Μ ι α π ι ν σ τ ο ν χ ρ ό ν ο

Μ ι α π ι ν σ τ ο ν χ ρ ό ν ο ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ HELLENIC MINISTRY OF CULTURE

Το κουδούνι χτύπησε, τα παιδιά σηκώθηκαν από τα θρανία και άρχισαν να μαζεύουν τα πράγματά τους. Άλλη μία εβδομάδα έφθασε στο τέλος της. - Καλό Σαββατοκύριακο! Φώναξε η κυρία Ελένη. Να προετοιμαστείτε για το διαγώνισμα της Δευτέρας. Ένας βαρύς αναστεναγμός ακούστηκε και σε λίγο η τάξη άδειασε. -Τι θα κάνεις αύριο; Ρώτησε ο Νικόλας την Μαρία καθώς ανέβαινε στο ποδήλατό του. -Δεν έχω αποφασίσει ακόμα. Ίσως πάω καμιά εκδρομή. Εσύ τι σκέφτεσαι να κάνεις; -Σκέφτομαι να κάνω μια επίσκεψη στο ανάκτορο του Νέστορος και στο αρχαιολογικό μουσείο της Χώρας. Από τότε που μετακομίσαμε από την Αθήνα, δεν έχω πάει καθόλου και έχω μάθει ότι είναι πολύ ωραία. Την προηγούμενη εβδομάδα μάλιστα διάβαζα ένα βιβλίο για την ιστορία του Ανακτόρου και πραγματικά εντυπωσιάστηκα. - Naι είναι πολύ ωραία. Και εγώ έχω αρκετό καιρό να πάω. Τι λες. Θέλεις να πάμε μαζί; -Ναι. Γιατί όχι; Να δώσουμε ραντεβού αύριο το πρωί στις 10, στην πλατεία της Χώρας; Θα μας πάει ο μπαμπάς μου με το αυτοκίνητό μας. -Έγινε! Αύριο το πρωί στις 10. Τα λέμε. Η Μαρία έφτιαξε την τούφα από τα μαλλιά, που έπεφτε στο μέτωπό της και άρχισε να ανηφορίζει προς το σπίτι της στα Βολιμίδια. Ο Νικόλας ανέβηκε στο ποδήλατό του και κατευθύνθηκε προς την αντίθετη πλευρά γεμάτος χαρά, που την επόμενη ημέρα θα έβλεπε κάτι διαφορετικό. Tο βράδυ ο Νικόλας ξάπλωσε στο κρεβάτι του και πήρε το βιβλίο για το ανάκτορο του Νέστορος, που του είχε χαρίσει ο θείος του. Ένιωθε όμως πολύ κουρασμένος γιατί όλο το απόγευμα έπαιζε ποδόσφαιρο με τους φίλους του. Με το ζόρι κρατούσε το βιβλίο στα χέρια του. Ξαφνικά ακούει έναν χτύπο στην πόρτα του δωματίου του. Τακ.τακ.τακ -Ποιός είναι; Καμία απάντηση. -Ποιός είναι; Τίποτα πάλι. Σηκώνεται από το κρεβάτι του, βαδίζει προς την πόρτα και την ανοίγει.

