν µε την έννοια και τον χώρο του µουσείου > να µάθουν ότι τα αντικείµενα µπορούν να µας δώσουν πληροφορίες για το παρελθόν. > να µάθουν πως έπαιζαν οι συνοµήλικοί τους στα πολύ, πολύ παλιά χρόνια και ποια παιχνίδια προτιµούσαν. > να µάθουν ότι πολλά παιχνίδια δεν έχουν αλλάξει από την αρχαιότητα έως σήµερα. > να µπορούν να διακρίνουν στοιχειωδώς το παρόν από το παρελθόν και να αντιληφθούν τις έννοιες της συνέχειας και της αλλαγής. > να ασκήσουν την παρατηρητικότητα και τη φαντασία τους. β) Το έντυπο του µαθητή Περιλαµβάνει µια ιστορία και δραστηριότητες για το σχολείο και το σπίτι. Η υπόθεση απλή, αντλεί από την επίσκεψη δύο παιδιών στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων, η οποία µετατρέπεται σε ένα νοερό ταξίδι στο παρελθόν µε οδηγό τον φύλακα. Ο φύλακας, απαντώντας στις ερωτήσεις των δυο παιδιών, περιγράφει τα αρχαία παιχνίδια και επισηµαίνει οµοιότητες µε σύγχρονα. γ) Τα αντίγραφα των αρχαίων παιχνιδιών Με το µικρόκοσµο των παιδιών συνδέονται τα παιχνίδια. Η λέξη προέρχεται από το αρχαίο παιγνίδιον, υποκοριστικό του παιγνίου. Τα παιχνίδια ήταν γνωστά και ως ἀθύρµατα, λέξη που απαντάται για πρώτη φορά στον Όµηρο (Οδύσσεια ραψωδία σ, στ. 323). Παιχνίδια περιγράφονται από αρχαίους συγγραφείς, όπως ο Όµηρος, ο Αριστοφάνης και ο Πολυδεύκης. Ο Ιούλιος Πολυδεύκης, ρήτορας και λεξικογράφος, έζησε τον 2ο αι. µ.χ., περιγράφει στο έργο του Ὀνοµαστικόν, τουλάχιστον πενήντα αρχαία παιχνίδια. Στην αρχαιότητα υπήρχαν παιχνίδια, ατοµικά και οµαδικά. Υπήρχαν παιχνίδια για βρέφη, όπως η κουδουνίστρα (πλαταγή), το αµαξάκι (ἀµαξίς, ἀµαξίδιον) και η σβούρα (στρόβιλος), τα οποία προσέφεραν τα απαραίτητα οπτικοακουστικά ερεθίσµατα. Για τα νήπια και τα µε-

8 9 γαλύτερα παιδιά, υπήρχαν τα παιχνίδια που µιµούνταν τον κόσµο των µεγάλων, όπως οι κούκλες (πλαγγόνες), τα οµοιώµατα ζώων ή πουλιών, ακόµη και αντικειµένων της οικοσκευής (καρέκλες, τραπέζια κλπ.) Υπήρχαν επίσης παιχνίδια µε κανόνες. Εδώ ανήκουν τα παιχνίδια µε τη µπάλα (σφαῖρα), και τα κότσια (ἀστράγαλοι). Τα αθλητικά παιχνίδια στόχευαν στην ψυχοσωµατική ανάπτυξη των παιδιών. Αρκετά από αυτά, όπως η κούνια (αἰώρα) αποτελούσαν µέρος συγκεκριµένων τελετουργιών, ενώ άλλα, όπως οι αστράγαλοι, παρέπεµπαν σε πρακτικές µαντείας. Εκτός από τις πλαγγόνες που προορίζονταν αποκλειστικά για κορίτσια, τα περισσότερα παιχνίδια ήταν κοινά για τα δύο φύλα. Κορίτσια και αγόρια έπαιζαν µαζί µόνον τα πρώτα χρόνια της ζωής τους, µέσα στον οικείο χώρο του γυναικωνίτη. Τα ζώα ήταν σε όλες τις ηλικίες αγαπητά. Τα περισσότερα παιχνίδια κατασκεύαζαν στο σπίτι οι οικείοι του παιδιού. Άλλα, όπως οι πλαγγόνες και οι στρόβιλοι, κατασκευάζονταν στο εργαστήριο του κοροπλάστη. Πολλά παιχνίδια µας είναι γνωστά από παραστάσεις σε αγγεία ή γλυπτά, κλπ. Παιχνίδια βρέθηκαν σε ιερά, όπου αφιερώνονταν από τα παιδιά µετά την ενηλικίωση τους. Τα κορίτσια τις παρα- µονές του γάµου τους αφιέρωναν τις πλαγγόνες, µαζί µε τα παιχνίδια τους και βοστρύχους από τα µαλλιά τους στην Αρτέµιδα, προστάτιδα των παιδιών, στην Αφροδίτη, θεά του έρωτα και της γονιµότητας και στην Ήρα, προστάτιδα του γάµου. Στη συµβολική πράξη της αφιέρωσης των παιχνιδιών στη θεότητα συµµετείχαν και τα αγόρια. Τα παιχνίδια της µουσειοσκευής είναι αντίγραφα αυθεντικών αντικειµένων. Η πήλινη κουδουνίστρα σε µορφή χελώνας και οι χάλκινοι αστράγαλοι προέρχονται από τη ωδώνη. Τα υπόλοιπα βρέθηκαν σε παιδικούς τάφους στο αρχαίο νεκροταφείο στο Μιχαλίτσι Πρέβεζας. Όλα τα αντίγραφα κατασκευάσθηκαν από τους συντηρητές της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων. Πήλινη κουδουνίστρα- πλαταγή σε σχήµα χελώνας από τη ωδώνη, 5ος-4ος αι. π.χ. Οι κουδουνίστρες ανήκουν στα πιο αγαπηµένα παιδικά παιχνίδια. Ο ίδιος ο Αριστοτέλης σηµειώνει εύστοχα ότι οι κουδουνίστρες είναι από τα πρώτα αντικείµενα που οι γονείς προσφέρουν στα παιδιά τους για να τα διασκεδάσουν, αλλά και για να αποφύγουν ζηµιές στο σπίτι. Ο ίδιος καταλήγει ότι είναι πράγµατι το καταλληλότερο δώρο για ένα µωρό: αὕτη µὲν οὖν ἐστι τοῖς νηπίοις ἁρµόττουσα τῶν παιδίων, (Πολιτικά 8, 6, 1340β) Οι κουδουνίστρες είχαν συνήθως το σχήµα οικόσιτων ζώων και έφεραν έντονα χρώµατα. Τις περισσότερες φορές ήταν πήλινες και κατασκευάζονταν µε µήτρες-καλούπια. Ο ήχος, ο οποίος προκαλούνταν από µικρούς βώλους πηλού, χαλικάκια ή σπόρους, ηρεµούσε το µικρό και έδιωχνε µακριά τα κακά πνεύµατα. Η µικρή χελώνα της ωδώνης, αγαπηµένο δώρο της Αφροδίτης, ίσως αποτελεί αφιέρωµα στη θεά. ////////////////////////////////////////////////////////// Πήλινη κουδουνίστρα σε σχήµα χελώνας από τη ωδώνη, 5ος - 4ος αι.