ÑÙÓÉÊÏÓ ÅÎÅÑ ÏÌÅÍÏÓ ÔÏÕÑÉÓÌÏÓ

ÉÍÓÔÉÔÏÕÔÏ ÔÏÕÑÉÓÔÉÊÙÍ ÅÑÅÕÍÙÍ ÊÁÉ ÐÑÏÂËÅØÅÙÍ ÓÔÁÄÉÏÕ 24 105 64 ÁÈÇÍÁ ÉÍÓÔÉÔÏÕÔÏ ÔÏÕÑÉÓÔÉÊÙÍ ÅÑÅÕÍÙÍ ÊÁÉ ÐÑÏÂËÅØÅÙÍ RESEARCH INSTITUTE FOR TOURISM É.Ô.Å.Ð. ÑÙÓÉÊÏÓ ÅÎÅÑ ÏÌÅÍÏÓ ÔÏÕÑÉÓÌÏÓ ÑÙÓÉÊÏÓ ÅÎÅÑ ÏÌÅÍÏÓ ÔÏÕÑÉÓÌÏÓ Ãåþñãéïò. ÊÜôóïò ΠΛΗΡΩΜΕΝΟ ΤΕΛΟΣ PORT PAYÈ Αθήνας Κ.Δ. Αρ. Αδ. 2503 ΕΛΛΑΣ - HELLAS B ISBN 960-87690-5-1 ÅÍÔ. ÊËÅÉÓÔÏ Á.Á. ÊÄÁ 1396 / 98 ÁÑ.ÏÁÌÄ 2503/98 ÌåëÝôåò: 20 ÁèÞíá, 2005

1 ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΕΨΕΩΝ RESEARCH INSTITUTE FOR TOURISM ΡΩΣΙΚΟΣ ΕΞΕΡΧΟΜΕΝΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Γεώργιος Χ. Κάτσος Μελέτες: 20 Αθήνα, 2005 1

2 Τυπώθηκε από τις εκδόσεις MIXAΛHΣ TOYMΠHΣ A.E. Νίσιζα Kαρελά, Kορωπί, Αττική T ηλ.: +30 210 6029974, Fax: +30 210 6646856 ιαδίκτυο: http://www.toubis.gr Σελιδοποίηση: Ράνια Τσιλογιαννοπούλου

3 Tο Ινστιτούτο Τουριστικών Ερευνών και Προβλέψεων (ΙΤΕΠ) ιδρύθηκε το 1996 µε πρωτοβουλία των επιχειρηµατικών φορέων, που δραστηριοποιούνται στον τοµέα του τουρισµού, και µε συµπαράσταση προσωπικοτήτων της οικονοµικής ζωής και του πνευµατικού κόσµου της χώρας. Βασικός καταστατικός σκοπός του Ινστιτούτου Τουριστικών Ερευνών και Προβλέψεων είναι η εκπόνηση επιστηµονικώς θεµελιωµένων µελετών, αναφεροµένων στα προβλήµατα της τουριστικής οικονοµίας και γενικότερα της ελληνικής οικονοµίας. Πρόκειται ουσιαστικώς για µελέτες εφαρµοσµένης έρευνας που έχουν επιδίωξη την διατύπωση προτάσεων, δυνητικώς χρησίµων, για την διαµόρφωση πολιτικών προαγωγικών του τουρισµού και της οικονοµίας. Η εξασφάλιση διατηρήσιµης µακροπρόθεσµης αναπτύξεως της τουριστικής βιοµηχανίας, δηλ. υγιούς αναπτύξεως που τείνει να µεγιστοποιεί µακροπροθέσµως τις ωφέλειες για το κοινωνικό σύνολο, προϋποθέτει προγραµµατισµένη δράση, συνειδητές επιδιώξεις από πλευράς πολιτείας και καθορισµό τουριστικών προτύπων υποταγµένων στις αναπτυξιακές επιλογές. Με την σειρά της η προγραµµατισµένη δράση, η ένταξη µε άλλα λόγια των κρατικών και ιδιωτικών πρωτοβουλιών σε συγκεκριµένο,, συνειδητά επιλεγµένο πλαίσιο πολιτικής, σε συγκεκριµένη εικόνα µέλλοντος για την τουριστική βιοµηχανία, απαιτεί όχι µόνο φαντασία και οραµατισµό, αλλά και γνώση, η οποία µε την σειρά της προϋποθέτει συνεχή και σοβαρή µελέτη όλων των διαστάσεων του προβλήµατος που συνοπτικώς ονοµάζοµε: τουριστική ανάπτυξη. Ίσως να εµπεριέχει στοιχεία υπερβολής, αλλά εµπεριέχει και στοιχεία αληθείας, ο ισχυρισµός ότι η ήκιστα ικανοποιητική κατάσταση, που παρατηρείται στον κλάδο του τουρισµού, από όποια οπτική γωνία και αν τον θεωρήσοµε, δεν είναι άσχετη µε την απουσία επαρκών βασικών µελετών. Ο έγκαιρος εντοπισµός των προβληµάτων, η οριοθέτηση ενδεχοµένων παθογενών καταστάσεων όχι µόνο θα είχε υποκινήσει το ενδιαφέρον της πολιτείας για την αντιµετώπισή τους, αλλά και την στάση και τις ενέργειες της ιδιωτικής πρωτοβουλίας θα είχε επηρεάσει θετικώς. Πιστεύοµε, ότι τα συµπεράσµατα από την µελέτη σοβαρών προβληµάτων, όπως είναι η απασχόληση του εργατικού δυναµικού, το ισοζύγιο εξωτερικών πληρωµών, η µακροχρόνια βιωσιµότητα του κλάδου και η διατήρηση αφθόρου του φυσικού και πολιτισµικού περιβάλλοντος, µπορούν να παράσχουν επαρ- 3

4 κώς ισχυρούς ερεθισµούς για έγκαιρη και ορθή ενεργοποίηση των φορέων ασκήσεως της οικονοµικής πολιτικής. Εν όψει των ανωτέρω και των καταστατικών προβλέψεων του ΙΤΕΠ, το πεδίο εντός του οποίου θα κινηθεί η ερευνητική προσπάθεια του Ινστιτούτου είναι αρκετά ευρύ. Προβλήµατα, όπως η ανάδειξη του τουριστικού πλούτου της χώρας, η γεωγραφική κατανοµή της τουριστικής δραστηριότητος, η άµβλυνση της εποχικότητας, ο λειτουργικός προσδιορισµός των ορίων αρίστης σωρεύσεως τουριστικών δραστηριοτήτων στον χώρο κ.ο.κ., αλλά και η µελέτη προβληµάτων υποδοµής, ανήκουν, εµπίπτουν στα ερευνητικά ενδιαφέροντα του Ινστιτούτου. Στο πεδίο ερευνητικού ενδιαφέροντος του Ινστιτούτου εµπίπτουν, επίσης, και προβλήµατα που, ενώ φέρουν τον µανδύα του βραχυπροθέσµου, συνεπάγονται πολλάκις µακροπρόθεσµες επιπτώσεις απροσδιορίστου µεγέθους. Εκφράζεται η αισιόδοξη πρόβλεψη, ότι η ίδρυση και λειτουργία του Ινστιτούτου θα αποδειχθεί εξόχως δηµιουργική πρωτοβουλία όχι µόνο ένεκα της συµβολής του στην κατανόηση των προβληµάτων του τουριστικού τοµέα, αλλά και ένεκα της γενικότερης ερευνητικής εµπλοκής του στα καίρια προβλήµατα της ελληνικής οικονοµίας. 4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜEΝA ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ... 7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΙΤΕΠ... 9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΣΚΟΠOΣ ΤΗΣ ΜΕΛEΤΗΣ... 11 ΚΕΦAΛΑΙΟ 1: ΕΞΕΛIΞΕΙΣ ΤΗΣ ΡΩΣΙΚHΣ ΟΙΚΟΝΟΜIΑΣ... 13 1.1. Γεωγραφία...15 1.2. Πληθυσµιακές Εξελίξεις...15 1.2.1. Περιφερειακή Κατανοµή του Πληθυσµού και Βαθµός Αστικοποίησης...17 1.3. Εξελίξεις στο Εθνικό Εισόδηµα και το Ισοζύγιο Εξωτερικών Πληρωµών...22 1.4. Αγοραστική ύναµη των Ρώσων Καταναλωτών...24 1.5. Εργασιακές Σχέσεις και Θεσµοθετηµένος Χρόνος ιακοπών στη Ρωσία...25 1.6. Παράγοντες που δυσχεραίνουν την ανάπτυξη και τον εξερχόµενο τουρισµό...26 1.7. Το Πρόβληµα της Αναδιοργάνωσης του Ρωσικού Τραπεζικού Συστήµατος...28 1.8. Το Πολιτικό Πρόβληµα...30 1.9. Συµπερασµατικές Παρατηρήσεις Πρώτου Κεφαλαίου...32 ΚΕΦAΛΑΙΟ 2: ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΣΤΙΚΟI ΠΑΡAΓΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΖHΤΗΣΗΣ ΓΙΑ ΤΟΥΡΙΣΜO ΕΚΤΌΣ ΧΩΡΑΣ ΤΩΝ ΡΩΣΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ... 35 2.1. Εισαγωγή...37 2.2. Στατιστικά στοιχεία εξερχόµενου Ρωσικού τουρισµού...37 2.3. Προσδιοριστικοί Παράγοντες του Εξερχόµενου Ρωσικού Τουρισµού...42 2.4. Αξιοποίηση Ερευνητικών Ευρηµάτων από άλλες Χώρες...43 2.5. Εκτίµηση (Πρόβλεψη) του Συνολικού Εξερχόµενου Ρωσικού Τουρισµού (αδιακρίτως χώρας προορισµού) για την Περίοδο 2002/2009...47 2.5.1. Πρώτη Μέθοδος: Σχηµατισµός Σεναρίων µε Βάση την Εισοδηµατική Ελαστικότητα...47 2.5.2. εύτερη Μέθοδος: Προβλέψεις µε Βάση την Ανάλυση Παλινδρόµησης...49 2.6. Συµπερασµατικές Παρατηρήσεις ευτέρου Κεφαλαίου...52 ΚΕΦAΛΑΙΟ 3: ΧΩΡΕΣ ΠΡΟΣ ΤΙΣ ΟΠΟIΕΣ ΚΑΤΕΥΘYΝΟΝΤΑΙ ΟΙ ΡΩΣΟΙ ΤΟΥΡΙΣΤΕΣ... 59 3.1. Εισαγωγή...61 3.2. Μεσογειακές Χώρες και Ρωσικός Τουρισµός...63 3.3. Συµπερασµατικές Παρατηρήσεις Τρίτου Κεφαλαίου...68 5

