Ι.Ε.Κ. ΧΑΝΙΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΚΑΙ ΕΚΦΡΑΣΗΣ ΤΕΧΝΙΚΑ Α ΕΞΑΜΗΝΟ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 2012-2013 ΜΑΘΗΜΑ 12-13 ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΕΣ ΔΑΣΚΑΛΑΚΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΠΕΚΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ
Υλικά και είδη χρωμάτων 1. Εισαγωγή Η τάση του παιδιού να εξερευνά τον κόσμο που το περιβάλλει και να τον αναπαριστά μέσα από πολύχρωμα σχέδια και χρώματα αποτελεί ένα σημαντικό είδος δημιουργικής έκφρασης και επικοινωνίας, που πολλές φορές δείχνει να είναι αποτελεσματικότερο από τον λόγο. Τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας, μέσα από τις εικαστικές δραστηριότητες, εκφράζουν τις ιδέες τους, τις σκέψεις τους και τα συναισθήματα τους με διάφορα μέσα και υλικά και με ένα δικό τους προσωπικό τρόπο. Άλλωστε η ποικιλία των υλικών είναι σημαντική προϋπόθεση και βασική παράμετρος της ποικιλίας της παιδικής έκφρασης και δημιουργίας. Τόσο ο παιδικός σταθμός όσο και το νηπιαγωγείο πρέπει να θέτουν στη διάθεση των παιδιών μια μεγάλη ποικιλία μέσων, αντικειμένων και υλικών, τα οποία θα διερευνήσει το παιδί και θα τα χρησιμοποιήσει ανάλογα για να εκφραστεί με ποικίλους καλλιτεχνικούς τρόπους. 2. Εμπλουτίζοντας τη γωνιά των εικαστικών Για να προσεγγίσει ο/η παιδαγωγός με τον καλύτερο δυνατό τρόπο ένα άρτιο πρόγραμμα εικαστικής αγωγής με επιτυχία, οφείλει να λάβει υπόψη κάποιους βασικούς παράγοντες που, άμεσα ή έμμεσα, θα βοηθήσουν στην επίτευξη των στόχων του προγράμματος. Η οργάνωση της γωνιάς των εικαστικών πρέπει να είναι τέτοια, ώστε να διευκολύνει τόσο τον/τη παιδαγωγό όσο και τα παιδιά να υλοποιούν τις εικαστικές δραστηριότητες. Βασικοί στόχοι της γωνιάς των εικαστικών είναι η ελεύθερη έκφραση των παιδιών καθώς και η ανάπτυξη της φαντασίας και της δημιουργικότητας. Έτσι λοιπόν, η απασχόληση ενός παιδιού προσχολικής ηλικίας σε αυτή τη γωνιά: Του προσφέρει την εξαιρετική αίσθηση της προσωπικής προσπάθειας και του επιτεύγματος, γεμίζοντας το με συναισθήματα χαράς, ικανοποίησης, υπερηφάνειας και αυτοπεποίθησης. Αποτελεί μια σημαντική εξάσκηση του οπτικοκινητικού συντονισμού και της λεπτής κινητικότητας.