π.χ. Χάλκινο οµοίωµα δίτροχης άµαξας από το Μιχαλίτσι, 5ος αι. π.χ. Τα αµαξίδια ήταν συνήθως παιχνίδια µικρών παιδιών, κυρίως νηπίων. Η χρήση τους ήταν πολύ διαδεδοµένη, και γι αυτό σώζονται πολλές απεικονίσεις. Τα παιδιά έπαιζαν και µετέφεραν αντικείµενα, ζώα ή άλλα παιδιά. Κατά κανόνα αποτελούνταν από δύο ρόδες και ένα τιµόνι. εν αποκλείεται να χρησίµευαν και για τα πρώτα βήµατα ενός παιδιού. Απεικονίζονται µε ιδιαίτερη συχνότητα στις χόες, τα µικρά πήλινα αγγεία που πρόσφεραν στα παιδιά σε θρησκευτικές γιορτές όπως τα Ανθεστήρια στην Αττική τον 5ο αι. π.χ. Χάλκινο οµοίωµα αµαξιδίου από το Μιχαλίτσι Πρέβεζας, 5ος αι. π.χ

10 11 Πήλινα ειδώλια ζώων (σκύλος, περιστέρι, ελάφι, χοίρος) από το Μιχαλίτσι, 5ος αι. π.χ. Τα οµοιώµατα ζώων ήταν από τα πιο αγαπηµένα παιχνίδια των παιδιών. Αρκετά είναι εφοδιασµένα µε ρόδες ώστε να µπορεί να τα τραβά κάποιος. Τα περισσότερα ήταν οικόσιτα: σκυλάκια, κότες, πετεινοί, περιστέρια, πάπιες, χήνες, γαϊδουράκια, γουρουνάκια και άλογα. Υπήρχαν, όµως, και άγρια ζώα, όπως το ελάφι, ο σκαντζόχοιρος, λιοντάρια και πάνθηρες. Τα υλικά κατασκευής τους ποικίλουν: πηλός, ξύλο, καλάµι, πανί, κερί και σπανιότερα ελεφαντόδοντο. Ειδικότερα, ο σκύλος, ιδεώδης και πιστός σύντροφο. ήταν το πιο αγαπηµένο ζώο των παιδιών. Το περιστέρι συνδεόταν µε την Αφροδίτη. Υπάρχουν πάρα πολλές απεικονίσεις παιδιών µε περιστέρια, όπως το µικρό χάλκινο ειδώλιο του αγοριού από τη ωδώνη των αρχών του 3ου αι. π.χ. Ο χοίρος, ιερό ζώο της ήµητρας, εκτός από κατοικίδιο, αποτελούσε σύµβολο γονιµότητας. ιµες αυτές κούκλες έφεραν κοντό χιτωνίσκο και κάλυµµα στο κεφάλι. Οι λεπτοµέρειες των ρούχων πολλές φορές δηλώνονταν µε χρώµα. Αργότερα, στο τέλος του 5ου αι. π.χ. εµφανίστηκε ένας νέος τύπος πλαγγόνας: τα κινητά µέλη των ποδιών στερεώνονταν στο γόνατο και οι µορφές ήταν γυµνές, για να τις ντύνουν µε ρούχα τα κορίτσια. Παρόµοιες κούκλες κρατούν κορίτσια σε επιτάφιες στήλες από την Αττική. Οι πλαγγόνες αυτές έχουν συνδεθεί µε τη λατρεία θεοτήτων του γάµου. Είναι γνωστό ότι τα κορίτσια πριν την ενηλικίωσή τους αφιέρωναν τα παιχνίδια τους στις προστάτιδες θεές του γάµου: την Άρτεµιδα, την Αφροδίτη και την Ήρα. Οι πλαγγόνες, οι οποίες αρχικά ήταν χειροποίητες, κατασκευάζονταν στο εργαστήριο του κοροπλάστη µε τη βοήθεια µήτρας (καλουπιού). ////////////////////////////////////////////////////////// Η πήλινη πλαγγόνα της µουσειοσκευής Πήλινο οµοίωµα ελαφιού από το Μιχαλίτσι Πρέβεζας, 5ος αι. π.χ. Πήλινο οµοίωµα σκύλου από το Μιχαλίτσι Πρέβεζας, 5ος αι. π.χ. Πήλινο οµοίωµα χοίρου από το Μιχαλίτσι Πρέβεζας, 5ος αι. π.χ. ////////////////////////////////////////////////////////// Πήλινο οµοίωµα περιστεριού από το Μιχαλίτσι Πρέβεζας, 5ος αι.π.χ. Πήλινη πλαγγόνα από το Μιχαλίτσι Πρέβεζας, µέσα 5ου αι. π.χ. Οι πλαγγόνες ήταν κούκλες, τα άκρα των οποίων συνδέονταν στο σώµα µε νήµα ή σύρµα για να κινούνται ελεύθερα. Για τον λόγο αυτό ονοµάζονταν και νευρόσπαστα. Ήταν κατασκευασµένες από πηλό, ξύλο, κερί και σπανιότερα από ελεφαντόδοντο. Παρίσταναν συνήθως γυναικείες µορφές. Αρχικά είχαν κινητά µέλη. Οι βραχίονες και τα µέλη στερεώνονταν µε σύρµα περασµένο σε διαµπερείς οπές στους ώµους και στην αρχή των µηρών. Οι πρώ- Χάλκινοι αστράγαλοι από τη ωδώνη, 5ος-4ος αι. π.χ. Οι αστράγαλοι είναι τα κότσια, δηλαδή κόκαλα αρθρώσεων από τα πίσω πόδια κατσικιών ή αρνιών. Αγαπηµένο παιχνίδι παιδιών και ενηλίκων επιβίωσε για πολλούς αιώνες. Οι αστράγαλοι χρησιµοποιούνταν σε παιχνίδια δεξιοτεχνίας (ἀστραγαλισµός, ἀρτιασµός, πεντάλιθα ή πεντέλιθα, τρόπα, ὤµιλλα) η ως υποκατάστατο κύβων (ζάρια). Οι τέσσερεις πλευρές του αστραγάλου είχαν διαφορετική ονοµασία και σηµασία: η κοίλη πλευρά, (ὓπτιον) είχε τρεις βαθµούς, η κυρτή (πρανές), τέσσερις, η πλευρική (το κῶον), έξι και έναν βαθµό η απέναντί της (το χίον). Σηµασία είχε η πλευρά που ακουµπούσε στο έδαφος. Νικητής ήταν όποιος συγκέντρωνε τους περισσότερους βαθµούς. Ο πιο συνηθισµένος τρόπος παιξίµατος (ἀστραγαλισµός) ήταν να ρίχνουν τέσσερις µαζί και να παρατηρούν την όψη που έδειχνε ο καθένας. Ο συνδυασµός των όψεων κάθε ρίψης έφερε και διαφορετικό όνοµα: «Αφροδίτη», «Βερενίκης πλόκαµος», «Αλέξανδρος» κλπ. Υπήρχαν όµως και άλλα παιχνίδια µε αστραγάλους. Στον ἀρτιασµό, (µονά ή ζυγά) έπαιζαν δύο παίκτες. Ο ένας έκρυβε τους αστραγάλους, και ρωτούσε: «πόσα ἐν χερσί έχω;» ή «ἂρτια ἢ περιττά;» και άλλος προσπαθούσε να µαντέψει πόσους κρατούσε. Τα πεντάλιθα ή πεντέλιθα (πεντόβολα) παίζονταν µε πέντε αστραγάλους, χαλίκια, βότσαλα ή καρπούς: πετούσαν πρώτα τον ένα, µετά τον δεύτερο, τον τρίτο... και προσπαθούσαν να