6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΜΕΤΑΞΥ ΕΛΛΑ ΑΣ ΚΑΙ ΟΡΙΣΜΕΝΩΝ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΧΩΡΩΝ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΕΛΚΥΣΗ ΡΩΣΩΝ ΤOΥΡΙΣΤΩΝ... 71 4.1. Εισαγωγή...73 4.1.1. υσκολίες πριν από το Ταξίδι...75 4.1.2. Μετά την Επάνοδο στη Ρωσία...76 4.2. Παράγοντες Ανταγωνιστικότητας µεταξύ Ελλάδας και Μεσογειακών Χωρών στην Προσέλκυση Ρωσικού Τουρισµού...77 4.2.1. Εγχώριες Τιµές και Συναλλαγµατικές Ισοτιµίες...77 4.2.2. Άλλοι παράγοντες ανταγωνιστικότητας (εκτός των σχετικών τιµών)...79 4.2.3. Προβλέψεις του Μελλοντικού Τουριστικού Ρεύµατος προς την Ελλάδα...79 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΕΙΣΕΡΧΟΜΕΝΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ ΚΑΙ Η ΕΠΙ ΡΑΣΗ ΤΟΥ ΣΤΟΝ ΕΞΕΡΧΟΜΕΝΟ ΤΟΥΡΙΣΜΟ... 81 5.1. Εισαγωγή...83 5.2. Υποδοµή για Εισερχόµενο Τουρισµό...84 5.3. Χώρες από τις οποίες Προέρχονται οι Εισερχόµενοι Τουρίστες...85 5.4. Επίδραση του Εισερχόµενου Τουρισµού στον Εξερχόµενο Ρωσικό Τουρισµό...85 5.5. Άλλα Είδη Ρωσικού Τουρισµού µε Συγκριτικό Πλεονέκτηµα για την Ελλάδα...87 5.5.1. Τουρισµός Πόλεων και Παραχείµασης...87 5.5.2. Θρησκευτικός και άλλα είδη Τουρισµού...87 5.6. Συµπερασµατικές Παρατηρήσεις Πέµπτου Κεφαλαίου...89 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΕΣ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΕΛΚΥΣΗ ΡΩΣΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΩΝ... 91 6.1. Εισαγωγή...93 6.2. Αναλυτική Παρουσίαση...94 6.2.1. Βόρεια Οικονοµική Περιφέρεια (Αρχάγγελος)...94 6.2.2. Βορειοδυτική Οικονοµική Περιφέρεια (Αγία Πετρούπολη)...95 6.2.3. Κεντρική Οικονοµική Περιφέρεια (Περιφέρεια Μόσχας)...96 6.2.4. Οικονοµική Περιφέρεια Povolzhsky...97 6.2.5. Περιφέρεια Βόρειου Καύκασου...98 6.2.6. Περιφέρεια Ουραλίων...99 6.2.7. Περιφέρεια υτικής Σιβηρίας...100 6.2.8. Περιφέρεια Ανατολικής Σιβηρίας...101 6.2.9. Οικονοµική Περιφέρεια της Άπω Ανατολικής Ρωσίας...102 6

7 6.2.10. Περιφέρεια Central Chernozemny...103 6.3. Συµπερασµατικές Παρατηρήσεις Έκτου Κεφαλαίου...104 ΚΕΦAΛΑΙΟ 7: ΗΜΙΟΥΡΓIΑ ΣΥΝΘΗΚΩΝ ΠΡΟΩΘΗΣΗΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟY ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟY ΠΡΟΪOΝΤΟΣ ΣΤΗ ΡΩΣΙΚΗ ΑΓΟΡΑ... 105 7.1. Το Marketing του Ελληνικού Τουριστικού Προϊόντος...107 7.1.1. Εισαγωγή...107 7.1.2. Προβολή του Ελληνικού Τουριστικού Προϊόντος στη Ρωσική Αγορά...107 7.2. Επίλυση του Προβλήµατος της Βίζας...111 7.3. Προσέλκυση Θρησκευτικού Τουρισµού από τη Ρωσία...115 7.4. ηµιουργία Ελληνικών Γραφείων Tour Operation στη Ρωσία...116 7.5. Οργάνωση Ενηµερωτικών (εκπαιδευτικών) Σεµιναρίων...117 7.6. Οργάνωση Παιδικών Κατασκηνώσεων για Ρώσους Μαθητές.. 117 7.7. Συµπερασµατικές Παρατηρήσεις Έβδοµου Κεφαλαίου...117 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8: ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΕΛΚΥΣΗ ΡΩΣΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ... 119 8.1. Γενικά Συµπεράσµατα...121 8.2. Προτάσεις Πολιτικής...124 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 128 ΠΙΝΑΚΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Πίνακας 1. Ρωσικός Πληθυσµός.... 18 Πίνακας 1.1. ιαστρωµάτωση του Ρωσικού Πληθυσµού... 19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Πίνακας 2. Μεγάλες πόλεις της Ρωσίας (έτος: 2000)... 21 Πίνακας 2.1. Ρωσικός Εξερχόµενος Τουρισµός (ανά κατηγορία ταξιδιού)... 40 Πίνακας 2.2. Ρωσικός Εξερχόµενος Τουρισµός... 41 Πίνακας 2.3. Εισοδηµατική Ελαστικότητα του Ρωσικού Εξερχόµενου Τουρισµού.. 44 Πίνακας 2.4. Πρόβλεψη της Εξέλιξης του Ρωσικού Εξερχόµενου Τουρισµού... 52 Πίνακας 2.5 Ρωσικός Τουρισµός κατά Χώρα Προορισµού.... 55 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Πίνακας 3.1 Εξερχόµενος Ρωσικός Τουρισµός.... 62 Πίνακας 3.2. Αφίξεις Ρώσων Τουριστών στην Ελλάδα... 66 Πίνακας 3.3. Η Μεσογειακή Αγορά Ρωσικού Τουρισµού... 67 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Πίνακας 4.1. Μεσογειακές Χώρες (Μη ΕΕ)... 77 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Πίνακας 5.1. Αλλοδαπός (εισερχόµενος) Τουρισµός (Inbound Tourism) στη Ρωσία.88 ΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ ιάγραµµα 1. Εξέλιξη Ρωσικού Πληθυσµού 1950-2050... 17 7

8 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ Η παρούσα µελέτη, εµπίπτει στο ετήσιο Πρόγραµµα Μελετών του Ινστιτούτου Τουριστικών Ερευνών και Προβλέψεων. Η εκπόνησή της προτιµήθηκε, µεταξύ άλλων µελετών του Ινστιτούτου, διότι η Ρωσία αναπτύσσει µετά το 1998, σηµαντικό οικονοµικό δυναµισµό και, ως εκ τούτου, προβλέπεται να αναπτυχθούν τουριστικά ρεύµατα προς διάφορες κατευθύνσεις και ιδιαίτερα προς τις µεσογειακές χώρες. Εάν κατά συνέπεια η Ελλάδα µπορέσει να ελκύσει ένα όσο γίνεται µεγαλύτερο µερίδιο από τον αναµενόµενο ρωσικό τουρισµό, τούτο θα συµβάλει τόσο στην ανάκαµψη της τουριστικής δραστηριότητας η οποία τελευταία έχει καµφθεί σε ανησυχητικό βαθµό, όσο και στην άµβλυνση της εποχικότητας αφού δηµιουργούνται ευκαιρίες όχι µόνο για τουρισµό διακοπών αλλά και για διάφορα άλλα είδη τουρισµού, όπως για παραχείµαση, τουρισµό πόλεων, θρησκευτικό τουρισµό και ως ένα βαθµό και αθλητικό χειµερινό τουρισµό. Η µελέτη επιλαµβάνεται και της σπουδής θεµάτων που δυσχεραίνουν το ρωσικό εξερχόµενο, ή αλλοδαπό τουρισµό, όπως για παράδειγµα το πρόβληµα της visa Schengen και άλλα θέµατα και προτείνονται µέτρα εξοµάλυνσης των παρουσιαζοµένων δυσκολιών. Μελετάται επίσης, η περιφερειακή διάσταση της Ρωσικής ηµοκρατίας και εξειδικεύονται οι Περιφέρειες ή Περιοχές εκείνες που µπορούν να δώσουν σηµαντικά τουριστικά ρεύµατα. Τέλος, εξειδικεύεται η γενικότερη πολιτική προώθησης του ελληνικού τουριστικού προϊόντος στους Ρώσους τουρίστες. Ευχαριστίες οφείλονται, πρωτίστως, στον Καθηγητή κ. Π. Παυλόπουλο για τη συνεχή συµπαράστασή του στο συγγραφέα της παρούσας µελέτης και του οποίου τα σχόλια επί ενός προγενέστερου σχεδίου µαζί µε εκείνα ενός ακόµη ανωνύµου κριτή, συνέβαλαν στην καλύτερη παρουσίασης της µελέτης. Οι ευχαριστίες του συγγραφέα επεκτείνονται και σε δύο ακόµη συνεργάτες και συγκεκριµένα στην κυρία Σοφία Πανούση και στον κ. Β. Κωνσταντάρα για τη βοήθεια που προσέφεραν στο συγγραφέα τόσο στην εξεύρεση στοιχείων και σχετικών πληροφοριών όσο και σε θέµατα τεχνικής φύσεως. Γεώργιος Χ. Κάτσος Αθήνα, Ιούλιος 2004 8