Μια πανέμορφη κοπέλα στεκόταν απέναντί του. Φορούσε στέμμα και τα μαύρα γυαλιστερά μαλλιά της έπεφταν μέχρι την μέση. Ήταν ντυμένη με ένα μακρύ φόρεμα με δύο χρυσοκέντητους γρύπες, που είχαν τα φτερά τους ανοιχτά και κοιτούσαν ο ένας τον άλλον. -Ποιά είσαι; Ρώτησε έκπληκτος ο Νικόλας. -Τι θέλεις από μένα; -Με λένε Γαία και θέλω να σου δείξω κάτι μαγικό! Αυτό εδώ το κανατάκι είναι το φυλακτό μου. Το λένε ψευδόστομο αμφορέα. Έχει ένα μαγικό υγρό και μπορεί να σε ταξιδέψει σε μέρη, που δεν έχεις ξαναδεί ποτέ σου. - Αλήθεια; Ρώτησε με περιέργεια ο Νικόλας. Πώς θα γίνει αυτό; -Το μόνο που έχεις να κάνεις, είναι να μυρίσεις λίγο από αυτό εδώ το υγρό, που θα ρίξω στις χούφτες σου. -Εντάξει λοιπόν, ας δοκιμάσω, είπε ο Νικόλας και άπλωσε τα χέρια του προς την Γαία. Τότε η Γαία σήκωσε ψηλά τον ψευδόστομο αμφορέα και έριξε λίγο από το μαγικό υγρό στις χούφτες του Νικόλα. Είχε ανοιχτό πράσινο χρώμα και έμοιαζε πολύ με λάδι. -Είναι αρωματικό λάδι! Άπλωσέ το στα χέρια σου, μύρισέ το και θα δεις τι θα γίνει είπε χαμογελαστή η Γαία. Ο Νικόλας γεμάτος περιέργεια και αγωνία κλείνει τις χούφτες του, αρχίζει να απλώνει με αργές κινήσεις το λάδι και στη συνέχεια το μυρίζει. Ξαφνικά οι χρυσοκέντητοι γρύπες από το φόρεμα της Γαίας ζωντανεύουν και αρχίζουν να κουνούν τα φτερά τους. Η Γαία αγκαλιάζει τον Νικόλα και τον βάζει πάνω στον ένα γρύπα. -Καλό ταξίδι! Να περάσεις υπέροχα, του ευχήθηκε και μονομιάς οι γρύπες πέταξαν ψηλά στον ουρανό. Ύστερα από μερικά δευτερόλεπτα ο Νικόλας βρέθηκε να πετά πάνω από έναν απέραντο ελαιώνα αγκαλιάζοντας σφιχτά τον λαιμό του γρύπα. Στο βάθος η θάλασσα λαμποκοπούσε από τις αχτίνες του ήλιου. Το μέρος όμως κάτι του θύμιζε. Μα βέβαια, ήταν ο λόφος του Εγκλιανού. Είχε περάσει από εκεί πολλές φορές, όταν τα καλοκαίρια πήγαινε από την Χώρα στην Πύλο για διακοπές.

Σε λίγο άρχισε να φαίνεται μια ακτή, που είχε το σχήμα μισοφέγγαρου. Ναι, ναι, ήταν η Βοϊδοκοιλιά, η αγαπημένη του παραλία. Μα τώρα ήταν διαφορετικά. Υπήρχαν αγκυροβολημένα πολλά ξύλινα καράβια με ψηλά κατάρτια και τεράστια πανιά. Στην ακτή κόσμος πολύς. Κάποιοι κουβαλούσαν μεγάλα πήλινα δοχεία και τα έβαζαν μέσα στα καράβια και άλλοι ξεφόρτωναν μεγάλα σακιά. Ξαφνικά ο γρύπας έβγαλε μια δυνατή κραυγή και άρχισε να πετά προς το εσωτερικό της στεριάς, μακρυά από τη θάλασσα. Ο λόφος του Εγκλιανού άρχισε να φαίνεται ξανά γεμάτος από ελιές και στις παρυφές του απλωνόταν ένα μεγάλο χωριό. Στην κορυφή του λόφου στεκόταν ένα εντυπωσιακό διώροφο κτίριο, με πολλές πτέρυγες. Ο γρύπας προσγειώθηκε μπροστά από αυτό το κτίριο, σε