12 13 τους πιάσουν µε την ανάστροφη του χεριού. Σύµφωνα µε τον Πολυδεύκη τα πεντάλιθα παίζονταν µόνον από κορίτσια (Ονοµαστικόν, ΙΧ, 126). Στην τρόπα, ένα παιχνίδι για µικρότερα παιδιά, σχηµάτιζαν µια λακκούβα στο έδαφος και προσπαθούσαν να την πετύχουν µε τους αστραγάλους ή τα χαλίκια. Στην ὤµιλλα σχηµάτιζαν έναν κύκλο και προσπαθούσαν να τον πετύχουν µε τον ίδιο τρόπο. Πολλοί αστράγαλοι βρέθηκαν σε παιδικές ταφές και σε ιερά όπου σφαγίαζαν ζώα. Τους αστραγάλους αυτούς τους αφιέρωναν στο θεό. Εκτός από χαλκό κατασκεύαζαν οµοιώµατα αστραγάλων µε πηλό, µάρµαρο, γυαλί και ελεφαντόδοντο. Μερικούς τους χρησιµοποιούσαν και σαν φυλαχτά. Οι χάλκινοι αστράγαλοι από τη ωδώνη αποτελούν πιθανότατα ανάθηµα σε µια από τις θεότητες του ιερού, στις οποίες προσφέρθηκαν στο πλαίσιο διαβατηρίων εθίµων, δηλαδή τελετών που σχετίζονται µε τη µετάβαση από την παιδική στην εφηβική ηλικία. εν αποκλείεται να χρησιµοποιήθηκαν και για επικλήσεις µαντικής. δ) Το κουκλοθέατρο, οι τρεις κούκλες (µαρότες) και το σκηνικό. Οι κούκλες είναι χειροποίητες και έχουν ύψος 70 εκ. Παριστάνουν τον φύλακα του µουσείου και δύο παιδιά, ηλικίας επτά-οκτώ ετών. Φύλακας Φοράει στολή και έχει µουστάκι, χαρακτηριστικά που τον διαχωρίζουν ηλικιακά από το κοινό της εκπαιδευτικής δραστηριότητας και τον συνδέουν µε το Μουσείο. Με το διαχωρισµό αυτό διευκολύνεται η ταύτιση των παιδιών µε τον Πέτρο και τη Μυρτώ. Πέτρος- Μυρτώ Έχουν την ίδια περίπου ηλικία µε τις οµάδες για τις οποίες σχεδιάστηκε η µουσειοσκευή και φορούν σύγχρονα ενδύµατα. Οι γύψινοι αστράγαλοι της µουσειοσκευής. Χάλκινο οµοίωµα αστραγάλου από τη ωδώνη. Ο Φύλακας (µαρότα µουσειοσκευής) Ο Πέτρος (µαρότα µουσειοσκευής) Η Μυρτώ (µαρότα µουσειοσκευής) //////////////////////////////////////////////////////////

14 15 Το σκηνικό Αποτελείται από ένα banner (πανί) διαστάσεων 1.90 x 2.70 µ., µε τυπωµένη την εικόνα της αίθουσας των ταφικών εθίµων του Αρχαιολογικού Μουσείου Ιωαννίνων και ένα κόκκινο ύφασµα (γάζα), το οποίο µιµείται αυλαία θεάτρου, προκειµένου να δηµιουργήσει την αίσθηση του θεατρικού χώρου. ΣΧΕ ΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ α) Προετοιµασία Πραγµατοποιείται στην αίθουσα του νηπιαγωγείου ή του σχολείου. Κατά την προετοιµασία εξακριβώνεται το επίπεδο των γνώσεων των παιδιών σχετικά µε το αντικείµενο. Η συζήτηση οργανώνεται επάνω στους άξονες: τότε και τώρα, παλιό και καινούργιο, συνέχεια και αλλαγή, παιχνίδι, µε τις κατάλληλες ερωτήσεις, προκειµένου να γίνει αντιληπτό το φαινό- µενο της αλλαγής και της συνέχειας στη µορφή και οργάνωση των παιχνιδιών µέσα στον χρόνο και να προκληθεί το ενδιαφέρον για τα αρχαία παιχνίδια. β) Παρουσίαση του υλικού Αφού παραλάβει τη µουσειοσκευή ο εκπαιδευτικός παρουσιάζει στα παιδιά τον Πέτρο και την Μυρτώ. Στη συνέχεια διηγείται την ιστορία της επίσκεψής τους στο Μουσείο και προχωρεί στη θεατρική απόδοσή της. Στήνει το σκηνικό και αναλαµβάνει τον ρόλο του φύλακα, ενώ δυο συνάδελφοι του ή δυο παιδιά, τους ρόλους της Μυρτώς και του Πέτρου. Ο φύλακας-εκπαιδευτικός µπορεί να αναφερθεί σε θέµατα σχετικά µε το µουσείο: Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων. Η αίθουσα της " Αρχαιολογίας του Θανάτου"

16 17 για την ιδιαιτερότητα του κτηρίου (στο µουσείο φυλάσσονται τα πράγµατα των ανθρώπων που έζησαν χρόνια πριν από την δική µας εποχή, τον καιρό των προ-προ-προ παππούδων µας), για τη σηµασία των αντικείµενων αυτών (είναι σπάνια, πολύτιµα και αναντικατάστατα) για τους τρόπους συµπεριφοράς στο µουσείο (αποφεύγουµε να αγγίζουµε τα αντικείµενα, να καταναλώνουµε φαγητά ή ποτά µέσα στις αίθουσες του Μουσείου κλπ). Στη συνέχεια ο φύλακας-εκπαιδευτικός παρουσιάζει τα παιχνίδια του Μουσείου, επιση- µαίνει οµοιότητες µε τα σύγχρονα και απευθύνει στα παιδιά ερωτήσεις. Συγχρόνως τους δείχνει τα αντίγραφα των αρχαίων παιχνιδιών και τους τα µοιράζει µε τη σειρά, αρχίζοντας από αυτά µε τα οποία έπαιζαν τα µικρότερα παιδιά. Κάθε αντικείµενο προσεγγίζεται εκπαιδευτικά και αναλύεται το υλικό και ο τρόπος κατασκευής, η χρήση του, καθώς και οι οµοιότητες/διαφορές µε τα σύγχρονα παιχνίδια. Για περισσότερες πληροφορίες ο εκπαιδευτικός µπορεί να χρησιµοποιήσει το έντυπο του µαθητή. γ) Κατανόηση του υλικού της µουσειοσκευής Γίνεται µέσα από δηµιουργικές δραστηριότητες, κυρίως εικαστικές, αλλά και µέσα από το παιχνίδι (κινητικό, µιµητικό κλπ). Ειδικότερα ανά αντικείµενο προτείνονται οι εξής δραστηριότητες: Η