9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΙΤΕΠ Οι παραδοσιακές ευρωπαϊκές χώρες προελεύσεως τουριστών για την χώρα µας, βασικώς χώρες-µέλη της ΕΕ, παρά την απαρέσκεια που εξεδήλωσαν για το ελληνικό τουριστικό προϊόν κατά τα τελευταία έτη, δεν παύουν να αποτελούν τους πυλώνες του ελληνικού τουρισµού από απόψεως ζητήσεως. Επίσης, τα περιθώρια αξιοποιήσεως του µεγάλου αποθέµατος δυνητικής τουριστικής ζητήσεως που διαθέτουν είναι µεγάλα, διότι: (α) η διεύρυνση της ΕΕ και η αναπτυξιακή δυναµική που θα προέλθει από αυτή, θα αυξήσει και τις δυνατότητες αντλήσεως τουριστών σε ποσότητα ικανή να ανακόψει την κατολίσθηση που βιώνει η τουριστική Ελλάδα τρεχόντως και να προσδώσει νέα αναπτυξιακή ώθηση, και (β) η ίδια η ΕΕ των 15 διαθέτει δυναµικό ζητήσεως µεγάλου µεγέθους, το οποίο παραµένει αναξιοποίητο. Εξάλλου, οι υπερπόντιοι προορισµοί δεν προσφέρονται για επαναλαµβανόµενα ταξίδια, διότι αποτελούν πρωτευόντως πολιτισµικού-περιηγητικού τύπου τουριστικούς προορισµούς. Εποµένως, το πρόβληµα της Ελλάδος πρωτίστως, αλλά και των λοιπών άµεσα ανταγωνιστριών χωρών (Ιταλία, Ισπανία), εντοπίζεται στους αναδυόµενους τουριστικούς προορισµούς της Μεσογείου. Οι προορισµοί αυτοί, ενδέχεται να µην διαθέτουν τον πλούτο των πολιτισµικών αλλά και φυσικών στοιχείων που διαθέτει η χώρα µας, διαθέτουν, όµως, τουριστικό προϊόν, η τιµή του οποίου υπολείπεται της αξίας του προϊόντος. Έχουν δε και το πιθανό πλεονέκτηµα ότι το δυναµικό καταλυµάτων που διαθέτουν, καθώς και οι συµπληρωµατικές υποδοµές, είναι τεχνολογικά σύγχρονες, µε ανέσεις που υπερβαίνουν τις προσδοκίες του µαζικού τουρισµού. Το συναγόµενο συµπέρασµα είναι µάλλον απαισιόδοξο. ιότι θα απαιτηθεί µείζων προσπάθεια για την ανάκτηση της απωλεσθείσας φήµης µας στις παραδοσιακές ευρωπαϊκές πηγές προελεύσεως, αλλά και για την µερική εξουδετέρωση του πλεονεκτήµατος που έχουν αποκτήσει οι νέοι προορισµοί. Με λίγα λόγια, ο ελληνικός τουρισµός έχει εισέλθει, εξαιτίας των πολλών αµαρτηµάτων αυτού, σε δύσκολη φάση. Η εξασφάλιση νέων, µεγάλων δυνητικώς και δυναµικών πηγών προελεύσεως οφείλει να αποτελεί πρώτιστο χρέος της τουριστικής πολιτικής. Όπως δείχθηκε σε άλλη, αδελφή µελέτη του ΙΤΕΠ, οι υπερπόντιες 9

10 δυναµικές προελεύσεις είναι δύσκολο να αξιοποιηθούν µεσοπροθέσµως, περίοδο κατά την οποία πρέπει µε πολλή φροντίδα να κτισθεί η τουριστική εικόνα της χώρας στις εν λόγω περιοχές. Προσλαµβάνει, εποµένως, επιτακτικό χαρακτήρα η αξιοποίηση της δυνητικά µεγάλης, και µεσοπροθέσµως ικανής να δώσει λύση, ρωσικής αγοράς. Υπάρχουν προϋποθέσεις ευοδώσεως µιας τέτοιας προσπάθειας, η οποία πρέπει να αναληφθεί αµέσως. Η µελέτη προσεγγίζει το ζήτηµα του ρωσικού τουρισµού µε προσοχή και διαλαµβάνει σκέψεις και ιδέες που θα µπορούσαν να βοηθήσουν, ώστε η οµόθρησκη Ελλάδα να αποτελέσει βαθµιαίως επιθυµητό και προτιµώµενο τουριστικό προορισµό, τουλάχιστον στο ίδιο επίπεδο µε ανταγωνίστριες χώρες, οι οποίες ούτε παραδοσιακές συγγενικές σχέσεις διαθέτουν µε την µεγάλη αυτή χώρα, αλλ ούτε πολιτισµικά στοιχεία ανταγωνιστικά προς τα ελληνικά διαθέτουν. Η εκπόνηση και έκδοση αυτής της µελέτης χρηµατοδοτήθηκε από την ΕΘΝΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, προς τη ιοίκηση της οποίας εκφράζονται και από τις σελίδες αυτές θερµές ευχαριστίες. Η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, άλλωστε, έχει υπάρξει αρωγός του ΙΤΕΠ από τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του και µε την οικονοµική της συµπαράσταση έχει συµβάλει ουσιαστικά στην υλοποίηση του ερευνητικού έργου του Ινστιτούτου. Η ενθάρρυνση του ΙΤΕΠ από χειρονοµίες, όπως αυτές της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος, αποτελεί πηγή αισιοδοξίας αλλά και ευθυνών, που πιστεύουµε ότι θα εξακολουθήσουν να λειτουργούν δυναµικά. Παν. Γ. Παυλόπουλος Αθήνα, Μάρτιος 2005 10

11 ΕΙΣΑΓΩΓH: ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΜΕΛEΤΗΣ Σκοπός της παρούσας µελέτης είναι η έρευνα των δυνατοτήτων της Ρωσικής ηµοκρατίας να δηµιουργήσει ρεύµατα εξερχόµενου τουρισµού (outbound) 1, δηλαδή, τουρισµού των Ρώσων πολιτών στην αλλοδαπή στο άµεσο και απώτερο µέλλον, από τα οποία θα µπορούσε να επωφεληθεί και η Ελλάδα. Ερευνώνται ως εκ τούτου η σηµερινή κατάσταση και οι µελλοντικές προοπτικές της ρωσικής οικονοµίας, πράγµα που συναρτάται µε την ανάπτυξη του εθνικού εισοδήµατος και τη βελτίωση της ισοκατανοµής του 2 αλλά και παράγοντες που αναµένεται να βελτιώσουν την τουριστική τάση των Ρώσων, ή άλλοι που αναµένεται να παίξουν αρνητικό ρόλο στην εξέλιξη του εξερχόµενου ρωσικού τουριστικού ρεύµατος. Τέλος, επιχειρήθηκε η διαµόρφωση προτάσεων πολιτικής η εφαρ- µογή της οποίας θα φέρει την Ελλάδα σε πλεονεκτικότερη θέση µέσα στην οµάδα των σκληρά ανταγωνιζόµενων µεσογειακών χωρών. Ση- µειώνεται ότι οι περισσότερες από αυτές τις χώρες δεν απαιτούν βίζα Schengen και ως εκ τούτου προτιµώνται από ένα µεγάλο πλήθος Ρώσων και άλλων τουριστών µε αποτέλεσµα ο µελλοντικός ανταγωνισµός µεταξύ αυτών των χωρών και της Ελλάδας να αναµένεται ότι θα είναι έντονος. Τονίζεται, επίσης, ότι το ενδιαφέρον µας στην παρούσα µελέτη επικεντρώθηκε πρωτίστως στην κατηγορία εκείνη τουριστών που ήδη έχουν ή αποκτούν επαρκές εισόδηµα (διακριτικό εισόδηµα) 2 για να δαπανήσουν προς ικανοποίηση των τουριστικών τους επιθυµιών και αναγκών. Φυσικά και οι άλλες κατηγορίες τουριστών ενδιαφέρουν και ως ένα βαθµό λαµβάνονται υπόψη, όπως, π.χ. τα άτοµα που επιθυµούν να επισκεφτούν συγγενείς και φίλους, τα άτοµα που ταξιδεύουν για επαγγελµατικούς σκοπούς, για συµµετοχή σε συνέδρια, για άθληση, 1 Οι όροι εξερχόµενος και αλλοδαπός τουρισµός είναι ταυτόσηµοι µε την έννοια του τουρισµού των πολιτών µιας χώρας στην αλλοδαπή. 2 ιότι το εισόδηµα είναι ο κύριος προωθητικός παράγοντας της τουριστικής δραστηριότητας των ατόµων. 11

12 για παραχείµαση, κ.τ.λ., διότι και αυτές οι κατηγορίες ατόµων δια των δαπανών τους προσπορίζουν οφέλη στις τουριστικές επιχειρήσεις και στη χώρα προορισµού. Επίσης, δεν διαφεύγει από την προσοχή µας το γεγονός ότι µια κατηγορία τουριστών που θα δηµιουργήσει προοπτικές για μελλοντικό ρωσικό τουρισμό στην Ελλάδα είναι και οι νεαροί Ρώσοι (µαθητές, σπουδαστές, κ.τ.λ.) που δεν διαθέτουν σήµερα επαρκές ίδιο εισόδη- µα και ως εκ τούτου οι περισσότεροι από αυτούς κάνουν διακοπές σε κατασκηνώσεις (µαθητές), ή σε camping και ενοικιαζόµενα φθηνά δω- µάτια, ενώ αρκετοί περιφέρονται µε το «σακίδιο» στην πλάτη (backpackers). Ένας αριθµός από αυτούς τους τουρίστες θα αποτελέσει τον µελλοντικό «τουρίστα περιωπής» και θα αποτελέσουν αυτοί τον καλύτερο «πρόξενο» της Ελλάδας στη Ρωσία, καθώς περιηγούµενοι τη χώρα µας και γνωρίζοντας τις φυσικές καλλονές της, τον πολιτιστικό και αρχαιολογικό πλούτο της και το πνεύµα φιλοξενίας του λαού της, θα τη διαφηµίσουν (ή δυσφηµίσουν) µετά την επάνοδό τους στη Ρωσία. Καθώς, λοιπόν, ο εξερχόµενος ρωσικός τουρισµός ευρίσκεται «εν τη γενέσει» του, αποτελεί επιτακτική ανάγκη η επίδειξη εκ µέρους των αρµοδίων φορέων (ιδιωτικών και µη) της προσήκουσας προσοχής και ενδιαφέροντος για την προώθηση και του τουρισµού των ατόµων αυτής της κατηγορίας. Τέλος, επισηµαίνεται ότι στη µελέτη γίνονται προτάσεις 4 για ανάπτυξη του θρησκευτικού ρωσικού τουρισµού, καθώς ο θρησκευτικός/ µουσειακός πλούτος της χώρας µας παρουσιάζει σηµαντικό ενδιαφέρουν ιδιαίτερα για τους Ρώσους οι οποίοι ως θρησκευτικά οµόδοξοι, ήδη επιδεικνύουν ενδιαφέρον για επίσκεψη ιερών ναών, µονών και Μουσείων θρησκευτικού περιεχοµένου. 3 Εισόδηµα που αποµένει µετά την ικανοποίηση των βασικών αναγκών π.χ. διατροφής, υγείας, εκπαίδευσης, κ.τ.λ. 4 Η σηµαντικότερη από τις οποίες είναι, ειδικά για το θρησκευτικό τουρισµό, η άµβλυνση των περιορισµών που επιβάλλει η συνθήκη Schengen, µε σκοπό τη διευκόλυνση των Ρώσων τουριστών που επιθυµούν να (και δηλώνουν ότι θα) εισέλθουν για θρησκευτικό τουρισµό. 12