Βελτιώνει σημαντικά την δεξιότητα της παρατήρησης και της εξερεύνησης του περιβάλλοντα κόσμου. Καλλιεργεί την αισθητική αγωγή του. Ενισχύει και τονώνει την προσωπική του συναισθηματική έκφραση. Προσφέρει στο παιδί πολλές δυνατότητες να ανακαλύψει προσωπικές κλίσεις, ταλέντα και ικανότητες. Συντελεί στην ανάπτυξη της κοινωνικοποίησης του, καθώς μπορεί να δουλεύει σε ομαδικές εργασίες με άλλα παιδιά ταυτόχρονα. Απαραίτητη προϋπόθεση για την ελεύθερη και αυθόρμητη έκφραση των παιδιών είναι η δημιουργία ενός περιβάλλοντος ελκυστικού, πλούσιου σε ερεθίσματα που να κεντρίζει και να διεγείρει ταυτόχρονα το ενδιαφέρον των παιδιών. Αντίγραφα από πίνακες, αντίγραφα γλυπτών, περίεργα μικροαντικείμενα, εικόνες ή φωτογραφίες τέχνης μπορούν να συνοδεύουν τη γωνιά των εικαστικών και να φέρουν έτσι πιο κοντά τα παιδιά σε επαφή με την εικαστική τέχνη. Παράλληλα, ο/η παιδαγωγός θα πρέπει να φροντίσει για τη συγκέντρωση και την οργάνωση των υλικών και των εργαλείων που είναι απαραίτητα για τις εικαστικές δραστηριότητες. Άλλωστε, τα έργα των παιδιών προσδιορίζονται σε μεγάλο βαθμό
από την ποικιλία των κατάλληλων υλικών και εργαλείων που βρίσκονται στη διάθεση τους. Θα ήταν ευτύχημα αν το κάθε σχολείο είχε απεριόριστες οικονομικές δυνατότητες ώστε να εξασφαλίσει πληθώρα υλικών για την εικαστική τέχνη. Παράλληλα όμως έχει γίνει και μια σημαντική παρανόηση πάνω σε αυτό το ζήτημα να θεωρούμε δηλαδή ότι τα όμορφα και καλαίσθητα έργα γίνονται μόνο με ακριβά και πολυτελή υλικά και ότι για την αισθητική αγωγή πρέπει να δαπανήσουμε μεγάλα χρηματικά ποσά. Κι όμως δημιουργούνται αριστουργήματα από τα παιδιά με απλά, ασήμαντα έως και άχρηστα υλικά. Η ποικιλία των υλικών συνήθως εμπνέει και διεγείρει σε μεγάλο βαθμό τόσο τη φαντασία όσο και τα συναισθήματα των παιδιών. Έτσι η δημιουργία γεννιέται τις περισσότερες φορές από αυτή τη συνάντηση των υλικών. Από την αρχή της σχολικής χρονιάς, τα παιδιά ευαισθητοποιούνται στη συγκέντρωση χρήσιμων-άχρηστων υλικών, τα φέρνουν στο σχολείο και τα τακτοποιούν μαζί με τον/ την παιδαγωγό στις κατάλληλες θέσεις. Η οργάνωση των υλικών είναι μια διαδικασία καθοριστικής σημασίας για τη δημιουργική απασχόληση των παιδιών. Τα παιδιά θα πρέπει εύκολα να βρίσκουν και να επιλέγουν τα υλικά ανάλογα πάντα με τους εικαστικούς και εκφραστικούς τους στόχους. Για την οργάνωση της γωνιάς των εικαστικών, θα ήταν χρήσιμο να υπάρχουν: 1 ή 2 τραπέζια με καρέκλες 1 ή 2 έπιπλα φύλαξης εργαλείων και υλικών 1 ή 2 καβαλέτα ζωγραφικής Νιπτήρας με βρύση Πίνακας για την ανάρτηση των παιδικών δημιουργιών Κάδοι απορριμμάτων Μουσαμάδες για τα τραπέζια Χρήσιμα εργαλεία που πρέπει να περιλαμβάνει η γωνιά των εικαστικών είναι: Πλαστικές ποδιές ή παλιά μακριά πουκάμισα Πλαστικά μικρά δοχεία για τη φύλαξη ή την ανάμειξη ρευστών χρωμάτων Ψαλιδάκια (και για αριστερόχειρες) Μικρές βούρτσες και κύλινδροι βαψίματος