μια επιβλητική πύλη, που τη φρουρούσαν δύο άνδρες. Ο Νικόλας κατέβηκε από τον γρύπα και πλησίασε διστακτικά προς τους φρουρούς. πέρασαν σε μία μεγάλη πλακόστρωτη αυλή. Έστριψαν δεξιά και μπήκαν σε μία μακρυά πτέρυγα με πολλά δωμάτια. Άνοιξαν μία ξύλινη πόρτα και βρέθηκαν σε ένα δωμάτιο με μια πλούσια διακοσμημένη πήλινη μπανιέρα. -Καλώς ήρθες μικρέ, είπαν οι φρουροί. -Πού βρίσκομαι; Αναρωτήθηκε ο Νικόλας -Εδώ είναι το μεγάλο παλάτι του βασιλιά της Πύλου, του Νέστορα, γιου του Νηλέα. Η αρχόντισσα Γαία σε έφερε 3.200 χρόνια πίσω, γιατί ο βασιλιάς μας έκρινε ότι μόνο εσύ μπορείς να εκτελέσεις την αποστολή, που θα σου θέσει. Ο βασιλιάς Νέστωρ κάθεται ήδη στον θρόνο του και περιμένει να σε συναντήσει. Πρέπει να βιαστούμε. Οι φρουροί έπιασαν από το χέρι τον Νικόλα και αφού διάβηκαν την εξωτερική πύλη του παλατιού, Παραδίπλα υπήρχαν δύο μεγάλα πιθάρια, γεμάτα με νερό. Δύο υπηρέτριες με μακρυά φορέματα στέκονταν στο βάθος του δωματίου.

-Ήρθε η ώρα για το λουτρό σου, είπαν οι φρουροί. Ο βασιλιάς μας θέλει οι φιλοξενούμενοι να πλένονται και να αρωματίζονται, πριν τον συναντήσουν. Εμείς θα περιμένουμε απέξω και όταν είσαι έτοιμος θα σε οδηγήσουμε στον βασιλιά. Οι υπηρέτριες έβαλαν τον Νικόλα στη μπανιέρα και αφού τον έλουσαν και τον έπλυναν, τον άλειψαν με περίφημο λάδι με άρωμα τριαντάφυλλου. Του φόρεσαν έναν μακρύ χιτώνα και σανδάλια και τον οδήγησαν πίσω στους φρουρούς. -Είσαι έτοιμος να συναντήσεις τον βασιλιά; του είπαν. Ο Νικόλας σαστισμένος με αυτά που του συνέβαιναν, απλά κούνησε συγκαταβατικά το κεφάλι του. Οι φρουροί βγήκαν ξανά στη μεγάλη αυλή και έστριψαν δεξιά. Πέρασαν κάτω από μία στοά και στάθηκαν για λίγο σε έναν μικρό και σκοτεινό προθάλαμο. Εκεί, δεξιά και αριστερά μίας μεγάλης ξύλινης πόρτας, στέκονταν δύο άλλοι φρουροί. Μετά από λίγο, άνοιξαν την πόρτα διάπλατα και οι φρουροί μαζί με τον Νικόλα μπήκαν με αργό βηματισμό στην μεγάλη βασιλική αίθουσα. Ο Νικόλας κοιτούσε συνεχώς γύρω του με ανοιχτό το στόμα και με γουρλωμένα μάτια. Δεν πίστευε αυτό που έβλεπε. Όλοι οι τοίχοι, το ταβάνι και τα δάπεδα ήταν ζωγραφισμένα με ατέλειωτα σχέδια και χρώματα. Στο κέντρο της αίθουσας βρισκόταν μία μεγάλη κυκλική εστία με τέσσερις ξύλινους κίονες γύρω της, οι οποίοι στήριζαν έναν μεγάλο φεγγίτη. Πάνω στην εστία έκαιγε δυνατή φωτιά και ο καπνός της έφευγε από μία καπνοδόχο φτιαγμένη από πήλινους σωλήνες. Γύρω γύρω, η εστία ήταν διακοσμημένη με ζωγραφιστές φλόγες ενώ το δάπεδο σε όλη την αίθουσα ήταν χωρισμένο σε πολλά τετράγωνα ζωγραφισμένα με πολλά και διαφορετικά χρώματα και σχέδια.