13 ΚEΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΞΕΛIΞΕΙΣ ΤΗΣ ΡΩΣΙΚHΣ ΟΙΚΟΝΟΜIΑΣ

14

15 ΚΕΦAΛΑΙΟ 1: 1.1. Γεωγραφία ΕΞΕΛIΞΕΙΣ ΤΗΣ ΡΩΣΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜIΑΣ Η Ρωσική Οµοσπονδία (κοινώς Ρωσία) είναι, ως γνωστό, µια µεγάλη σε έκταση χώρα (17 εκ. τετραγωνικά χιλιόµετρα 5 ). Η θερµοκρασία στη Μόσχα το χειµώνα κυµαίνεται µεταξύ 16 και 9 βαθµών Κελσίου και το καλοκαίρι µεταξύ 13 και 23 βαθµών. Υπάρχει µεγάλη κλιµατολογική ποικιλία και η χώρα µπορεί να διακριθεί σε επτά γεωφυσικές περιοχές: την Τούντρα, τη δασώδη Τάιγκα (8 εκ. τ. χιλιόµετρα), την περιοχή των ανάµεικτων δασών (κεντρική Ρωσία), τη στέπα (άδενδροι βοσκότοποι), τη ζώνη των ερήµων (Κεντρική Ασία), τις ορεινές περιοχές των Ουραλίων, του Καυκάσου και των ορέων Αλτάι και τις νότιες ακτές στη Μαύρη Θάλασσα (Boniface, Cooper-2001). 1.2. Πληθυσμιακές Εξελίξεις Ο πληθυσµός της Ρωσίας, µε βάση στοιχεία του Οργανισµού Ηνωµένων Εθνών (2000), είχε συνεχή αυξητική τάση από το 1950 µέχρι και το 1990, όπως φαίνεται από τον Πίνακα 1. Όµως, ο ρυθµός αύξησής του έβαινε συνεχώς µειούµενος και από 1,64% κατά την περίοδο 1950/55 κατήλθε σε 0,68% κατά την περίοδο1985/90. Η παρατηρούµενη µείωση είναι σοβαρή αφού από το 1995 και εφεξής ο σχετικός ρυθµός γίνεται αρνητικός και ο πληθυσµός θα βαίνει συνεχώς µειούµενος έως το 2050. Το 1950 ο ρωσικός πληθυσµός ήταν 102,7 εκ., το 2000 έγινε 145,5 εκ. και το 2050 αναµένεται να µειωθεί και να προσεγγίσει τα 104,2 εκ. Οι εξελίξεις αυτές στο ρωσικό πληθυσµό εξηγούνται από δυο παράγοντες: α) Την τάση µείωσης των γεννήσεων που άρχισε να παρατηρείται αµέσως µετά την Περεστρόικα µε βαθύτερη αιτία την επακολουθήσασα φτώχεια. Για παράδειγµα το 1996 ο ρυθµός γεννήσεων στη Ρωσία έπεσε στις 8,9 γεννήσεις (ζώντων) ανά χιλίους κατοίκους, ενώ 5 Έχει πλάτος από ανατολών προς δυσµάς 10 χιλ. χιλιόµετρα και από βορά προς νότο 3 χιλ. χιλιόµετρα. 15

16 ο ρυθµός θανάτων έφθασε τους 14,2 ανά χιλίους κατοίκους 6. β) Την τάση φυγής του πληθυσµού, είτε προς εκτός Ρωσίας χώρες του πρώην σοβιετικού µπλοκ, είτε προς άλλες δυτικές κυρίως χώρες για εξεύρεση καλύτερης τύχης. Όσον αφορά τον αστικό πληθυσµό, το έτος 2000, αυτός ανήρχετο σε 107 εκ. άτοµα (74% του συνολικού πληθυσµού). Σηµειώνεται ότι από αυτόν τον πληθυσµό κυρίως τροφοδοτείται ο τουρισµός των Ρώσων στην αλλοδαπή. Η ηλικιακή εξέλιξη του Ρωσικού πληθυσµού, όπως συµβαίνει και σε άλλες χώρες, χαρακτηρίζεται από τη συγκέντρωση στα µεγαλύτερης ηλικίας στρώµατα 7. Τούτο σηµαίνει ότι, καθώς στα στρώµατα αυτά επικρατεί σηµαντική καταπιεσµένη ζήτηση, αναµένεται να εκδηλωθεί αύξηση της µελλοντικής τουριστικής ζήτησης µαζί µε τουρισµό διακοπών και για πολιτισµικό κυρίως τουρισµό. Το φαινόµενο αυτό θα λειτουργήσει φυσιολογικά υπέρ της Ελλάδας, ως τόπου προσέλκυσης Ρώσων τουριστών, εκτός εάν η αδιαφορία των αρµοδίων Αρχών υπερκεράσει ακόµη και τις παραπάνω αναφερόµενες φυσικές τάσεις! Ο Οργανισµός Ην. Εθνών προβλέπει ότι η µειωτική τάση του πληθυσµού θα συνεχιστεί κατά τη διάρκεια ολόκληρης της 50-ετίας 2000/ 50. Το γεγονός αυτό θα έχει και θετικές αλλά και αρνητικές συνέπειες για το ρωσικό εξωτερικό τουρισµό. Πρώτα απ όλα, τούτο σηµαίνει ότι θα επιταχυνθεί η αύξηση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ και άρα ο εξερχόµενος (outbound) τουρισµός θα τονωθεί. εύτερον η παρατηρούµενη γενικότερη τάση συγκέντρωσης του πληθυσµού στα άνω των 55 ετών ηλικιακά στρώµατα, που είναι εκείνα τα οποία θα διαθέτουν (στο µέλλον, όχι σήµερα) σηµαντικά «διακριτικά» εισοδήµατα (discretionary income), θα έχει επίσης θετική επίπτωση στα τουριστικά ρεύµατα ρωσικής προέλευσης. 6 Ίδε: Dmitri Peterski and Isolde Brade City Development in Contemporary Russia: Regional, Physical and Urban Planning under New Societal Conditions, http//www.unimelb.edu.au/ bulletin/99.htm. 7 Ίδε: Γ. Κάτσος, Τουρισµός Ατόµων Τρίτης Ηλικίας, ΙΤΕΠ, Μελέτες (17) 2004. 16

17 1.2.1. Περιφερειακή Κατανομή του Πληθυσμού και Βαθμός Αστικοποίησης Ως προς την περιφερειακή κατανοµή του Ρωσικού πληθυσµού παρατηρούµε ότι στις 30 µεγαλύτερες πόλεις της χώρας αυτής διαµένουν σήµερα 34,4 εκ. άτοµα (32% του αστικού πληθυσµού και 24% του συνολικού). Σηµειώνεται ότι οι παλαιότερες κυβερνήσεις (ΕΣΣ ) επιθυµούσαν και είχαν προγραµµατίσει την ανάπτυξη πολλών µικρότερων (τουλάχιστον µεσαίων) πόλεων 8. Παρά ταύτα όµως η έλξη των µεγαλουπόλεων υπερνίκησε τον προγραµµατισµό και τελικά οι µεγάλες πόλεις µεγάλωναν περισσότερο. Έτσι, η Μόσχα, το 2000 αριθµούσε 9 εκ. άτοµα (Πίνακας 2) και η Αγία Πετρούπολη 5 εκ. Άλλες µεγάλες σχετικά πόλεις είναι το Νίζνι Νοβγκορόντ, η Αικατερινούπολη, το Νοβοσιµπίρσκ, το Οµσκ, το Τσελιαβίνσκ, η Σαµάρα, το Καζάν, το Ροστώβ. Ολες αυτές έχουν πληθυσµό από 1 έως 1,5 εκ. κατοίκους και ευρίσκονται (εκτός από το Νοβοσιµπίρσκ) στη δυτικά των Ουραλίων ορέων εκτεινοµένη Ρωσία. Είναι, λοιπόν, η περιοχή αυτή εκείνη προς τον οποία πρέπει να προσανατολίζεται η Ελλάδα για να αντλήσει όσο γίνεται πιο πολλούς Ρώσους τουρίστες. Διάγραμμα Ι Εξέλιξη Ρωσικού Πληθυσμού 1950-2050 (σε χιλιάδες) 8 Σκοπός ήταν ο αποτελεσµατικότερος έλεγχος του πληθυσµού. 17

18 Πίνακας 1 ΡΩΣΙΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ (χιλ.) Έτη Συν. Πληθυσμός Ρυθμοί Μεταβολής 1950 102.702 1955 111.401 1950/55 1,64% 1960 119.906 1955/60 1,48% 1965 126.749 1960/65 1,12% 1970 130.392 1965/70 0,57% 1975 134.233 1970/75 0,58% 1980 138.660 1975/80 0,65% 1985 143.329 1980/85 0,66% 1990 148.292 1985/90 0,68% 1995 148.141 1990/95-0,02% 2000 145.491 1995/00-0,36% 2005* 140.920 2000/05-0,64% 2010* 136.976 2005/10-0,57% 2015* 133.314 2010/15-0,54% 2020* 129.687 2015/20-0,55% 2025* 125.687 2020/25-0,62% 2030* 121.420 2025/30-0,69% 2035* 117.119 2030/35-0,72% 2040* 112.861 2035/40-0,74% 2045* 108.629 2040/45-0,76% 2050* 104.258 2045/50-0,82% Πηγή: Ηνωµένα Έθνη, ιεύθυνση Πληθυσµού. * Προβλέψεις Η. Εθνών µε βάση τη µέση µεταβολή (medium variant). 18