εισαγωγή του διαλόγου µπορεί να έχει την εξής µορφή: Μια ηµέρα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων. ΠΕΤΡΟΣ: Βαριέµαι, βαριέµαι, βαριέµαι εν µπορώ ούτε να τρέξω, ούτε να φάω, ούτε να φωνάξω, εδώ µέσα. εν επιτρέπεται εκείνο. Απαγορεύεται το άλλο. εν υπάρχει ούτε ένα παιχνίδι. ΦΥΛΑΚΑΣ: Κάνεις λάθος µικρέ µου, υπάρχουν παιχνίδια. ΠΕΤΡΟΣ: Παιχνίδια, εδώ µέσα; Και εσείς ποιος είστε; ΦΥΛΑΚΑΣ: Είµαι φύλακας στο Μουσείο. Υπηρετώ χρόνια εδώ. ΠΕΤΡΟΣ: Φύλακας; Μα τι ακριβώς φυλάτε; ΦΥΛΑΚΑΣ: Τα αντικείµενα που βρίσκονται στο Μουσείο. ΠΕΤΡΟΣ: Γιατί; Τι το ιδιαίτερο έχουν; Εσείς παιδιά µήπως ξέρετε; ΠΑΙ ΙΑ:. ΦΥΛΑΚΑΣ: Πολύ σωστά παιδιά. Τα αντικείµενα αυτά είναι σπουδαία γιατί παλιά. Όταν τα βλέπουµε µπορούµε να καταλάβουµε πώς ζούσαν οι προ-προ-προ-προ παππούδες µας στα πολύ, πολύ, παλιά χρόνια. Και ναι υπάρχουν παιχνίδια. Τα έλεγαν αθύρµατα

18 19 --Ἀµαξίδιο, ἀµαξίς-- Στόχος: Γνωριµία µε το υλικό κατασκευής, σύγκριση ανάµεσα στα παιχνίδια του τότε και του τώρα, αναζήτηση γεωµετρικών σχηµάτων. Υλικά: Αυτοκινητάκια, χαρτιά, µπογιές, ψαλίδια, κόλλες, περιοδικά, πηλός Έννοιες που εισάγονται: Ἀµαξίς, ἀµαξίδιο (βλ. παραπάνω). Μέσα: Παρατήρηση, συζήτηση, ζωγραφική, χαρτοκοπτική, κολλάζ, κινητικό παιχνίδι. Ειδικότερα: Γίνεται αναγνώριση και περιγραφή του αντικειµένου: π.χ. είναι ένα αµαξάκι µε ρόδες, έχει ένα καθισµατάκι και µια λαβή για να το σέρνουν. Συζήτηση: Η Μυρτώ ή ο Πέτρος δίνουν το αµαξάκι στα παιδιά και τους ρωτούν εάν είναι ελαφρύ η βαρύ, ζητούν πληροφορίες για το υλικό από το οποίο είναι κατασκευασµένο (µέταλλο), για τη χρήση του, και ακόµη για όλες τις δυνατότητες που θα µπορούσε να προσφέρει σαν παιχνίδι. Τα παιδιά συζητούν για το αµαξάκι, ποιο παιχνίδι του σήµερα τους θυµίζει, π.χ. το καρότσι της κούκλας, το καρότσι που µεταφέρουν πράγµατα, κοκ. Γίνεται αναφορά στα µέσα επικοινωνίας και µεταφοράς στην αρχαιότητα. Επισηµαίνεται ότι τότε τα παιδιά έπαιζαν µε τα αµαξίδια, τώρα µε τα αυτοκινητάκια. Ακολουθεί συζήτηση σχετικά µε τις οµοιότητες και τις διαφορές. Ζωγραφική: Τα παιδιά ζωγραφίζουν το αµαξάκι. Χαρτοκοπτική: Τα παιδιά χωρίζονται σε οµάδες και η καθεµιά λαµβάνει µια εικόνα του αρχαίου παιχνιδιού. Την κολλούν σε χαρτόνι και τη συµπληρώνουν µε άλλες εικόνες, τις οποίες είτε ζωγραφίζουν, είτε κόβουν από κάποιο περιοδικό και κατασκευάζουν κολλάζ, π.χ. µπορεί να είναι η εικόνα ενός παιδιού ή ενός ζώου που σέρνει το αµαξάκι, ενός µικρού επιβάτη, κοκ. Εναλλακτικά µπορούν να κολλήσουν ή να ζωγραφίσουν εικόνες σύγχρονων µέσων µεταφοράς-επικοινωνίας, προκειµένου να δείξουν τις αλλαγές που σηµειώθηκαν στον τοµέα αυτό µέσα στον χρόνο. Παιχνίδι παρατηρητικότητας: Ο φύλακας ρωτά «ποιο είναι το πιο χαρακτηριστικό γνώρισµα αυτού του παιχνιδιού;». Η προφανής απάντηση είναι οι ρόδες. ίδεται εποµένως η αφορµή να αναφερθούν γεωµετρικά σχήµατα: οι ρόδες είναι κύκλοι, το καθισµατάκι, ένα τετράγωνο. Τα παιδιά προσπαθούν να βρουν αντικείµενα της τάξης τους που έχουν το σχή- µα του κύκλου ή του τετραγώνου. Εικαστικές δραστηριότητες: Τα παιδιά κατασκευάζουν οµοίωµα του αρχαίου παιχνιδιού. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Στόχος: Γνωριµία µε διάφορα υλικά. Υλικά: Φουντούκια, καρύδια, βότσαλα. --Ἀστράγαλοι-- Έννοιες που εισάγονται: Αστράγαλοι, (βλ. παραπάνω). Μέσα: Παρατήρηση, συζήτηση, κατασκευή, παιχνίδι µαντείας. - Αναγνώριση, παρατήρηση και περιγραφή των αστραγάλων. Ο Πέτρος και η Μυρτώ µοιράζουν στα παιδιά τους αστράγαλους. Τους παρατηρούν. Ο φύλακας ρωτά εάν τα παιδιά γνωρίζουν άλλα πράγµατα µε την ίδια ονοµασία, π.χ. οι αστράγαλοι των ποδιών µας, τα «στραγάλια» κοκ. Συζήτηση: Επικεντρώνεται στα υλικά από τα οποία ήταν κατασκευασµένα τα παιχνίδια: Τότε χρησιµοποιούσαν υλικά ή αντικείµενα από τη φύση, όπως οστά, βότσαλα ή καρπούς, τώρα τα παιχνίδια είναι κατασκευασµένα µε διαφορετικά υλικά ( π.χ. πλαστικό). Κατασκευή: Τα παιδιά κατασκευάζουν τους δικούς τους αστραγάλους από πλαστελίνη. Παιχνίδι µαντείας: Τα παιδιά παίζουν το «Μονά ή ζυγά», ή το «πόσα κρατώ στο χέρι». Χρησιµοποιούν τους αστραγάλους, και εναλλακτικά τους ξηρούς καρπούς και τα βότσαλα. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// --Ελάφι, σκυλί, γουρούνι, χελώνα, περιστέρι-- Στόχος: Σύγκριση ανάµεσα στα παιχνίδια του τότε και του τώρα. Υλικά: Χαρτιά, µπογιές, πηλός, ζυµάρι. Έννοιες που εισάγονται: οικόσιτα ζώα. Μέσα: Παρατήρηση, συζήτηση, ζωγραφική, χαρτοκοπτική, κατασκευή, κινητικό παιχνίδι, παντοµίµα. Επιπλέον υλικά: πηλός, χαρτιά, µπογιές, κόλλα, ψαλίδια, χαρτόνια, ταµπουρίνο, πηλός.