Απέναντι και δεξιά από την εστία βρισκόταν καθισμένος σε πολυτελή ξύλινο θρόνο ο βασιλιάς Νέστορας. Είχε άσπρα μαλλιά, φορούσε μια μακρυά, χρυσοκέντητη, βασιλική στολή και κοιτούσε τον Νικόλα ήρεμος και αγέρωχος. Δεξιά και αριστερά από τον θρόνο οι τοίχοι ήταν ζωγραφισμένοι με γρύπες και λιοντάρια σε μεγάλο μέγεθος και φαίνονταν σαν να προστατεύουν τον βασιλιά. Δίπλα στον Νέστορα στεκόταν και χαμογελούσε η Γαία, πανέμορφη και λουσμένη στο φως. -Βασιλιά μου, μπροστά σου βρίσκεται ο Νικόλας, επίσημος φιλοξενούμενος του παλατιού και άξιος να πραγματοποιήσει την αποστολή, που θα του αναθέσεις, είπε η Γαία και υποκλίθηκε με μεγάλο σεβασμό. Τότε ο Νέστωρ, σωστός άρχοντας, σηκώθηκε αργά από τον θρόνο του και έδωσε το χέρι του στον Νικόλα. -Καλώς ήρθες παιδί μου στο παλάτι μας. Είμαι ο Νέστωρ, ο γιος του Νηλέα. Εδώ και πολλά χρόνια είμαι ο βασιλιάς της Πύλου. Βρίσκεσαι στο πιο πλούσιο μέρος της νοτιοδυτικής Πελοποννήσου. Ο τόπος μας είναι ευλογημένος και οι άνθρωποι, που ζουν εδώ είναι ευτυχισμένοι. Η γη είναι γεμάτη από ελαιόδεντρα, αμπέλια και σιτηρά. Ζούμε πλουσιοπάροχα και όλα τα αγαθά με το εμπόριο έχουν φθάσει στα πέρατα της Μεσογείου. Θα ήθελα όμως να σου κάνω μια ξενάγηση στο παλάτι για να καταλάβεις τι πραγματικά εννοώ. Είσαι έτοιμος; -Μα μα μα μάλιστα κύριε Νέστορα. Απάντησε κομπιάζοντας ο Νικόλας. Σε λίγο πιασμένος χέρι χέρι με τον βασιλιά ο Νικόλας έκανε βόλτα στα δωμάτια του παλατιού. Υπήρχαν παντού διάδρομοι, μικρά ή μεγαλύτερα δωμάτια και πολλοί άνθρωποι, που εργάζονταν πυρετωδώς. Σε κάποια από αυτά δύο ή περισσότεροι άνθρωποι με αιχμηρά, ξύλινα αντικείμενα σκάλιζαν περίεργα σύμβολα πάνω σε ορθογώνιες πλάκες ενώ εκατοντάδες παρόμοιες πλάκες βρίσκονταν στοιβαγμένες σε ράφια. -Τι κάνουν αυτοί εδώ; Ρώτησε γεμάτος απορία ο Νικόλας τον Νέστορα. - Είναι οι γραφείς του παλατιού και έχουν αναλάβει την καταγραφή όλων των δραστηριοτήτων του βασιλείου. Αυτά που κρατούν είναι πήλινες πινακίδες και καταγράφουν τα περιουσιακά στοιχεία του ανακτόρου, τα έσοδα, τα έξοδα και λογαριασμούς σχετικά με το εμπόριο, τους φόρους αλλά και τα είδη και τις ποσότητες του ξακουστού, αρωματικού λαδιού, που παράγεται στο βασίλειό μας. Όλες αυτές οι πινακίδες, που βλέπεις, γίνονται από άψητο πηλό και αυτά τα περίεργα σύμβολα που χαράσσουν οι γραφείς, αντιστοιχούν σε λέξεις. Αλλά ας