19 Πίνακας 1.1 Ηλικιακή Διαστρωμάτωση του Ρωσικού Πληθυσμού Έτη/ Ηλικίες 0 14 15 29 30 54 55-79 80+ Σύνολο εκ. % εκ. % εκ. % εκ. % εκ. % εκ. % 1950 29,7 28,92 28,9 28,14 31,2 30,38 12 11,68 1 0,97 102,7 100 1960 35,9 29,96 29,1 24,29 38,4 32,06 15,2 12,69 1,2 1,0 119,6 100 1970 34,6 26,5 29,2 22,40 44 33,81 21 16,06 1,5 1,17 130,4 100 1980 30 21,65 36,7 26,50 46,6 33,63 23,4 16,86 1,9 1,35 138,7 100 1990 34 22,96 31,5 21,25 51,3 34,60 28,6 19,27 2,8 1,92 148,3 100 2000 26,1 17,95 33 22,67 54 37,14 29,4 20,22 2,9 2,02 145,5 100 2010 18,5 13,54 31,3 22,86 51,9 37,92 31,1 2,69 4,1 2,99 136,9 100 2020 17,7 13,63 20,3 15,66 51,2 39,49 35,7 27,54 4,8 3,68 129,7 100 Ρυθμός Ετήσιας Μεταβολής 1950 έως 1980 0 0,8 1,34 2,25 2,16 1980 έως 2000-0,07-0,05 0,7 1,15 2,13 2000 έως 2020-1,9-2,4-0,3 1,0 2,55 Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων που ελήφθησαν από τα Ην. Έθνη ( ιεύθυνση Πληθυσµού). 19

20 Σηµειώνεται ότι στον περίγυρο (περίχωρα) των παραπάνω πόλεων κατοικεί ένας πολύ µεγαλύτερος πληθυσµός ο οποίος µπορεί να αποτελέσει στόχο Marketing για τις ελληνικές τουριστικές επιχειρήσεις. Για παράδειγµα, στην ευρύτερη περιοχή του Ροστώβ κατοικούν 6 εκ. άτοµα στα οποία άνετα µπορεί να στοχεύσει ο Έλληνας Τour Οperator για προσέλκυση τουριστών και ο ΕΟΤ για διαφήµιση και προώθηση της Ελλάδας ως τουριστικής χώρας. Στον Πίνακα 1.1 παρατίθεται η ηλικιακή διάρθρωση του ρωσικού πληθυσµού από το 1950 έως το 2020 (προβλέψεις των Ην. Εθνών). Υπενθυµίζεται ότι η ηλικιακή διαστρωµάτωση του πληθυσµού αποτελεί παράγοντα επηρεασµού του τουρισµού 9. Συγκεκριµένα, µετά τις αυξήσεις στο εθνικό εισόδηµα, πράγµα που επηρεάζει σηµαντικά τον τουρισµό, είναι η µεταβολή της ηλικιακής διάρθρωσης που έρχεται δεύτερη σε σειρά σπουδαιότητας προσδιοριστικών παραγόντων του τουρισµού. Το ποσοστό των ατόµων µε ηλικία από 55 έως 80 ετών (άτοµα τουριστικώς ενεργά) συνεχώς αυξάνεται και από 11,7% το 1950 έφθασε στο 28,6% το 2000 και προβλέπεται να φθάσει στο 34,7% το 2020. Αυτή η εξέλιξη αναµένεται να δηµιουργήσει αυξητική τάση στον ρωσικό εξερχόµενο τουρισµό του µέλλοντος 10. Βέβαια, η αναµενόµενη (από τα Ην. Έθνη σηµαντική µείωση του συνολικού ρωσικού πληθυσµού (από 145 εκ. το έτος 2000 σε 130 εκ. το έτος 2020 και σε 104 εκ. το 2050!) θα επηρεάσει αρνητικά τον τουρισµό 11, όχι µόνο τον εξερχόµενο αλλά και τον εγχώριο. Στον Πίνακα 2 παρατίθενται οι µεγαλύτερες πόλεις της Ρωσίας µε τον αντίστοιχο πληθυσµό τους. έκα πόλεις έχουν πληθυσµό µεγαλύτερο του 1 εκ. ατόµων και περίπου 20 πόλεις έχουν πληθυσµό άνω των 230 χιλιάδων κατοίκων. 9 Ίδε Μελέτη ΙΤΕΠ υπ αριθ. 17, 2000, Τουρισµός Ατόµων Τρίτης Ηλικίας, 10 Η εξέλιξη αυτή θα αργήσει να εµφανιστεί διότι τα άτοµα που σήµερα ανήκουν στην τρίτη ηλικία και είναι συνταξιούχοι δεν έχουν τα επαρκή οικονοµικά αφού οι συντάξεις ευρίσκονται, σήµερα, σε πολύ χαµηλά επίπεδα. 11 Τα Ην. Έθνη υπολογίζουν ότι η τάση φυγής του ρωσικού πληθυσµού προς άλλες πλουσιότερες χώρες θα παίξει καθοριστικό ρόλο στη διαµόρφωση του ντόπιου πληθυσµού. Αυτό όµως δεν θα είναι µια εντελώς αρνητική εξέλιξη για τη Ρωσία διότι οι εναποµένοντες θα έχουν υψηλότερα κατά κεφαλήν εισοδήµατα. 20

21 Πόλεις Πίνακας 2 Μεγάλες Πόλεις της Ρωσίας (έτος: 2000) Πληθυσμός 1. Μόσχα 9.000 χιλ. 2. Αγία Πετρούπολη 5.000 χιλ. 3. Νίσνι Νοβγκορόντ 1.438 χιλ. 4. Αικατερινούπολη 1.365 χιλ. 5. Νοβοσιµπίρσκ 1.347 χιλ. 6. Οµσκ 1.148 χιλ. 7. Τσελιαβίνσκ 1.142 χιλ. 8. Σαµάρα 1.100 χιλ. 9. Καζάν 1.094 χιλ. 10. Ροστώβ 1.019 χιλ. 11. Βόλγκο-γκράντ 999 χιλ. 12. Κράσνογυάρσκ 913 χιλ. 13. Σαρατώβ 910 χιλ. 14. Βορονέζ 887 χιλ. 15. Βλαδιβοστόκ 634 χιλ. 16. Γυαροσλάβ 640 χιλ. 17. Κράσνοντάρ 621 χιλ. 18. Ιβάνοβο 540 χιλ. 19. Τούλα 545 χιλ. 20. Αστραχάν 521 χιλ. 21. Ρυαζάν 515 χιλ. 22. Μουρµάνσκ 468 χιλ. 23. Αρχάγγελος 418 χιλ. 24. Σίτα 366 χιλ. 25. Βλαντιµίρ 350 χιλ. 26. Σµολένσκ 341 χιλ. 27. Μακασκάλα 317 χιλ. 28. Βολόγκντα 283 χιλ. 29. Πετροπαβλόσκ 269 χιλ. 30. Νοβγκορόντ 229 χιλ. 21

22 1.3. Εξελίξεις στο Εθνικό Εισόδημα και το Ισοζύγιο Εξωτερικών Πληρωμών Το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν της Ρωσίας άρχισε να εµφανίζει ση- µαντική και σταθερή ανοδική τάση µετά το 1998. Από το 1999 µέχρι το 2002, ο µέσος ετήσιος ρυθµός ανόδου του ΑΕΠ της χώρας αυτής ανήλθε σε 6,5%, προβλέπεται δε να συνεχιστεί µε ταχύτερο ρυθµό και ίσως πλησιάσει το 10%, ιδιαίτερα αν προχωρήσουν απρόσκοπτα οι προγραµµατισµένες διαρθρωτικές παρεµβάσεις σε βασικούς τοµείς, όπως π.χ. της ενέργειας και των τηλεπικοινωνιών και, αν, ταυτόχρονα προχωρήσει ο εκσυγχρονισμός του ρωσικού τραπεζικού συστήματος. Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ ανήρχετο κατά το έτος 2001 σε $ 1750 12 (ΗΠΑ: $34280, Ελλάδα: $11430, Τουρκία: $2530, Κίνα $890, Ινδία: $ 460). Σε όρους ισοτιμίας αγοραστικών δυνάμεων του ρωσικού νομίσματος το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Ρωσίας ανήρχετο σε $6880 (ΗΠΑ: $34280, Ελλάδα: $17520, Τουρκία $5830, Ινδία: $2820, Ουκρανία: $4270, Κίνα: $ 3950). Προβλέψεις ως προς την εξέλιξη του ΑΕΠ της Ρωσίας δεν είναι δυνατόν να γίνουν µε επαρκή αξιοπιστία, διότι η αλλαγή του πολιτικοοικονοµικού συστήµατος δεν έχει ακόµη οδηγήσει στη δηµιουργία σταθερών δοµών στην οικονοµία της χώρας και δεν µπορούν επί του παρόντος, να εφαρµοστούν σύγχρονες και αποτελεσµατικές µέθοδοι πρόβλεψης για τα διάφορα µακροοικονοµικά µεγέθη. Εάν η συναλλαγµατική ισοτιµία αφεθεί ελεύθερη να διακυµαίνεται σύµφωνα µε το νόµο της Προσφοράς και της Ζήτησης, οι µεγάλες συναλλαγµατικές εισπράξεις που προέρχονται από τις εξαγωγές πετρελαίου, ενδέχεται να οδηγήσουν στην εµφάνιση της ολλανδικής νόσου, όπου η πίεση της αγοράς για συνεχή ανατίµηση του νοµίσµατος (λόγω των σηµαντικών εξαγωγών πετρελαίου) µπορεί να είναι ένας σηµαντικός ανασταλτικός παράγοντας της ανάπτυξης των λοιπών τοµέων της οικονοµίας 13 (βιοµηχανία, γεωργία, υπηρεσίες), καθώς η διεθνής τους ανταγωνιστικότητα θα πλήττεται από την προκύπτουσα ανατίµηση. 12 Πηγή World Bank Atlas 2003. 13 Ίδε: D. Owen and O. Robinson, Russia Rebounds, IMF, 2003. 22

