Κογκίδου. (2001). Σύγχρονες Τάσεις της Οικογένειας στην Ελλάδα. Στο: Κογκίδου. κ.ά (επιµ.) Οι Οικογένειες στον 21 ο αιώνα, σσ. 5-35. Θεσσαλονίκη: Έκδοση ιδασκαλείου «ηµήτρης Γληνός». ήµητρα Κογκίδου Αν. Καθηγήτρια στο Α.Π.Θ. Σύγχρονες τάσεις της οικογένειας στην Ελλάδα O κόσµος αλλάζει Με την αλλαγή της χιλιετίας, είναι δύσκολο να αντισταθείς στη µόδα ή στην πρόκληση για απολογισµό, είτε αυτό αφορά στο συλλογικό και δηµόσιο βίο, είτε στον ατοµικό και ιδιωτικό µας βίο. Ο κόσµος άλλαξε. Η αλλαγή αυτή εκφράζεται εντυπωσιακά µε ποσοτικές µεταβολές αλλά είναι κυρίως ποιοτική. Οπως αναφέρει η Μουσούρου (1998) οι µεταβολές που έχουν καταστήσει τον κόσµο µας ποιοτικά διαφορετικό συνδέονται µε τα τεχνολογικά επιτεύγµατα, την παγκοσµιοποίηση, τις αλλαγές που παρατηρούνται στο χώρο της εργασίας, την εξατοµίκευση των συνθηκών ζωής, την επικράτηση της ρευστότητας και της αβεβαιότητας στον ιδιωτικό και στο δηµόσιο βίο καθώς και τις µεταβολές που αφορούν συγκεκριµένα την Ευρώπη ως γεωπολιτική οντότητα i. Και η οικογένεια αλλάζει Οικονοµικές, δηµογραφικές και πολιτικές µεταβλητές έχουν επηρεάσει και τον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας της οικογενειακής ζωής και καθορίζουν την πορεία εξέλιξής της. Οι δηµογραφικές µεταβολές που παρατηρήθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες δε σήµαιναν το τέλος της οικογένειας και του ζευγαριού, όπως πολλοί φοβήθηκαν, αλλά αποτελεί αναγνώριση της ρευστότητας που χαρακτηρίζει τόσο τα οικογενειακά σχήµατα όσο και την οικογενειακή εµπειρία των ατόµων. Είναι αυτή η ρευστότητα που θα πρέπει να λάβει υπόψη της η κοινωνική πολιτική έτσι ώστε να διασφαλιστεί η δυνατότητα ατοµικών επιλογών από 1

την εφαρµογή της διότι η κοινωνική πολιτική δίνει τη δυνατοτητα ή αποτρέπει τη δηµιουργία πολλών µορφών οικογενειακής οργάνωσης και διαφορετικών τρόπων θεσµοθέτησης των ρόλων των γονέων και των παιδιών. Η οικογένεια είναι ακόµη σηµαντική αξία Αν αυτή η ρευστότητα που χαρακτηρίζει τα οικογενειακά σχήµατα προκαλεί κάποιες ασάφειες ή αµφισηµίες,η αποκαλούµενη "κρίση της οικογένειας'' αναφέρεται στο γεγονός ότι σε όλες τις σύγχρονες κοινωνίες τα παραδοσιακά οικογενειακά σχήµατα φαίνεται να απειλούνται αν όχι και να ανατρέπονται.(μουσούρου, 1999) ii. εν έχει χαθεί η αξία της οικογένειας και οι οικογενειακές αξίες. Πιθανότατα,όπως αναφέρει η Μουσούρου (1999) έχουν µεταβληθεί. Αυτό επιβεβαιώνεται απο πλήθος στοιχείων, όπως, για παράδειγµα, τα πρόσφατα συγκριτικά στοιχεία του Ευρωβαρόµετρου για τα κράτη µέλη της Ε.Ε. όπου η οικογένεια συνεχίζει να είναι µια σηµαντική αξία, παρ' όλο που ο ορισµός της είναι όλο και πιο αβέβαιος - αναφερόµαστε πια σε οικογένειες και όχι στην οικογένεια - και οι προσδοκίες των ατόµων και των κρατών από την οικογένεια όλο και πιο αντιφατικές. Το 95,7% των Ευρωπαίων πολιτών και το 99, 4 % των Ελλήνων -σύµφωνα µε τα στοιχεία αυτά -θεωρεί την οικογένεια ως πολύ σηµαντική για τη ζωή τους iii, όπως επίσης και το 97,9% των νέων iv. Αυτή την πραγµατικότητα που έχει διαµορφωθεί για την οικογένεια στο τέλος του 20ου αιώνα και συνεχίζει να εξελίσσεται αξιολογούν θετικά οι Ευρωπαίοι πολίτες. Οι οικογένειες στις Μεσογειακές - Νότιες χώρες της Ευρώπης (ΝΕΧ) Σύµφωνα µε πρόσφατες έρευνες υπάρχει µια σύγκλιση στις ευρωπαϊκές κοινωνίες για τα ζητήµατα της οικογένειας αλλά παρ' όλα αυτά επισηµαίνονται και ορισµένες αποκλίσεις και ιδιοµορφίες χωρίς να µπορούµε να προβλέψουµε µε σιγουριά την πορεία αυτών των ιδιοµορφιών στο µέλλον v. Η Ελλάδα ανήκει στις Νότιες Μεσογειακές χώρες της Ευρώπης (ΝΕΧ, µαζί µε την Πορτογαλία, την Ισπανία και την Ιταλία) στις οποίες παρατηρούνται ορισµένες διαφοροποιήσεις σε σύγκριση µε άλλες χώρες της Βόρειας Ευρώπης (ΒΕΧ, Σουηδία,Φιλανδία, ανία), και της Κεντρικής Ευρώπης. Σύµφωνα µε τα στοιχεία του Eurostat vi για το 1995: 2