προχωρήσουμε πιο κάτω, είπε ο Νέστορας και συνέχισαν να επισκέπτονται δωμάτια και να χάνονται μέσα στους διαδρόμους του παλατιού. Υπήρχαν πολλές αποθήκες με στοιβαγμένα χιλιάδες αγγεία διαφορετικών σχημάτων. Ποτήρια του κρασιού με δύο λαβές και ψηλό πόδι, που τα έλεγαν κύλικες, πιθάρια, χύτρες, κουτάλες, πιάτα και πολλά σκεύη, που τα χρησιμοποιούσαν καθημερινά οι κάτοικοι του ανακτόρου, για την αποθήκευση των τροφίμων αλλά και για τις γιορτές, που γίνονταν συχνά εκεί. Ύστερα από λίγο ο βασιλιάς και ο Νικόλας έφθασαν σε δύο αποθήκες ακριβώς πίσω από την αίθουσα του θρόνου. Εκεί βρίσκονταν τοποθετημένα στη σειρά και μέσα σε πήλινα πεζούλια μεγάλα πιθάρια. -Εδώ Νικόλα, φυλάσσεται το πολυτιμότερο αγαθό του βασιλείου μας, το αρωματικό λάδι. Πάνω σ αυτό το προϊόν στηρίζεται η οικονομία του βασιλείου της Πύλου. Φορολογούμε την πλούσια παραγωγή του από τους υπηκόους μας και από το εμπόριό του έχουμε πολλά έσοδα. Το αποθηκεύουμε σε μεγάλα πιθάρια και σε μικρούς ή μεγάλους ψευδόστομους αμφορείς, είπε γεμάτος υπερηφάνεια ο Νέστωρ. -Μα ναι, η Γαία κρατούσε έναν μικρό ψευδόστομο αμφορέα, έριξε στις χούφτες μου λίγο αρωματικό λάδι και έτσι μεταφέρθηκα εδώ, είπε ο Νικόλας. -Πώς φτιάχνετε όμως αυτό το αρωματικό έλαιο και έχει τόσο μεθυστική μυρωδιά; -Χρησιμοποιούμε το λάδι, που παράγεται από τους απέραντους ελαιώνες του βασιλείου της Πύλου και εξειδικευμένοι αρωματοποιοί προσθέτουν αρωματικές ουσίες. Αρχικά ζεσταίνουν το λάδι με κομματάκια από βότανα, όπως ο κορίανδρος και η κύπερη, που το βοηθούν να απορροφά καλύτερα τις αρωματικές ουσίες. Στη συνέχεια προσθέτουν για πολλές ημέρες αρωματικά βότανα όπως τριαντάφυλλο, φασκόμηλο ή χέννα και το αφήνουν να πάρει το άρωμά τους. Το χρησιμοποιούμε ως προσφορά στους θεούς αλλά και για να κάνουμε τα υφάσματα γυαλιστερά και μαλακά. Είναι επίσης χρήσιμο ως ιατρικό και φαρμακευτικό είδος αλλά και ως σαπούνι. Ο Νικόλας άκουγε τον σοφό βασιλιά γεμάτος θαυμασμό. -Και τώρα ήρθε η ώρα να σου πω τον λόγο, που ζήτησα από τη Γαία να σε φέρει εδώ, στο ισχυρό βασίλειο της Πύλου, είπε θλιμμένος ο Νέστωρ σκύβοντας το κεφάλι του.