20 21 Αναγνώριση, παρατήρηση- περιγραφή των αντικειµένων. Συζήτηση: Η Μυρτώ ή ο Πέτρος συζητούν µε τα παιδιά για τα εξηµερωµένα και τα άγρια ζώα, καθώς και για τις συνήθειες τους. Ενθαρρύνονται να κατονοµάσουν ποια άλλα ζώα γνωρίζουν και να περιγράψουν το περιβάλλον στο οποίο ζουν (αυλή/βουνό). Ζωγραφική/χαρτοκοπτική: Τα παιδιά χωρίζονται σε δύο οµάδες. Η µια οµάδα ζωγραφίζει σε ένα µεγάλο κοµµάτι χαρτιού ζώα του βουνού ή κόβει από περιοδικά και κολλάει εικόνες, σχετικές µε το θέµα. Η άλλη οµάδα κάνει το ίδιο, αλλά µε τα εξηµερωµένα ζώα. Κατασκευή: Τα παιδιά κατασκευάζουν µε πηλό ή πλαστελίνη µικρά οµοιώµατα ζώων. Κατασκευάζουν έναν κουµπαρά σε σχήµα γουρουνιού. Κινητικό παιχνίδι. Τα παιδιά µιµούνται τα ζώα: άλλα γίνονται ελάφια, άλλα σκυλάκια και άλλα χελώνες ή γουρουνάκια. Με τα γρήγορα χτυπήµατα στο ταµπουρίνο, τα παιδιά τρέχουν γρηγορότερα, γίνονται ελάφια και σκυλάκια, ενώ µε τα αργά χτυπήµατα περπατούν πιο σιγά, µιµούνται τα γουρουνάκια και τις χελώνες. Θεατρικό παιχνίδι/ Παντοµίµα. Μπορούν επίσης να διαλέξουν ένα ζώο και να το παρουσιάσουν, προκειµένου τα υπόλοιπα να µαντέψουν ποιο µιµούνται. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// --Πλαγγών-- Στόχος: Γνωριµία µε το υλικό (πηλός) και την τεχνική κατασκευής, σύγκριση ανάµεσα στα παιχνίδια του τότε και του τώρα, κατανόηση της αλλαγής και της συνέχειας. Υλικά: Μια σύγχρονη κούκλα, χαρτιά, µπογιές, ψαλίδια, κόλλες, περιοδικά, ταµπουρίνο, πηλός. Έννοιες που εισάγονται: Πλαγγών, νευρόσπαστο, κοροπλάστης ( βλ. παραπάνω). Μέσα: Παρατήρηση, συζήτηση, ζωγραφική, χαρτοκοπτική, κολλάζ, κινητικό παιχνίδι, κατασκευή, εικαστική δραστηριότητα. Αναγνώριση, παρατήρηση και περιγραφή της πλαγγόνας: τα µέλη της κούκλας κινούνται, το κεφάλι της παραµένει ακίνητο, έχει καπέλο, πώς είναι το φόρεµά της, κλπ. Συζήτηση: Ο φύλακας δείχνει στα παιδιά την πλαγγόνα. Τα ενθαρρύνει να της κάνουν ερωτήσεις «Παιδιά εάν µπορούσε να µιλήσει η κούκλα, τι θα την ρωτούσατε;». Οι ερωτήσεις µπορούν να αναφέρονται σε διάφορα θέµατα: από τι είναι κατασκευασµένη, ποιος την έφτιαξε και πώς (µε καλούπι), πώς ονοµαζόταν στην αρχαία εποχή, για ποιόν προοριζόταν, ποιος έπαιζε µαζί της. Επίσης εάν είχε όνοµα, πού είναι τα ρούχα της, γιατί την έλεγαν και νευρόσπαστο, (επειδή είχε κινητά µέλη) και πώς έφθασε στο µουσείο (ανασκαφή). Η πλαγγόνα µπορεί να «ψιθυρίσει» τις απαντήσεις στο αυτί του φύλακα ή του Πέτρου και της Μυρτώς, προκειµένου να τις παρουσιάσουν στα παιδιά. Στη συνέχεια ο φύλακας τοποθετεί µια σύγχρονη κούκλα δίπλα- δίπλα µε την αρχαία. Ακολουθεί συζήτηση για τις οµοιότητες και τις διαφορές ανάµεσα στις δύο κούκλες, ως προς τον υλικό (τότε ήταν πήλινη- τώρα είναι πλαστική ή πάνινη), τον τρόπο µε τον οποίο κατασκευάζονται, (τότε την κατασκεύαζε ο κοροπλάστης, τώρα κατασκευάζεται στο εργοστάσιο κοκ.). Στο σηµείο αυτό ο φύλακας µπορεί να ρωτήσει τα παιδιά ποιο είναι το πρώτο πράγµα που τους έρχεται στο µυαλό όταν ακούν τη λέξη «κοροπλάστης» ( κόρη, κορίτσι, πλάθω, πηλός): άρα κοροπλάστης είναι αυτός που πλάθει, κόρες ή κούκλες χρησιµοποιώντας καλούπια (µήτρες). Ζωγραφική/χαρτοκοπτική: κάθε παιδί παίρνει ένα φωτοαντίγραφο µε το περίγραµµα της πλαγγόνας, όπως αυτό αποδίδεται στο έντυπο του µαθητή. Μπορεί να την ζωγραφίσει όπως θέλει ή να κολλήσει ρούχα από διάφορα περιοδικά και να κάνει κολλάζ. Κινητικό παιχνίδι: όλα τα παιδιά γίνονται κούκλες µε κινητά µέλη. Κινούνται ανάλογα µε τα χτυπήµατα στο ταµπουρίνο. Όταν σταµατούν τα χτυπήµατα, σταµατούν και τα παιδιά. Κατασκευή: τα παιδιά καλούνται να φτιάξουν κούκλες όµοιες µε το αντίγραφο του µουσείου. Πειραµατίζονται µε τον πηλό και προσπαθούν να δώσουν στις κούκλες τους κινητά µέλη, χρησιµοποιώντας λεπτό σύρµα ή νήµα. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// --Μπάλα-- Στόχος: Σύγκριση ανάµεσα στα παιχνίδια του τότε και του τώρα, προβολή της διαχρονικότητας κάποιων παιχνιδιών που δεν αλλάζουν στο πέρασµα του χρόνου. Υλικά: Σύγχρονες µπάλες (µπάσκετ, τένις, πιγκ- πόγκ κλπ), χαρτιά, µπογιές, ψαλίδια, κόλλες, περιοδικά. Έννοιες που εισάγονται: σφαῖρα ( βλ. παραπάνω). Μέσα: Συζήτηση, ζωγραφική, χαρτοκοπτική, κολλάζ, κινητικό παιχνίδι