Μικρά σφουγγάρια Πλάστες και φορμάκια κοπής (κουπάτ) Κόλλες τύπου UHU (ρευστή και stick), ατλακόλ Χαρτοκόπτης Συρραπτική μηχανή Διατρυτήρας (διακορευτής σχεδίων) Χάρακας Τα υλικά που θα χρησιμοποιηθούν ποικίλουν ανάλογα με τις εικαστικές δραστηριότητες που θα πραγματοποιηθούν και μπορεί να είναι: Μπογιές, χρώματα: τέμπερες, νερομπογιές, ακρυλικά χρώματα, πλαστικά χρώματα, δακτυλομπογιές, μπογιές σε σκόνη υδροδιαλυτές, χρωματιστές κιμωλίες, μαρκαδόροι, ξυλομπογιές, χρώματα σμάλτου, κηροπαστέλ, λαδοπαστέλ, κάρβουνο,. Χαρτιά: Απλό χαρτί λευκό Α4, χρωματιστό χαρτί Α4, χαρτί λευκό Α3, χασαπόχαρτο, ριζόχαρτο, χαρτί του μέτρου (στρατσόχαρτο), χρωματιστά χαρτόνια Canson, βελουτέ χαρτί, γλασέ χαρτί, γκοφρέ χαρτί, μεταλλιζέ χαρτόνι, χαρτί μπριστόλ, χαρτόνι τόμπολας, οντουλέ χαρτόνι, ζελατίνες σε διάφορα χρώματα. Πινέλα: τα πινέλα πρέπει να είναι κάπως σκληρά με άσπρη τρίχα. Το μικρό μέγεθος, στρογγυλό ή πλακέ, από Νο 2 έως Νο 4 μπορεί να χρησιμοποιηθεί για λεπτομέρειες. Το μεσαίο μέγεθος πλακέ, από Νο 8 έως Νο 12, μπορεί να χρησιμοποιηθεί στις περισσότερες περιπτώσεις και για το γέμισμα επιφανειών. Το μεγάλο μέγεθος πλακέ, από Νο 12 και πάνω, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για το γρήγορο γέμισμα μεγάλων κυρίως επιφανειών, όταν συνήθως πρόκειται για πολύ μεγάλα ομαδικά έργα. Παλέτες πλαστικές Πηλός και πλαστελίνη Άχρηστο υλικό Η καλλιτεχνική έκφραση των παιδιών θα πρέπει να είναι ελεύθερη ενώ η παρέμβαση του/της παιδαγωγού πρέπει να είναι όσο το δυνατόν ελάχιστη. Τα παιδιά θα πρέπει να ενθαρρύνονται κατά τη διάρκεια της χρονιάς με πειραματισμούς και διερευνήσεις των παραπάνω υλικών και εργαλείων ώστε να έρθουν σε επαφή με ποικίλες τεχνικές
της αισθητικής αγωγής. Τέλος τα παιδιά θα πρέπει να μάθουν να προετοιμάζουν μόνα τους το χώρο πριν από κάθε εικαστική δραστηριότητα αλλά και να μαζεύουν και να τακτοποιούν τα υλικά, κάθε φορά που τελειώνουν. 3. Βασικές γνώσεις αναφοράς για τα είδη χρωμάτων Τα χρώματα χωρίζονται σε δυο βασικές ομάδες, ανάλογα με το υλικό που έχουν ως βάση. 1) Τα υδροχρώματα με βάση το νερό που διαλύονται και επομένως καθαρίζονται με νερό. Σε αυτή την κατηγορία υπάρχουν: Οι τέμπερες οι οποίες κυκλοφορούν σε υγρή μορφή, σε σκόνη ή πάστα και αφού διαλυθούν σε νερό δουλεύονται με πινέλο σε χαρτόνι ή σε χαρτί. Οι νερομπογιές κυκλοφορούν σε σωληνάρια ή σε πλακέτες και δουλεύονται συνήθως με πολύ βρεγμένα πινέλα. Τα ακρυλικά χρώματα