23 Έτσι, η Ρωσία δεν µπορεί παρά να διατηρεί υπό έλεγχο τη συναλλαγµατική της ισοτιµία (adjustable peg) και να εφαρµόζει ένα συνδυασµό πολιτικών, για να προωθήσει την ανάπτυξη όλων των τοµέων της οικονοµίας της 14. Όµως, για να µπορέσει να πραγµατοποιήσει τις αναγκαίες αυτές αλλαγές η Ρωσία πρέπει να καταφέρει καίριο κτύπη- µα στην ευρύτατη αυτήν τη στιγµή φοροδιαφυγή, να αναδιαρθρώσει ακόµη περισσότερο την οικονοµία της και να επινοήσει πολιτικές που θα συγκρατούν τα κεφάλαια µέσα στη χώρα, διότι σήµερα παρατηρείται µεγάλη φυγή κεφαλαίων προς το εξωτερικό. Παρά τις παραπάνω επιφυλάξεις, εκτιµάται ότι, αν δεν συµβούν απρόβλεπτα δυσµενή γεγονότα, το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) της Ρωσίας θα αναπτύσσεται με ρυθμό που θα υπερβαίνει το 5% (ίσως φθάσει και το 10%) κατά την περίοδο 2004/10). Το ισοζύγιο εξωτερικών πληρωµών εµφανίζεται θετικό, βασικά λόγω πετρελαίου και βαίνει συνεχώς «βελτιούµενο». Οι εξελίξεις αυτές οδηγούν σε συνεχή αύξηση των συναλλαγµατικών αποθεµάτων, επίσης σε µείωση του εξωτερικού χρέους της χώρας από $178 (1998) σε $151(2002) και, τέλος, δηµιουργούν προϋποθέσεις για σηµαντική μείωση της υποτίμησης του εγχωρίου νοµίσµατος 15. Ο ιδιωτικός τοµέας είναι ο κύριος αναπτυξιακός παράγοντας της Ρωσίας σήµερα. Η δηµιουργηµένη και συνεχώς αύξουσα οικονοµική ολιγαρχία, όπως αποκαλείται, αν και αναγκαία σήµερα για να γίνουν µεγάλες επενδύσεις, συχνά συγκρούεται µε το κράτος µε κόστος την πολιτική σταθερότητα στη χώρα 16. Βέβαια, τελευταία, η πορεία των ιδιωτικοποιήσεων έχει παρουσιάσει στασιµότητα, κυρίως στις τηλεπικοινωνίες και στην ενέργεια. 14 Ας µη διαφεύγει της προσοχής µας ότι, όπως παρατηρούν και οι παραπάνω συγγραφείς, όλες οι, σήµερα, βιοµηχανικά αναπτυγµένες οικονοµίες της ύσης ξεκίνησαν την ανάπτυξή τους µε ένα συνετό συνδυασµό ελεύθερης αγοράς και παρεµβατικών πολιτικών. Η Ρωσία δεν µπορεί να αποτελέσει εξαίρεση στον κανόνα αυτόν. 15 Αποτέλεσµα αυτής της θετικής εξέλιξης ήταν η δυνατότητα µείωσης του ρυθµού ετήσιας υποτίµησης από 153% το 1998/97 σε 7,5% το 2002/01. 16 Π.χ. υπόθεση «Yukos». 23

24 Το επίπεδο διαβίωσης του λαού βελτιώνεται συνεχώς, η απασχόληση και οι µισθοί 17 αυξάνονται, η ανεργία µειώνεται (ανέρχεται στο 7,8%). Ο µέσος µισθός σήµερα ανέρχεται σε $186 µηνιαίως και το ποσοστό των φτωχών έπεσε στο 1/5 από ¼ που ήταν προ έτους. Τα παραπάνω αποτελούν θετικές εξελίξεις για τη χώρα και θα επηρεάσουν θετικά το ρωσικό τουρισµό τόσο τον εισρέοντα στη χώραinbound, όσο και τον εξωτερικό τουρισµό-outbound. Όµως υπάρχουν πολλές ακόµη δυσκολίες που θα πρέπει να εξουδετερωθούν µε θετικές ενέργειες για να βελτιωθεί περισσότερο το βιοτικό επίπεδο, να αµβλυνθούν οι περιορισµοί στη µετακίνηση (φυσικοί και τεχνητοί) και να µπορέσει (αλλά και να παρακινηθεί) ο Ρώσος τουρίστας να ταξιδέψει στο εξωτερικό. 1.4. Αγοραστική Δύναμη των Ρώσων Καταναλωτών Η αγοραστική δύναµη των Ρώσων συναρτάται µε το ύψος του κατά κεφαλήν εισοδήµατος, τη φορολογία, το βαθµό ισοκατανοµής του εισοδήµατος µεταξύ των κατοίκων, τη συναλλαγµατική ισοτιµία και τις σχετικές τιµές. Όσον αφορά την δυνατότητα πραγµατοποίησης δαπανών µε σκοπό τον τουρισµό στο εξωτερικό (εξερχόµενο τουρισµό), πρέπει να ληφθεί υπόψη, πέρα από τα παραπάνω και το λεγόµενο διακριτικό εισόδη- µα (discretionary income), δηλαδή το εισόδηµα που αποµένει αφού αφαιρεθούν οι δαπάνες για απόκτηση αγαθών και υπηρεσιών που θεωρούνται αναγκαίες για την κανονική διαβίωση του ατόµου (δαπάνες συνήθους διατροφής, ενδυµασίας, υγείας, κατοικίας, µετακινήσεων, στοιχειώδους διασκέδασης και εκπαίδευσης). Τούτο σηµαίνει ότι, πέραν από τους παραπάνω αναφερόµενους παράγοντες, πρέπει να ληφθεί υπόψη και η εξέλιξη των τιµών των αναγκαίων αυτών αγαθών και υπηρεσιών για τη διαβίωση του ατόµου. 17 Οι µισθοί αυξήθηκαν κατά 20% µέσα στο 2002 (δύο περίπου φορές περισσότερο από την αύξηση του πληθωρισµού). 24

25 Το τρέχον κατά κεφαλήν εισόδηµα της Ρωσίας για το έτος 2001 ήταν (στοιχεία παγκόσµιας Τράπεζας) µετατρεπόµενο σε δολάρια, ίσο µε $ 1750. Αν όµως ληφθούν υπόψη οι σχετικές τιµές (µεταξύ Ρωσίας και ΗΠΑ), το ισοδύναµο σε $ κατά κεφαλήν εισόδηµα της χώρας (Ρωσίας) ήταν για το ίδιο έτος ίσο µε $ 6880 18. Ως προς το βαθµό ισοκατανοµής των εισοδηµάτων, εξετάστηκε η εξέλιξη του λόγου δεκατηµορίου (decile ratio) 19. Ο λόγος αυτός ήταν ίσος µε 3,5 κατά το τέλος της παλαιάς σοβιετική εποχής (1988), ανήλθε στο 4,5 το έτος 1991 και έφθασε στο 13,8 το 2001. Οι εξελίξεις αυτές φυσικά σημαίνουν σημαντική αύξηση της ανισοκατανομής του εθνικού εισοδήματος της Ρωσίας. Όσον αφορά τον τουρισµό, αυτό σηµαίνει ότι αναµένεται τουρισµό να κάνουν τα άτοµα που ανήκουν στα ανώτερα εισοδηµατικά στρώµατα. Γι αυτόν το λόγο έχει παρατηρηθεί ότι οι Ρώσοι τουρίστες δεν δίνουν ιδιαίτερη σηµασία στις τιµές που πληρώνουν και ότι ξοδεύουν σε ένα δεκαήµερο όσο τρεις Εγγλέζοι. 1.5. Εργασιακές Σχέσεις και Θεσμοθετημένος Χρόνος Διακοπών στη Ρωσία Η αγορά εργασίας στη Ρωσία έχει αρχίσει να λειτουργεί µε βάση το πρότυπο της σχετικά ελεύθερης οικονοµίας αφού ο παλαιός εργατικός κώδικας αντικαταστάθηκε µε καινούριο σύµφωνο µε τα δυτικά πρότυπα. εν έχει, όµως, ακόµη λειτουργήσει πλήρως σύµφωνα µε τα πρότυπα αυτά. Η χώρα ευρίσκεται σε στάδιο προσαρµογής. Ένα, επίσης, νέο συνταξιοδοτικό σχήµα εφαρµόζεται µε διττή χρη- µατοδότηση επί του παρόντος (συµµετοχή κράτους και πρόβλεψη για συµµετοχή των ιδιωτών) και έχουν δηµιουργηθεί οι βάσεις για στήριξη του συστήµατος και από τις επιχειρήσεις 18 Τούτο σηµαίνει ότι µε εισόδηµα αξίας $1750 στη Ρωσία, ο Ρώσος αγοράζει στη χώρα του τόσα αγαθά όσα ένας Αµερικανός αγοράζει στις ΗΠΑ µε εισόδηµα $6880. Βέβαια, πρέπει να εξεταστεί η διαχρονική εξέλιξη αυτού του µεγέθους για να εξαχθούν ασφαλή συµπεράσµατα. 19 Πρόκειται για το λόγο των εισοδηµάτων του 10% των κατοίκων που ανήκουν στα ανώτερα εισοδηµατικά στρώµατα (στην εισοδηµατική κατανοµή) προς τα εισοδήµατα του 10% των κατοίκων που ανήκουν στα κατώτερα εισοδηµατικά στρώµατα. 25