22 23 Συζήτηση: Ο φύλακας δείχνει διάφορες µπάλες, µικρές και µεγάλες, πάνινες, δερµάτινες, πλαστικές κοκ. Μαζί µε τα παιδιά παρατηρούν ότι η µπάλα είναι ένα παιχνίδι που δεν άλλαξε καθόλου, όσα χρόνια και αν περάσουν. Ζωγραφική: Κάθε παιδί παίρνει µια φωτοτυπία µε το περίγραµµα της µπάλας, όπως αυτή αποδίδεται στο έντυπο του µαθητή. Μπορούν να τη ζωγραφίσουν ή να κολλήσουν χαρτιά (κολλάζ). Κατασκευή: Τα παιδιά κατασκευάζουν µπάλες διαφορετικού µεγέθους από πολύχρωµα χαρτιά: τα τσαλακώνουν και τα στερεώνουν µε κολλητική ταινία. Παιχνίδια κινητικά. Τα παιδιά παίζουν κάποιο από τα παιχνίδια που περιγράφει ο φύλακας. ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ. α) το Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων Το Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων κατασκευάστηκε τη δεκαετία του 1960 µε σχέδια του Άρη Κωνσταντινίδη, ενός από τους βασικούς εκπροσώπους του µοντερνισµού στην Ελλάδα. Είναι ένα περιφερειακό, δηµόσιο µουσείο, το οποίο αποτελεί από τον Οκτώβριο του 2014, την έδρα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων. Το 2008 µετά από εκτεταµένες εργασίες ανακαίνισης άνοιξε τις πύλες του για το κοινό. Οι συλλογές του αποτελούνται από τρεις χιλιάδες αντικείµενα από όλη την Ήπειρο, τα οποία χρονολογούνται από την παλαιολιθική εποχή έως τους ρωµαϊκούς χρόνους. Τα τελευταία χρόνια έχουν οργανωθεί εκθέσεις µε ποικίλο περιεχόµενο, διαλέξεις και πλήθος εκπαιδευτικών προγραµµάτων που απευθύνονται σε παιδιά της πρωτοβάθµιας και δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης. Χάλκινο ειδώλιο παιδιού που κρατά σφαίρα από τη ωδώνη, 3ος αι. π.χ. Εκτός από τις παραπάνω δραστηριότητες τα παιδιά µπορούν: Α) να φέρουν στην τάξη τους µια καθορισµένη ηµέρα, ο καθένας από µια κούκλα ή από µια µπάλα, ώστε να αναπαράγουν το θέµα της µουσειοσκευής. Β) να ζητήσουν παλιά παιχνίδια από τους γονείς τους, εάν φυσικά εκείνοι έχουν, και να τα φέρουν στο σχολείο για να κάνουν τη δική τους έκθεση παλιών παιχνιδιών. Γ) να κόψουν από τις σελίδες του εξωφύλλου του εντύπου του µαθητή, τις φιγούρες των πρωταγωνιστών της ιστορίας και να τις ζωντανέψουν µέσα από το παιχνίδι.

24 25 β) για την αίθουσα της «Αρχαιολογίας του Θανάτου» Είναι γνωστό ότι κατά την αρχαιότητα η επιβίωση των παιδιών δεν ήταν εύκολη. Η παιδική θνησιµότητα από ασθένειες, ατυχήµατα ή ακόµη και πολεµικά γεγονότα ήταν µεγάλη. Στην αίθουσα της «Αρχαιολογίας του Θανάτου» παρουσιάζονται ταφικά σύνολα από την ενδοχώρα (Βίτσα, Λιατοβούνι, Πωγώνι, ουρούτη Ιωαννίνων) και τα παράλια της Ηπείρου (Μιχαλίτσι Πρέβεζας, Αµβρακία). Σε πολλά από τα νεκροταφεία αυτά, εντοπίστηκαν και παιδικοί τάφοι. Ενδεικτικά αναφέρουµε τον τάφο µιας µητέρας στο νεκροταφείο του αρχαίου µολοσσικού οικισµού στη Βίτσα Ζαγορίου που είχε ταφεί βιαστικά τον 6ο αι. π.χ. µε τα δύο παιδιά της, ηλικίας πέντε και οκτώ ετών, λόγω ίσως κάποια επιδηµικής νόσου. Σε ανάλογη ίσως αιτία οφείλεται και ο µεγάλος αριθµός παιδικών ταφών στο αρχαίο νεκροταφείο της ουρούτης Ιωαννίνων: από τους εκατόν πενήντα τάφους που ερευνήθηκαν, οι σαράντα επτά ανήκαν σε παιδιά. Από το σύνολο των τάφων αυτών, οι περισσότεροι από τους οποίους χρονολογούνται στον 6ο και 5ο αι. π.χ. ξεχωρίζουν δύο: µια ανακοµιδή οστών σε πιθάρι του 6ου αι. π.χ., η οποία παρουσιάζεται στην αίθουσα, και τα κτερίσµατα του τάφου ενός µικρού κοριτσιού, το οποίο είχε ταφεί µε το ασηµένιο βραχιόλι του και µια χρυσή περόνη του 5ου αι. π.χ. Στην αίθουσα κυριαρχεί η αναπαράσταση του ταφικού περιβόλου του αρχαίου νεκροταφείου στο Μιχαλίτσι, στο µυχό της χερσονήσου της Πρέβεζας. Το νεκροταφείο, οποίο πρέπει να Ανακοµιδή οστών σε πιθάρι από τη ουρούτη Ιωαννίνων, 6ος αι. π.χ. Χρυσή περόνη µε κεφάλι λιονταριού από παιδική ταφή στη ουρούτη Ιωαννίνων, 5ος αι. π.χ. Άποψη του αρχαίου οικισµού στη Βίτσα Ζαγορίου. Αργυρό βραχιόλι (ψέλιο) από παιδική ταφή στη ουρούτη Ιωαννίνων, 5ος αι. π.χ. ( 5966)

26 27 ανήκε σε σηµαντικό οικισµό των Κασσωπαίων, χρονολογείται στον 5ο και 4ο αι. π.χ. Τα περισσότερα από τα παιχνίδια- αντίγραφα της µουσειοσκευής προέρχονται από τους τάφους του συγκεκριµένου νεκροταφείου. Η πλαγγόνα βρέθηκε στον τάφο ενός κοριτσιού του 5ου αι. π.χ., το οποίο φορούσε ασηµένιο βραχιόλι. Το χάλκινο αµαξίδιο βρέθηκε σε έναν άλλο τάφο, µαζί µε τέσσερα πήλινα ζωάκια. Στο νεκροταφείο ανασκάφηκε ταφικός περίβολος, µια λίθινη κατασκευή σε σχήµα π µε διαδοχικές ταφές, οι οποίες πιθανότατα ανήκαν σε πλούσια τοπική οικογένεια. Ο περίβολος έφερε την ταφική στήλη του ιοζότου, γιου του Κλεοπτολέ- µου, µαζί µε µε γλυπτά, µεταξύ των οποίων ένα λιοντάρι και αγάλµατα µικρών κοριτσιών, τα οποία χρονολογούνται στο τέλος του 4ου αι. π.χ. Αργυρό βραχιόλι (ψέλιο) από το Μιχαλίτσι Πρέβεζας, 5ος αι.π.χ. Πήλινη πλαγγόνα από το Μιχαλίτσι Πρέβεζας, 5ος αι. π.χ.