κυκλοφορούν σε σωληνάρια ή βαζάκια και αραιώνονται με νερό, δουλεύονται με πινέλα και στεγνώνουν πολύ γρήγορα. Το πλαστικό χρώμα χρειάζεται νερό για να αραιωθεί, καλύπτει οποιαδήποτε επιφάνεια, καθώς είναι αδιαφανής μπογιά, και κυκλοφορεί σε τενεκεδένια κουτιά σε αρκετούς χρωματισμούς. Μαλακά και σκληρά παστέλ έχουν ως συνθετικό υλικό κόλλα από καουτσούκ. Τα μαλακά παστέλ έχουν ελάχιστη ποσότητα κόλλας,
σπάνε εύκολα κατά τη χρήση τους αλλά δίνουν ζωηρά και έντονα χρώματα. Τα σκληρά παστέλ μπορούν να ξυστούν και να γίνουν μυτερά, είναι πιο ανθεκτικά και ζωγραφίζουμε με αυτά κρατώντας τα σε πλάγια θέση. Οι δαχτυλομπογιές κατασκευάζονται από χρώματα, σκόνες και κόλλα. Χρησιμοποιούνται με τα δάχτυλα και είναι ιδιαίτερα αγαπητές στα παιδιά ιδιαίτερα κατά την έναρξη της σχολικής χρονιάς. 2) Τα ελαιοχρώματα έχουν ως βάση συνήθως το λάδι και διαλύονται με νέφτι. Τα ελαιοχρώματα τα συναντούμε στις παρακάτω μορφές: Οι μαρκαδόροι με μύτη από τσόχα, που χρησιμοποιούνται από τα παιδιά είτε πάνω σε χαρτί είτε σε χαρτόνι. Οι λεπτοί μαρκαδόροι είναι πιο εύχρηστοι στο σχέδιο και το χρωμάτισμα μικρών επιφανειών ενώ οι χοντροί προτείνονται συνήθως για μεγαλύτερες επιφάνειες. Τα λάδια μπορούμε να τα βρούμε σε ματ ή διάφανη μορφή, δουλεύονται με πινέλα και κυκλοφορούν συνήθως σε σωληνάρια σε μορφή πάστας. Λαδοπαστέλ και κηροπαστέλ δουλεύονται σε χαρτί. Ξυλομπογιές (χρωματιστά μολύβια).
Υπενθυμίζουμε εδώ για τον/την παιδαγωγό τις παρακάτω σημαντικές πληροφορίες: θερμά ονομάζονται τα χρώματα που θυμίζουν φωτιά κόκκινο, πορτοκαλί, κίτρινο, ώχρα και καφέ. Ψυχρά ονομάζονται αυτά που θυμίζουν νερό μπλε, γαλάζιο, πράσινο, μωβ, γκρι. Ουδέτερα χρώματα θεωρούνται το άσπρο και το μαύρο. Επίσης τα βασικά χρώματα είναι το κόκκινο, το κίτρινο και το μπλε. Το άσπρο και το μαύρο χρώμα δίνουν όλες τις πιθανότητες για πιθανές διαβαθμίσεις. Αν τα βασικά χρώματα αναμειχθούν σε ίσες ποσότητες, προκύπτουν τότε: Από κόκκινο και κίτρινο πορτοκαλί Από κόκκινο και μπλε μωβ Από μπλε και κίτρινο πράσινο Τα χρώματα που προκύπτουν ονομάζονται παράγωγα χρώματα. Είναι σύνθετα και αντίθετα από εκείνο το χρώμα που δεν μπήκε στην ανάμειξη. Το χρώμα που δεν μπήκε στην ανάμειξη μαζί με εκείνο που προκύπτει από αυτή, δημιουργούν τα ζευγάρια των συμπληρωματικών χρωμάτων (μπλε-πορτοκαλί, κόκκινο-πράσινο, κίτρινο-μωβ). Τα συμπληρωματικά χρώματα, αν τοποθετηθούν το ένα δίπλα στο άλλο, δίνουν ισχυρή αντίθεση. Αν αναμειχθούν όμως μεταξύ τους δίνουν γκρίζους