26 1.6. Παράγοντες που δυσχεραίνουν την ανάπτυξη και τον εξερχόμενο τουρισμό Α) Υπάρχουν στη χώρα μεγάλες ανάγκες για υποδομές που εκτείνονται ιδιαίτερα στους τοµείς των συγκοινωνιών και των επικοινωνιών. Συγκεκριµένα: - Σηµειώνονται µεγάλες κυκλοφοριακές συµφορήσεις καθώς η µέση ταχύτητα κυκλοφορίας δεν ξεπερνά το 40 χιλιόµετρα. Η επιβατική κυκλοφορία γίνεται µε λεωφορεία. Οι αεροπορικές συγκοινωνίες που ενδιαφέρουν πιο πολύ τον τοµέα του τουρισµού, είναι απαρχαιωµένες, καθώς το 50% των αεροσκαφών έχουν ηλικία άνω των 15 ετών. Τα ¾ των πτήσεων γίνονται µε ρωσικά αεροσκάφη και ως εκ τούτου δηµιουργείται πρόβλημα ασφάλειας πτήσεων με επακόλουθο την απροθυμία για ταξίδια. - Η υποδοµή σε τηλεπικοινωνίες είναι πτωχή. Τούτο επηρεάζει και τη χρήση του Internet. Υπολογίζεται ότι 50.000 µεγάλοι οικισµοί δεν έχουν τηλεφωνική επικοινωνία µε τον έξω κόσµο. Β) Οι µηνιαίες συντάξεις των ατόµων που εξήλθαν από την παραγωγική διαδικασία είναι ακόµη πολύ χαµηλές (µέση σύνταξη: $37, ανώτατη, π.χ. ενός πρώην στρατηγού: $100) και αυτό δυσχεραίνει σήµερα τον τουρισµό των ατόµων της τρίτης ηλικίας και όχι µόνο. Γ) Ως προς τους παράγοντες που επηρεάζουν το αίσθημα ασφάλειας του εξερχόµενου τουρίστα επισηµαίνεται ότι: - Η μη συμμετοχή, πρόσφατα αλλά και παλαιότερα, της Ρωσίας στις στρατιωτικές επιχειρήσεις στο Ιράκ και στον περσικό κόλπο, δεν επιτρέπει τη δηµιουργία στόχων τροµοκρατικών επιθέσεων µέσα στη χώρα. Όµως τα πρόσφατα γεγονότα (Σεπτέµβριος 2004) της τροµοκρατικής επίθεσης Τσετσένων αυτονοµιστών σε ρωσικό σχολικό συγκρότηµα µε εκατοντάδες θύµατα, ανάστρεψαν την εικόνα και η τροµοκρατία φαίνεται ότι δεν τιθασεύεται εύκολα στη Ρωσία. - Η επιτυχής τιθάσευση της οικονομικής ολιγαρχίας από την κυβέρνηση δηµιουργεί, από την άλλη µεριά, κλίµα οικονοµικής και πολιτικής σταθερότητας. 26

27 - Όµως, το έγκλημα όλων των ειδών, φαίνεται ότι «ανθεί» στη Ρωσία, ιδιαίτερα στις µεγάλες πόλεις 20. Απαγωγή ξένων επιχειρηµατιών δεν παρατηρείται µε εξαίρεση την Τσετσενία. Επισηµαίνεται επίσης ότι το οργανωµένο έγκληµα είναι εκτεταµένο και δυνατό. Οι ξένες επιχειρήσεις που λειτουργούν στη Μόσχα χρειάζονται κάλυψη από «εταιρείες προστασίας». Έτσι, εκτός Μόσχας και Αγίας Πετρούπολης δεν μπορούν εύκολα να δραστηριοποιηθούν, παρά μόνον εάν συνεργάζονται με την τοπική αυτοδιοίκηση. Τούτο σηµαίνει ότι ξένα τουριστικά Γραφεία (Tour Operators) δεν µπορούν να αναπτυχθούν εύκολα στη Ρωσία (Economist, Intelligence Unit, 2002). - Υπάρχει µεγάλος κίνδυνος για computer hacking και τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας δεν μπορούν εύκολα να προστατευτούν. ) Η εκπαίδευση (παράγοντας που επηρεάζει το επίπεδο παιδείας των κατοίκων της χώρας και άρα και την τουριστική τάση του πληθυσµού), δεν χρηµατοδοτείται αποτελεσµατικά. Η δαπάνη για την παιδεία είναι πολύ µικρή και ανέρχεται µόνο στο 0,5% του ΑΕΠ. Το κράτος χρηματοδοτεί μόνο κατά το 1/3 την πανεπιστημιακού επιπέδου εκπαίδευση. Τα υπόλοιπα 2/3 προέρχονται από πληρωμή διδάκτρων (fees) και «δώρα». Έτσι, οι µισθοί στην παιδεία είναι χαµηλοί και ως εκ τούτου η εκπαίδευση χωλαίνει σοβαρά. Τούτο θα έχει αρνητική επίπτωση στον εξερχόµενο τουρισµό της Ρωσίας διότι η µόρφωση και η επιθυµία για γενικότερη µάθηση είναι ση- µαντική κινητήρια δύναµη για τον εξερχόµενο ρωσικό τουρισµό. 20 Αλλά, σύµφωνα µε τον Economist (EIU), όχι πολύ λιγότερο από τις άλλες µεγάλες πόλεις του κόσµου. 27

28 1.7. Το Πρόβλημα της Αναδιοργάνωσης του Ρωσικού Τραπεζικού Συστήματος Η δυσλειτουργία του τραπεζικού συστήµατος της Ρωσίας που προέκυψε µετά την Perestroika συνεχίστηκε κατά τη διάρκεια ολόκληρης της 10-ετίας του 1990. Συνεχίστηκε ακόµη και µετά το 1998 όταν η ρωσική οικονοµία µετά από σηµαντικά σταθεροποιητικά µέτρα που τότε ελήφθησαν, άρχισε να αναπτύσσεται µε σχετικά υψηλό ρυθµό. Ο ρυθµός εκτιµάται ότι θα ήταν ακόµη µεγαλύτερος αν το τραπεζικό σύστηµα µπορούσε να εξυπηρετήσει αυτήν αναπτυξιακή δυναµική. Αν και σηµαντικές προσπάθειες έγιναν εκ µέρους της Παγκόσµιας Τράπεζας (World Bank) και του ΟΟΣΑ για τη σταθεροποίηση του χρη- µατοπιστωτικού συστήµατος της Ρωσίας, η σχετική πορεία είναι αργή διότι το πρόγραµµα µε τα ανάλογα µέτρα που υιοθετήθηκαν (1998), θα πάρει πολύ χρόνο να υλοποιηθεί. εν είναι, λοιπόν, η ανυπαρξία µέτρων το πρόβληµα αλλά η αργή πορεία υλοποίησης της σχετικής πολιτικής. Συνοπτικά, τα βασικά προβλήµατα του ρωσικού τραπεζικού συστήµατος που ακόµη είναι αισθητά και επηρεάζουν αρνητικά την όλη αναπτυξιακή πορεία της χώρας, είναι τα εξής: Αδυναµία χορήγησης σηµαντικών δανειακών κεφαλαίων στον ιδιωτικό τοµέα. Τούτο οφείλεται, πρώτον στην έλλειψη ενός επαρκούς νομοθετικού πλαισίου για την επaνάκτηση των δανειακών κεφαλαίων των τραπεζών σε περίπτωση κακών πελατών, δεύτερον στην αδυναμία των τραπεζών να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα του adverse selection προτού δοθεί το δάνειο, με αποτέλεσμα το επακόλουθο moral hazard. Αδυναµία προσαρµογής στα Διεθνή Λογιστικά Πρότυπα και ως εκ τούτου αδυναµία ελέγχου και παροχής πληροφοριών, πράγµα που επιτρέπει τη φοροδιαφυγή, το ξέπλυµα χρήµατος, τη φυγή των κεφαλαίων στο εξωτερικό, την αποφυγή τήρησης των θεσπισµένων απαιτήσεων από την Κεντρική Τράπεζα σε αποθε- µατικά (reserve requirements), κ.τ.λ. Έτσι, οι εµπορικές τράπεζες λειτουργούν ως θύλακες-τσέπες 21 που εξυπηρετούν τους ιδιο- 21 OECD-2000- BUILDING TRUST: Developing the Russian Financial Sector. 28

29 κτήτες τους και όχι ως Οργανισµοί που θα λειτουργούσαν αποτελεσµατικά όσον αφορά την αξιοποίηση των ιδιωτικών αποτα- µιεύσεων από το παραγωγικό κύκλωµα. Πιο συγκεκριµένα, το ρωσικό τραπεζικό σύστηµα παρουσιάζει τις εξής ιδιοµορφίες: Ως προς τη διάρθρωσή του, σηµειώνεται ότι ο τοµέας συγκρινόµενος µε τον τραπεζικό τοµέα άλλων αναπτυγµένων οικονο- µιών, παρουσιάζει σχετικά µεγάλο βαθµό συγκέντρωσης, όπου ένας µικρός αριθµός επιχειρήσεων (τραπεζών) συγκεντρώνει µεγάλο ποσοστό τραπεζικών εργασιών και τραπεζικού κεφαλαίου. Ως προς την αποτελεσματικότητά του, σηµειώνεται ότι, καθώς το κράτος είναι κυρίαρχος παράγοντας,ο ρωσικός τραπεζικός τοµέας είναι λιγότερο αποτελεσµατικός. Αυτή η κατάσταση ανα- µένεται, κατά τον ΟΟΣΑ 22, να συνεχιστεί και στο µέλλον. Έτσι, οι προοπτικές για εξυγίανση του συστήµατος είναι πενιχρές. Ως προς την εμπιστοσύνη που δείχνουν οι καταθέτες στο σύστημα, επισηµαίνεται ότι αυτή είναι σηµαντικά χαµηλή. Τούτο, ως ένα βαθµό οφείλεται και στο γεγονός ότι δεν υπάρχει νόµος προστασίας των καταθετών. Όλες οι προσπάθειες που έγιναν προς αυτήν την κατεύθυνση απέτυχαν. Επίσης, οι µικροκαταθέτες δεν προσελκύονται από το τραπεζικό σύστηµα όχι µόνο διότι δεν υπάρχει αξιοπιστία στο σύστηµα αυτό καθεαυτό, αλλά η σχετική αναξιοπιστία επεκτείνεται και στο εθνικό νόμισμα. Τούτο φαίνεται και από το σημαντικό Dolarisation 23 που επικρατεί σήµερα στη Ρωσία. Το κοινό, δηλαδή, εξακολουθεί να προτιμά τη διακράτηση δολαρίων αντί του εθνικού νομίσματος. 22 Παρατηρείται ότι η κυριαρχία των κρατικών τραπεζών δεν οδηγεί στην άριστη τοποθέτηση των κεφαλαίων για την οικονοµία και την ανάπτυξή της. 23 IMF-2003-: Network Externalities and Dollarisation Hysteresis: The Case of Russia. 29