28 29 γ) για τα παιδιά στις θεµατικές συλλογές του Αρχαιολογικού Μουσείου Ιωαννίνων Στην αρχαιότητα η γέννηση ενός παιδιού αποτελούσε εγγύηση για τη διασφάλιση του «οίκου», έννοιας ταυτόσηµης µε την οικογένεια, αλλά και της ευρύτερης κοινωνικής οµάδας, στην οποία ανήκε. Η µέριµνα για τη φυσική και ηθική του διάπλαση εξασφάλιζε τόσο τη συνέχεια του οίκου, όσο και της πόλης- κράτους ή όποιας φυλετικής οντότητας ανήκε. Πουθενά αλλού αυτή η ανησυχία δεν εκφράστηκε τόσο έντονα, όσο στις ερωτήσεις των πιστών στα µολύβδινα πινάκια (ελάσµατα) που βρέθηκαν στο ιερό της ωδώνης. Ένα µικρό µόνον µέρος των πινακίων αυτών παρουσιάζεται σήµερα στην αίθουσα του «Ιερού της ωδώνης». Οι περισσότερες ερωτήσεις αφορούν στην απόκτηση παιδιού. Σε µερικές δηλώνεται σαφή προτίµηση ως προς φύλο (αγόρι), ενώ δεν λείπουν και εκείνες, όπου είναι έκδηλη η αγωνία για την υγεία του παιδιού. Οι πιστοί στις ερωτήσεις τους µνηµονεύουν τη ιώνη, τη ήµητρα, την Αφροδίτη και την Ήρα, θεές κουροτρόφους, οι οποίες συνδέονταν µε την τεκνοποιία, την ασφαλή γέννα και τις µητέρες, καθώς και την ανατροφή και την προστασία των παιδιών. εν αποκλείεται τα δύο µικρά χάλκινα ειδώλια παιδιών, που βρέθηκαν κατά τις ανασκαφές του ιερού, να απεικονίζουν αγοράκια τα οποία «έταξαν» οι γονείς τους στις θέες, µέχρι την ενηλικίωσή τους. Τα µακριά, πλεγµένα µαλλιά προορίζονταν να κοπούν και να προσφερθούν κατά τη διάρκεια κάποιας τελετής, που σηµατοδοτούσε την µετάβαση από την παιδική στην εφηβική ηλικία. δ) τις απεικονίσεις παιδιών στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων. Οι απεικονίσεις των παιδιών στην αρχαιότητα δεν συνηθίζονταν ιδιαίτερα. Στην τέχνη, το παιδί κίνησε πολύ αργά το ενδιαφέρον των καλλιτεχνών. Έτσι, σε έργα του 6ου και 5ου αι. π.χ. τα παιδιά αποδίδονται ως µικρογραφίες ενηλίκων. Αργότερα, στον 4ο αι. π.χ. πληθαίνουν απεικονίσεις παιδιών και µόνον στους ελληνιστικούς χρόνους κατασκευάζονται ειδώλια και αγάλµατα µε ρεαλιστικά χαρακτηριστικά. Τα γλυπτά των κοριτσιών από το Μιχαλίτσι και τα δύο χάλκινα αγοράκια από τη ωδώνη αποδίδουν παιδιά στην ηλικία των τεσσάρων και επτά ετών. Τα κοριτσάκια, χρονολογούνται στο τελευταίο τέταρτο του 4ου αι. π.χ. Έχουν σωθεί µόνον ένα κεφαλάκι και δύο µικροί κορµοί. Τα µαλλιά είναι χτενισµένα σε πυκνές πλεξίδες µε ακτινωτή διάταξη. Ένα λεπτό κορδόνι, γύρω από τις µασχάλες και κάτω από το στήθος συγκρατεί το ρούχο από την ορµή του παιχνιδιού και αγκαλιάζει το µικρό σώµα. Η µικρότερη θα πρέπει να κρατούσε κάποιο παιχνίδι ή ζωάκι, το οποίο όµως δεν σώθηκε. Τα αγοράκια χρονολογούνται στις αρχές του 3ου αι. π.χ. Απεικονίζονται γυµνά και κρατούν µια µπάλα (σφαίρα), το ένα, ένα περιστέρι το άλλο. Μολύβδινο πινάκιο µε ερώτηση για την απόκτηση παιδιών από τη ωδώνη, 6ος αι. π.χ. Μαρµάρινο άγαλµα κοριτσιού από το Μιχαλίτσι Πρέβεζας, τέλος 4ου αι. π Χ.

30 31 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Η κριτική επεξεργασία των αποτελεσµάτων στο πρόγραµµα χρησιµεύει για να γίνει αντιληπτός ο τρόπος ανταπόκρισης των παιδιών και διερευνηθούν τρόποι βελτίωσης του συγκεκριµένου προγράµµατος. Στο ερωτηµατολόγιο σηµειώνονται τα εξής: Μαρµάρινο κεφάλι κοριτσιού από το Μιχαλίτσι Πρέβεζας, τέλος 4ου αι. π.χ. > Ηµεροµηνία:... > Περιοχή:... > Αριθµός µαθητών:... > Πώς µεταφέρθηκε η µουσειοσκευή στο σχολείο σας;... > Πώς µάθατε για τη µουσειοσκευή;... > Πόσο χρόνο έµεινε η µουσειοσκευή στο σχολείο σας;... > Το εκπαιδευτικό πρόγραµµα ήταν: α. Ενδιαφέρον ως προς το περιεχόµενο 1 2 3 4 5 Χάλκινο ειδώλιο παιδιού µε σφαίρα από τη ωδώνη, 3ος αι. π.χ. Χάλκινο ειδώλιο παιδιού µε περιστέρι από τη ωδώνη, 3ος αι. π.χ. β. Ενδιαφέρον ως προς τις παιδαγωγικές µεθόδους 1 2 3 4 5......