-Ο μάντης του ανακτόρου πριν από μερικούς μήνες είδε έναν άσχημο οιωνό. Η μεγάλη ιερή ελιά στην αυλή του ανακτόρου είχε λυγίσει τα κλαριά της, έριχνε κατά γης τους καρπούς της και είχε αρπάξει φωτιά. Δυνατός αέρας φυσούσε και ακουγόταν μεγάλος θρήνος. Ο μάντης προφήτευσε ότι μεγάλη καταστροφή θα πλήξει το βασίλειό μας και ότι όλος αυτός ο πλούτος και το μεγαλείο, που με τόσο κόπο έχουμε δημιουργήσει, θα χαθεί. - Γι αυτό θέλω τη βοήθειά σου Νικόλα, είπε στενοχωρημένος ο βασιλιάς. -Μόνο εσύ μπορείς να βοηθήσεις να γίνει ξανά ο τόπος αυτός γόνιμος και ευλογημένος. Όταν επιστρέψεις στο σπίτι σου θέλω να αφηγηθείς στους φίλους σου, στους γονείς σου, στους δασκάλους σου και σε όσους περισσότερους ανθρώπους μπορείς όλα αυτά, που είδες εδώ, με κάθε λεπτομέρεια. Να τους βοηθήσεις να καταλάβουν ότι η ελιά για όλους τους ανθρώπους είναι το δέντρο της ζωής και ότι πρέπει να συνεχίσουν να την καλλιεργούν και να την φροντίζουν. Ότι το ελαιόλαδο είναι το υγρό χρυσάφι της περιοχής μας και θείο δώρο. Ο σεβασμός και η αγάπη για όλους αυτούς τους ελαιώνες και για τη φύση φέρνει για πάντα την ευτυχία στους ανθρώπους, όσα χρόνια κι αν περάσουν. Όλα αυτά τα κτίρια στην εποχή σου θα είναι κατεστραμμένα. Τουλάχιστον, να παραμείνει ζωντανή η μνήμη αυτού του ένδοξου παρελθόντος και η ελιά να είναι για πάντα πιστός σύντροφος και πηγή ζωής για τον άνθρωπο. Τι λες Νικόλα θα το κάνεις αυτό για μένα; Είναι η τελευταία επιθυμία της ζωής μου. -Οπωσδήποτε βασιλιά μου. Σου υπόσχομαι ότι θα σε θυμάμαι για πάντα και ότι η ελιά θα συνεχίσει να είναι το ιερό και ευλογημένο δέντρο για όλους τους ανθρώπους. Εμείς στην εποχή μας έχουμε πολλούς τρόπους να ενημερώνουμε ταχύτατα τους ανθρώπους, σε ολόκληρο τον πλανήτη για την ιστορία, τον πολιτισμό αλλά και για την προστασία της φύσης. Θα μιλήσω στους φίλους μου και στους γονείς μου για όλα όσα είδα και θα τους πείσω να σέβονται το περιβάλλον. Να μην το μολύνουν και να μην το καταστρέφουν και οι ίδιοι με τη σειρά τους να μιλήσουν γι αυτά σε άλλους, πολλούς ανθρώπους. Να είσαι σίγουρος ότι όλη η ανθρωπότητα θα γίνουμε μία τεράστια αλυσίδα για να προστατεύσουμε το περιβάλλον. Ο βασιλιάς άκουγε με συγκίνηση τα λόγια του Νικόλα όταν ξαφνικά ακούστηκε δυνατός θόρυβος. Οι φρουροί έτρεχαν και φώναζαν: -Συναγερμός, συναγερμός, ξέσπασε πυρκαϊά στη νοτιοδυτική πτέρυγα του ανακτόρου. Τα μεγάλα πιθάρια με το λάδι άρπαξαν φωτιά και κατακαίουν τα πάντα. Βοήθεια, βοήθεια! - Αλίμονο! Έφθασε το τέλος! Φώναξε ο βασιλιάς και έτρεξε με τους φρουρούς να περισώσουν ό,τι μπορούσαν. Η Γαία που όλη αυτή την ώρα ακολουθούσε τον Νικόλα, τον έπιασε σφιχτά από το μπράτσο και κλαμένη τον εκλιπαρούσε: -Σώσε την ιστορία μας, σώσε την ελιά, σώσε το περιβάλλον! Ο Νικόλας είχε κλείσει τα μάτια του και η Γαία τον ταρακουνούσε με όλη της τη