τόνους. Αν ένα από τα παράγωγα χρώματα αναμειχθεί με μια ίση ποσότητα ενός βασικού χρώματος-από αυτά που περιέχει-δημιουργείται μια νέα παραλλαγή, στην οποία κυριαρχεί το χρώμα που πλεονάζει. Προσθέτοντας άσπρο ή μαύρο χρώμα στις αναμείξεις χρωμάτων, δημιουργείται συνήθως μια μεγάλη ποικιλία από ανοιχτές ή σκούρες αποχρώσεις. Αναμιγνύοντας άσπρο και μαύρο χρώμα σε ίσες ποσότητες, προκύπτει ένα γκρίζο χρώμα. Τέλος, το χρώμα χαρακτηρίζεται από τρεις σημαντικές ιδιότητες: την απόχρωση, τον τόνο και την ένταση. Η απόχρωση είναι το νέο χρώμα που προκύπτει από την ανάμειξη άλλων χρωμάτων. Ο τόνος αναφέρεται στη διαβάθμιση του ίδιου χρώματος από το ανοιχτό στο σκούρο ενώ η φωτεινότητα είναι το ποσοστό λάμψης που έχει συνήθως ένα χρώμα. 4. Ενθαρρύνοντας τις διερευνήσεις και τους πειραματισμούς των παιδιών με υλικά και διάφορες τεχνικές Η διερεύνηση και η γνωριμία με τα ποικίλα υλικά και τις τεχνικές βοηθάει αναμφίβολα στη φαντασία και την εφευρετικότητα των μικρών παιδιών καθώς εμπλουτίζεται η εικαστική τους έκφραση και η προσωπική τους αισθητική αντίληψη. Τα παιδιά, με τη χρήση μιας πληθώρας υλικών και τη συμβολή του/της παιδαγωγού, μπορούν να πειραματιστούν με διάφορες τεχνικές. Ενδεικτικά μπορούν:
Να ζωγραφίσουν με τα δάχτυλα τους ή με τις πατούσες τους χρησιμοποιώντας δαχτυλομπογιές. Να ζωγραφίσουν ένα παχύ στρώμα φωτεινών χρωμάτων δαχτυλομπογιάς και στη συνέχεια, στη νωπή επιφάνεια, να σχεδιάσουν με ένα αιχμηρό αντικείμενο. Να απλώσουν με ένα βαμβάκι πάνω σε χαρτί ξύσματα ξυλομπογιάς, χρωματιστής κιμωλίας ή κάρβουνου και μετά να ζωγραφίσουν από πάνω. Να διακοσμήσουν τα έργα τους με μια ποικιλία τελειών ή γραμμών. Να ζωγραφίσουν πάνω σε ένα ελαφρώς υγρό χαρτί. Να βρέξουν το χαρτί τους με ένα σφουγγαράκι και να ζωγραφίσουν από πάνω με αραιωμένες τέμπερες. Να ζωγραφίσουν με τέμπερες, να ρίξουν από πάνω αλάτι και όταν στεγνώσει να βουρτσίσουν τη ζωγραφιά. Να ρίξουν σταγόνες με αραιωμένο χρώμα στη μέση του χαρτιού και μετά να φυσήξουν με καλαμάκι. Να ζωγραφίσουν με μπατονέτες, με οδοντόβουρτσες, με οδοντογλυφίδες, με φτερά χρησιμοποιώντας ποικιλία χρωμάτων. Να φτιάξουν σφραγίδες από πατάτες και να δημιουργήσουν επαναλαμβανόμενα μοτίβα στις ζωγραφιές τους. Να δημιουργήσουν συνθέσεις με τη χρήση πολλών υλικών. Να δημιουργήσουν με αιχμηρά αντικείμενα γλυπτά πάνω σε γύψο που δεν έχει στεγνώσει, σε σαπούνι, σε άψητο πηλό ή σε φελιζόλ. Να ζωγραφίσουν με άμμο και κόλλα. Να ζωγραφίσουν με ένα κερί σε άσπρο χαρτί και στη συνέχεια να περάσουν από πάνω ένα αραιωμένο υδρόχρωμα της αρεσκείας τους. Να ζωγραφίσουν με κηροπαστέλ, να τσαλακώσουν τη ζωγραφιά και μετά, ανοίγοντας το χαρτί, να περάσουν τη ζωγραφιά με υδρόχρωμα. Οι περισσότερες τεχνικές ζωγραφικής αποτελούν σημαντικά ερεθίσματα για τα παιδιά και κεντρίζουν σε μεγάλο βαθμό το ενδιαφέρον τους καθώς αποτελούν για αυτά νέα μέσα έκφρασης. Για αυτό, παιδαγωγοί και παιδιά μπορούν μέσα σε ένα ευχάριστο και δημιουργικό κλίμα να πειραματιστούν με τα διάφορα υλικά, να