32 > Περιγράψτε τις αντιδράσεις των παιδιών στην εκπαιδευτική δραστηριότητα: - Είχαν τα παιδιά απορίες;............ - Έδειξαν ενθουσιασµό;............ - Αντέδρασαν µε τον ίδιο τρόπο κορίτσια και αγόρια;............ - Εµφάνισαν στο παιχνίδι στοιχεία από την εµπειρία τους µε το συγκεκριµένο θέµα;............ > Ήταν κατανοητές οι πληροφορίες που παρέχονται στο έντυπο του εκπαιδευτικού;............ - Αντιµετωπίσατε προβλήµατα στην εµψύχωση των τριών χαρακτήρων (µαρότες);............ > Θα προτείνατε τη µουσειοσκευή σε άλλους συναδέλφους σας;......

34 35 ΕΝ ΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ανδρέου, Ι. 1999. Το αρχαίο νεκροταφείο στη ουρούτη Ιωαννίνων, Μύρτος. Τόµος στη µνή- µη της Ιουλίας Βοκοτοπούλου, Θεσσαλονίκη, 23-38. Αργυριάδη, Μ. 1994. Το ηµερολόγιο µιας κούκλας, Αθήνα. Χελώνα Βασιλοπούλου, Ει. 2003. Το παιδί και το παιχνίδι στην αρχαία ελληνική τέχνη. Παιδαγωγική προσέγγιση. Θεσσαλονίκη (Αδηµοσίευτη διδακτορική διατριβή). Βοκοτοπούλου, Ι. 1970. Νέα ευρήµατα εξ Ηπείρου. Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών, τό- µος ΙΙΙ, τεύχος 1: 39-45. Βοκοτοπούλου, Ι. 1973. Αρχαιολογικαί Ειδήσεις εξ Ηπείρου. Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών, τόµος VI, τεύχος 2: 215-229, κυρίως 220-222. Βοκοτοπούλου, Ι. 1986. Βίτσα. Τα νεκροταφεία µιας µολοσσικής κώµης. Αθήνα. Γαλανίδου, Ν., L. H. Dommasnes (επιµ.) 2012. Μιλώντας στα παιδιά για το παρελθόν. Μια διεπιστηµονική προσέγγιση. ηµόσια Αρχαιολογία 1. Αθήνα. Γεωργοπούλου, Π., Ξυδέα, Ν. Ρηγάτου, Α. 2011. Κάποτε όταν ζούσα στην αρχαία Αθήνα. Μουσειοσκευή για παιδιά Α - ηµοτικού. Έντυπο για τον Εκπαιδευτικό. Στο πλαίσιο της περιοδεύουσας έκθεσης «Μύρτις: πρόσωπο µε πρόσωπο µε το παρελθόν». Αθήνα Γραβάνη, Κ. 1997. Τοπογραφικά Κασσωπαίας, Αφιέρωµα στον N. G. L. Hammond, Θεσσαλονίκη: 79-93. Cohen, A. Constructions of Childhood in ancient Greece and Italy, Hesperia Supplement 41. 2007. Dörig, J. 1958. Von griechischen Puppen. Antike Kunst I: 41-52. Falk, J., Dierking, L. 2000. Learning from Museums Visitor Experiences and the Making of Meaning, Alta Mira Press. Fittà, M. 1998. Spiele und Spielzeug in der Antike. Unterhaltung und Vergnügen im Altertum. Stuttgart. Hooper-Greenhill, E. (επιµ.) 1999. The Educational Role of the Museum. Routledge, London and New York. Huizinga, J. 1989. Ο άνθρωπος και το παιχνίδι. Homo Ludens. (µετ. Στέφανος Ροζάνης- Γεράσιµος Λυκιαρδόπουλος). Αθήνα. Καλεσοπούλου,. (επιµ.) 2011. Παιδί και εκπαίδευση στο Μουσείο. Θεωρητικές αφετηρίες, παιδαγωγικές πρακτικές. Ελληνικό Παιδικό Μουσείο. Αθήνα. Λάζος, Χρ. 2002. Παίζοντας στο χρόνο. Αρχαιοελληνικά και βυζαντινά παιχνίδια, 1700 π.χ.- 1500 µ.χ. Αθήνα: Αίολος. Λάζος, Χρ. 2010. Παιχνίδια των αρχαίων Ελλήνων. Παιδικά, Αθλητικά, Τύχης και Μαντείας. Αθήνα. Layne, J.- M., 2008. The enculturative function of toys and games in ancient Greece and Rome. Master of Arts. University of Maryland. College Park. Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισµού.2004. Εκπαιδευτικά Προγράµµατα. Βιβλίο για τον εκπαιδευτικό. Παίζουµε ανασκαφή; Αθήνα. Μυρογιάννη, Ε. 2002. 10 µικροί διάλογοι για ένα µουσείο, Αθήνα. Νάκου, Ε. 2001. Μουσεία: Εµείς, τα Πράγµατα και ο Πολιτισµός. Από τη σκοπιά της θεωρίας του Υλικού Πολιτισµού, της Μουσειολογίας και της Μουσειοπαιδαγωγικής. Νήσος, Αθήνα. Neils J., J. H. Oakley et al. 2003. Coming of Age in Ancient Greece. New Haven-London: Yale University Press. Neils J., J. H. Oakley 2004. Striving for excellence: Ancient Greek Childhood and the Olympic spirit. New York. Nικονάνου, N. 2010. Μουσειοπαιδαγωγική: από τη θεωρία στην πράξη, Πατάκης, (στη σειρά: Μουσειακές Σπουδές) Αθήνα. Ντεκάστρο, Μ. 2007. Στο µουσείο, Αθήνα. Ξανθοπούλου, Κ. 2011. Παιχνίδια για όλους, µικρούς και µεγάλους, στο Β. Γραµµένος (επιµ)., Στη Μακεδονία από τον 7ο αιώνα π.χ. ως την ύστερη αρχαιότητα, Θεσσαλονίκη. 201-213. Papaconstantinou, A., M. Talbot, 2009. Becoming Byzantine. Children and Childhood in Byzantium. Harvard University Press. Πλατή, Μ. 2009. Παίζοντας στην αρχαία Ελλάδα µε τον Λύσιν και την Τιµαρέτην, Ίδρυµα Ν. Π. Γουλανδρή- Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης- Εκπαιδευτικά Προγράµµατα, Αθήνα. Schmidt, R. 1977. Darstellung von Kinderspielzeug und Kinderspiel in der griechischen Kunst. Wien. Thompson Burr D. 1982. A dove for Dione. Hesperia 20 Supplement: 155-162.