30 Επειδή τα χρηµατοπιστωτικά συστήµατα είναι πολύ πολύπλοκα και εσωτερική υπόθεση της κάθε χώρας, θα µπορούσαν να γίνουν µόνο «συστάσεις» εκ µέρους της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας προς τη Ρωσία για βελτίωση του τραπεζικού της συστήµατος ώστε αυτό να λειτουργήσει αποτελεσµατικότερα και έτσι να ωφεληθούν όχι µόνο οι τουριστικές αλλά οι παντοίας φύσεως επιχειρήσεις που λειτουργούν στη Ρωσία, αλλά και οι ξένες (κυρίως ευρωπαϊκές) επιχειρήσεις που συνεργάζονται µε αντίστοιχες ρωσικές. 1.8. Το Πολιτικό Πρόβλημα Το σηµερινό πολιτικό πρόβληµα της Ρωσίας (ο µη εισέτι πλήρης εκδη- µοκρατισµός) έχει τη ρίζα του στο µακρινό παρελθόν. εν οφείλεται σε βραχυχρόνιους παράγοντες, συγκυριακούς ή άλλης φύσεως, που θα ανέµενε κανείς σύντοµα να εκλείψουν. Σχετίζεται µε την ιστορική εξέλιξη του τρόπου διακυβέρνησης της Ρωσίας και την υποβάθµιση που υπέστη η χώρα αυτή από πλευράς ανταγωνιστικότητας συγκριτικά µε τις αναπτυγµένες οικονοµίες του φιλελεύθερου οικονοµικού συστήµατος. Το σηµαντικότερο στοιχείο του φιλελεύθερου συστήµατος, δηλαδή «ο µηχανισµός των τιµών» µόνο λίγο προ της κατάρρευσης του κεντρικά κατευθυνόµενου συστήµατος, άρχισε να εισάγεται στη χώρα και µάλιστα µε πολύ σκεπτικισµό. Οι δυνάµεις της «διαφθοράς» αφενός και της «παραοικονοµίας» αφετέρου, αποτελούσαν και εξακολουθούν σε σηµαντικό ακόµη βαθµό, να αποτελούν µια αποτελεσµατική τροχοπέδη στην οικονοµικοκοινωνική αναβάθµιση της Ρωσίας και ως εκ τούτου δυσχεραίνεται και ο εκδηµοκρατισµός του όλου πολιτικού συστήµατος. Αποτέλεσµα αυτών των τάσεων είναι ο λαός να προσβλέπει µόνο στο πρόσωπο του Προέδρου της Ρωσικής ηµοκρατίας ως του µόνου παράγοντα ικανού να εξασφαλίσει την κοινωνική συνοχή, τη σταθερότητα και την οικονοµική πρόοδο και ευηµερία του λαού. Αποτέλεσµα αυτής της κατάστασης είναι ο Πρόεδρος να φαντάζει ως «δικτάτορας» και δηµιουργούνται κατ αυτόν τον τρόπο τόσο οι προϋποθέσεις όσο και το «δέλεαρ» για να ασκηθεί η εξουσία του Προέδρου ως τοιαύτη. Η λειτουργία της δηµοκρατίας κατά τα δυτικά πρότυπα (αποκέντρωση των διοικητικών λειτουργιών) θα αργήσει ακόµη να εξασκηθεί στη Ρωσία λόγω: α) νοσταλγίας του παλαιού συστήµατος διοίκησης και β) 30

31 των δυνάµεων της διαφθοράς και της παραοικονοµίας. Όπως ο λαός δυσκολεύτηκε κατά την δεκαετία του 1990 να υιοθετήσει την έννοια της ατοµικής ιδιοκτησίας και να τη χρησιµοποιήσει για την οικονοµική του πρόοδο και ανάπτυξη 24, έτσι και σήµερα δυσκολεύεται να αξιοποιήσει τις δυνατότητες που προσφέρει το δηµοκρατικό σύστηµα διακυβέρνησης για τον έλεγχο της κρατικής εξουσίας και την προώθηση των δυνατοτήτων του ρωσικού λαού µε σκοπό τη γενικότερη ευηµερία. Σήµερα υπάρχουν τρία µεγάλα πολιτικά κόµµατα (το Κοµµουνιστικό κόµµα, η Ενότητα και το πατριωτικό κόµµα της «Παν-Ρωσίας». Υπάρχουν ακόµη άλλα 12 µικρότερα που το καθένα συγκεντρώνει από 0% έως 5% των ψήφων του ρωσικού λαού. Στον σύγχρονο εκδηµοκρατισµό της Ρωσίας, όπως βέβαια αναµένεται, ίσταται ως ένα σηµαντικό εµπόδιο και το ακόµη ισχυρό Κοµµουνιστικό κόµµα το οποίο υπόσχεται ευηµερία παλαιού τύπου και αποτελεί µια κεντροµόλο δύναµη που έλκει όλους εκείνους που δυσκολεύονται να αντιληφθούν την προοδευτικότητα του νέου δηµοκρατικού συστήµατος. 24 Υπάρχουν ενδείξεις ότι ο ρωσικός λαός νοσταλγεί ακόµη την παλαιά νοοτροπία η οποία συνίστατο στο ότι «το κράτος µεριµνά για κάθε άτοµο, το κράτος προγραµµατίζει και το κράτος ευρίσκει απασχόληση σε όλους». Με τη µετάβαση στο νέο καθεστώς διακυβέρνησης, υποκατέστησε ο λαός στο «αξιακό» του σύστηµα το κράτος µε το «χρήµα». Ο ρωσικός λαός πίστεψε στο χρήµα και όχι στις ατοµικές και συλλογικές δυνατότητές του. Είναι καθήκον των κυβερνήσεων να συµβάλλουν στην αλλαγή νοοτροπίας και να ωθήσουν το λαό προς την εργασία, τη συνεργασία και τη δικαιοσύνη. 31

32 1.9. Συμπερασματικές Παρατηρήσεις Πρώτου Κεφαλαίου Στο παρόν κεφάλαιο σκιαγραφήθηκαν τα βασικά στοιχεία της Ρωσίας από όπου φάνηκε ότι: Με βάση τα στοιχεία των Ην. Εθνών, σηµειώνεται συνεχής μείωση πληθυσμού ακόµη και προ του έτους 2000. Τούτο αποδίδεται κυρίως στα συνεχή μεταναστευτικά ρεύματα. Το γεγονός αυτό θα εντείνει τους περιορισµούς (της εισόδου Ρώσων) στους οποίους προβαίνουν οι αναπτυγµένες δυτικές χώρες. Ο πληθυσμός της Ρωσία γηράσκει µε µεγάλο ρυθµό συγκριτικά µε άλλες χώρες. Ως συνέπεια αναµένεται να παρατηρηθεί στροφή της ζήτησης προς τον πολιτισµικό τουρισµό και τουρισµό πόλεων. Τούτο όµως δεν αναµένεται να συµβεί στο άµεσο µέλλον διότι τα εισοδήµατα των ατόµων τρίτης ηλικίας (συντάξεις) είναι σήµερα πενιχρά. Σηµειώνεται σημαντική αύξηση στο εθνικό εισόδημα της Ρωσίας, από 4% έως 6% ετησίως µε προοπτικές ακόµη µεγαλύτερου ρυθµού (έως και 10%). εν παρατηρείται όµως και ανάλογη βελτίωση του βαθµού ισοκατανοµής του εισοδήµατος. Αντίθετα παρατηρείται χειροτέρευση του βαθµού ισοκατανοµής των εισοδηµάτων. Τούτο σηµαίνει ότι, σήµερα, στόχος της τουριστικής µας πολιτικής για το ρωσικό τουρισµό πρέπει να αποτελέσουν τα ανώτερα εισοδηµατικά στρώµατα. Οι σηµαντικές αυτές εισοδηµατικές αυξήσεις πιστεύεται ότι είναι πιθανό να αντιστρέψουν τα µεταναστευτικά ρεύµατα στο εγγύς µέλλον και οι προβλέψεις των Ην. Εθνών να δοκιµαστούν ως προς την ορθότητά τους. Στη Ρωσία, όπως εξάλλου αναµένεται, οι εσωτερικές μετακινήσεις, λόγω κλίματος, γίνονται με δυσχέρεια ακόµη και κατά το καλοκαίρι. Τούτο επηρεάζει αρνητικά τον εξερχόµενο (outbound) τουρισµό δηµιουργώντας την τάση για στροφή προς τον εσωτερικό (domestic) τουρισµό. Ο εξερχόµενος ρωσικός τουρισµός προς τις χώρες της Ε. Ένωσης περιορίζεται από το πρόβληµα της βίζας Schengen και ως εκ τούτου έχει την τάση να εκτραπεί προς άλλες χώρες. 32

33 Σηµειώνεται η παρουσία έντονης γραφειοκρατίας στη Ρωσία παρά τις προσπάθειες για αποκρατικοποίηση, µε όλα τα επακόλουθα για προώθηση επενδύσεων και συνεργασιών σε όλους τους τοµείς. Οι παράνομες δραστηριότητες είναι διαδεδοµένες σε ευρεία κλί- µακα µε αποτέλεσµα µόνο επιχειρήσεις που προκύπτουν από συνεργασία με την τοπική αυτοδιοίκηση (joint ventures) να µπορούν να εδραιωθούν χωρίς να αντιµετωπίζουν ιδιαίτερα προβλήµατα στη Ρωσία. Είναι επιτακτική ανάγκη η εξυγίανση και αναβάθμιση του ρωσικού τραπεζικού συστήµατος. Ενδεικτικά αναφέρονται: ενδυνάµωση των δικαιωµάτων των δανειστών, θεσµοθέτηση ενός υγιούς συστήµατος χρεοκοπίας των επιχειρήσεων γενικώς και των τραπεζών ειδικότερα, αυξηµένη πληροφόρηση και διαφάνεια, ιδιωτικοποίηση της κρατικής Sherbank, ενθάρρυνση της εισόδου νέων-ξένων τραπεζών και ρύθµιση-regulation-του όλου τραπεζικού συστήµατος που θα περιέχει ως βασικά στοιχεία την επίβλεψη-monitoring-, την ασφάλεια των καταθέσεων, τη βελτίωση της χρηµατοδότησης των επιχειρήσεων ιδιαίτερα των ΜΜΕ και την ανάπτυξη εγχώριας αγοράς ικανοποίησης των δανειακών αναγκών της Κυβέρνησης µε έκδοση κρατικών οµολόγων υψηλής αξιοπιστίας. Οι ατέλειες που χαρακτηρίζουν το εκπαιδευτικό σύστηµα θα αποτελέσουν τροχοπέδη για τον εξερχόµενο ρωσικό τουρισµό καθώς δεν δηµιουργούνται σηµαντικά κίνητρα στο λαό για µάθηση και γενικότερη µόρφωση. 33

34 34

35 ΚEΦΑΛΑΙΟ 2 ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΖΗΤΗΣΗΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟ ΕΚΤΟΣ ΧΩΡΑΣ ΤΩΝ ΡΩΣΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ 35