δημιουργήσουν και να εκφραστούν, χρησιμοποιώντας απεριόριστα τη φαντασία και την εφευρετικότητα τους. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Ποιος είναι ο ρόλος της γωνιάς των εικαστικών και τι προσφέρει στα παιδιά προσχολικής ηλικίας; Με ποια μέσα, εργαλεία και υλικά μπορεί να οργανωθεί η γωνιά των εικαστικών; Προτείνετε μερικά υλικά που θα χρησιμοποιήσετε με τα παιδιά στα πλαίσια της αισθητικής αγωγής. Σε ποιες κατηγορίες μπορούν να ταξινομηθούν τα χρώματα; Να κατατάξετε τα χρώματα ζωγραφικής σε κατηγορίες χρησιμοποιώντας ως κριτήριο το υλικό που θα έχουν ως βάση τους. Να αναφέρετε κάποια ενδεικτικά είδη χρωμάτων για κάθε κατηγορία. Πως γίνονται οι αναμείξεις των χρωμάτων; Ποιες ιδιότητες των χρωμάτων γνωρίζετε; Προτείνετε ενδεικτικές δραστηριότητες διερεύνησης, εξοικείωσης και πειραματισμού των παιδιών αναφορικά με τα υλικά και τα εργαλεία της εικαστικής τέχνης. Βιβλιογραφικός οδηγός Αλεξανδράκης, Γ., Γούσης, Π., Γρυπάρης, Φ., Μαντωνανάκη, Α., Μουζάκης Τ. & Μουλού, Σ. (1992). Εικαστική Αγωγή-Βιβλίο για το δάσκαλο. Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β. Βενιζέλου, Γ., Καλαμπαλίκη, Ε., Καλοστύπη, Α., Κονταξάκης, Γ., Λαυρεντάκη, Φ., Μαυροειδής, Γ. & Πατρίκη, Α. (1994). Βιβλίο Δραστηριοτήτων για το νηπιαγωγείο-βιβλίο Νηπιαγωγού. Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β.
Δαφέρμου, Χ., Κουλούρη, Π. & Μπασαγιάννη, Ε. (2006). Οδηγός Νηπιαγωγού, Εκπαιδευτικοί σχεδιασμοί & Δημιουργικά περιβάλλοντα μάθησης. Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β. Δημητράτου, Β. (2000). Τα παιδιά δημιουργούν και εκφράζονται. Α τόμος. Αθήνα: Πατάκης. Δημητράτου, Β. (2001). Τα παιδιά δημιουργούν και εκφράζονται. Β τόμος. Αθήνα: Πατάκης. Καλούρη, Ου. (1999). Αισθητική αγωγή. Αθήνα: Ίων. Κοντογιάννη, Α. & Βάος, Α. (2001). Αισθητική Αγωγή. Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β. Μαγουλιώτης, Α. (1989). Κατασκευές για : κολλάζ, θέατρο, αρχιτεκτονική. Αθήνα: Gutenberg. Μαγουλιώτης, Α. (1989). Κατασκευές για : ζωγραφική,γλυπτική,χαρακτική. Αθήνα: Gutenberg. Μανέτα, Μ. & Σκουμύδη, Σ. (2003). Μέθοδοι δημιουργικής απασχόλησης και τεχνικά εποπτικά μέσα. Αθήνα: Ο.Ε Δ.Β. Παπανικολάου, Ρ. (1996). Δημιουργικές εικαστικές δραστηριότητες για παιδιά. Θεσσαλονίκη: Μικρός Πρίγκιπας. Παπανικολάου, Ρ. (2001). Με φαντασία και υλικά από τη φύση. Θεσσαλονίκη: Μικρός Πρίγκιπας. Τρούλης, Γ. (1986). Η αισθητική αγωγή του παιδιού στο νηπιαγωγείο και στο δημοτικό σχολείο. Αθήνα: Δίπτυχο.