δύναμη, όταν είδε το ταβάνι του επάνω ορόφου να σχηματίζει ρωγμές και να είναι έτοιμο να σωριαστεί. Νικόλαααα, Νικόλααα συνέχιζε να ακούγεται η φωνή της Γαίας και ολοένα να χάνεται. -Νικόλα, Νικόλα, ξύπνα παιδί μου. Τι έπαθες; Η μητέρα του είχε σκύψει πάνω από το κεφάλι του και τον ταρακουνούσε για να ξυπνήσει. -Μαμά! Εσύ είσαι; Ψέλλισε ο Νικόλας ανοίγοντας τα μάτια του τρομαγμένος. - Τί έπαθες παιδί μου; Είδες άσχημο όνειρο; Έλα ηρέμησε, πάει, πέρασε, είπε η μητέρα του και τον αγκάλιασε σφιχτά. Πρέπει να σηκωθείς γιατί σε περιμένει ο μπαμπάς σου να πάτε στο ανάκτορο του Νέστορος με τη φίλη σου τη Μαρία. Έχετε αργήσει. -Εντάξει μαμά, απάντησε ο Νικόλας και σηκώθηκε από το κρεβάτι του για να ντυθεί. Από το παράθυρο του δωματίου του φαινόταν μια ελιά να κουνά νωχελικά τα βαρυφορτωμένα με καρπούς κλαδιά της στο ελαφρύ αεράκι. Του φάνηκε προς στιγμή ότι είδε τη Γαία να του χαμογελά και αμέσως χάθηκε σαν αύρα. Χαμογέλασε και αυτός. Τώρα ήξερε τι έπρεπε να κάνει. Πηγές εικονογράφησης: C.W. Blegen-M.Rawson, The Palace of Nestor at Pylos in Western Messenia, Vol.1-3, Princeton, 1966, 1969, 1973 Γ.Γ. Λώλος, Πύλος Ημαθόεις, η πρωτεύουσα του Νέστορος και η γύρω περιοχή, Αθήνα 2004 ΛΗ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Νικ. Δ. Παπαχατζής, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, Βιβλία 4, 5 και 6, Μεσσηνιακά και Ηλιακά, Αθήνα 1998 Piet de Jong, ζωγράφος των ανασκαφών του Εγκλιανού. Διαδίκτυο Η ζωγραφιά του εξωφύλλου είναι του Γιώργου Καλογερόπουλου, μαθητή της ΣΤ τάξης του 2 ου Δημοτικού σχολείου Χώρας κατά το έτος 2008. Συμμετείχε στην εκστρατεία του Υπουργείου Πολιτισμού, «Περιβάλλον και Πολιτισμός, Το δέντρο της ζωής σε τέσσερις εποχές», 9-11 Μαΐου 2008. Συντελεστές: Συγγραφή παραμυθιού και καλλιτεχνική επιμέλεια: Δημοσθένης Κοσμόπουλος, αρχαιολόγος της ΛΗ ΕΠΚΑ Οργάνωση και προώθηση υλικού: Μαρία Τσουλάκου, αρχαιολόγος της ΛΗ ΕΠΚΑ Ευχαριστίες: Αναστασία Γλαράκη, αρχαιολόγος-μουσειολόγος της ΛΗ ΕΠΚΑ Φώτης Σταυριανόπουλος, αρχαιολόγος της ΛΗ ΕΠΚΑ Γιώργος Υφαντής, αρχαιολόγος του Υπουργείου Πολιτισμού Γενική επιμέλεια: Ξένη Αραπογιάννη, Διευθύντρια της ΛΗ ΕΠΚΑ Δεκέμβριος 2009

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ HELLENIC MINISTRY OF CULTURE