Η γονιµότητα µειώνεται στις νότιες χώρες ΝΕΧ (1,2-1,4),...ΒΕΧ (1,7-1,8) Ελλάδα 1,32 Υπάρχει µικρό ποσοστό ζευγαριών που συµβιώνουν στις νότιες χώρες ΝΕΧ 2,3%,...ΒΕΧ 25% Ελλάδα 0,7% εν παρατηρούνται σηµαντικές διαφορές στην αναλογία των γάµων ΝΕΧ (5-6,6)...ΒΕΧ (3,8-6,6) Παρατηρείται µικρή αναλογία διαζυγίων στις νότιες χώρες ΝΕΧ (0,5-1,2),...ΒΕΧ (2,5-2,7) Ο µέσος όρος ηλικίας της γυναίκας κατα τη γέννηση του πρώτου παιδιού δεν παρουσιάζει σηµαντικές διαφοροποιήσεις ΝΕΧ (28,1-29,7)...ΒΕΧ (29,2-29,3) Παρατηρείται µικρό ποσοστό γεννήσεων εκτός γάµου στις νότιες χώρες ΝΕΧ (3-19)...ΒΕΧ (33-53) Ελλάδα 3% Υπάρχει µικρότερο ποσοστό µονογονεϊκών οικογένειών (1990) στις νότιες χώρες ΝΕΧ (5,7-12,5)...ΒΕΧ 20,8 Ο µέσος αριθµός ατόµων σε κάθε νοικοκυριό είναι µεγαλύτερος στις νότιες χώρες ΝΕΧ (2,7-32)...ΒΕΧ (2-2,3) Τα νοικοκυριά ενός ατόµου είναι λιγότερο συχνά στις νότιες χώρες ΝΕΧ (5,4-9,1)...ΒΕΧ (16,8-22,5) Οι κατηγορίες των εκτεταµένων νοικοκυριών που περιλαµβάνουν οικογένειες περισσότερων γενεών ή άλλους συγγενείς και άτοµα στο νοικοκυριό, συναντώνται πιο πολύ στο νότο. ηλαδή νέοι, ενήλικες και ηλικιωµένα άτοµα ενσωµατώνονται σε ένα νοικοκυριό και ενδεχόµενα συντηρούνται από αυτό λόγω ανεργίας ή χαµηλού εισοδήµατος ή σύνταξης. Η ανεξαρτησία των νέων συνδέεται µε την εύρεση ικανοποιητικής εργασίας ή τη δηµιουργία οικογένειας µέσα απο την κύρωση του τυπικού συµβολαίου του γάµου vii. Η συζυγική οικογένεια είναι η πλέον συχνή µορφή οικογένειας στις ΝΕΧ, ενώ σε πολύ µικρότερη συχνότητα υπάρχουν οι µονογονεϊκές οικογένειες, οι ανασυσταµένες 3

οικογένειες, τα ετερόφυλα ή οµόφυλα ζευγάρια που συµβιώνουν και τα νοικοκυριά ενός ατόµου. (Βλπ. Πίνακα 1: " Σύνθεση των νοικοκυριών στην Ελλάδα") Mεγάλες διαφοροποιήσεις παρατηρούνται επίσης στην απασχόληση των γυναικών που είναι µικρότερη στις ΝΕΧ, ενώ το υψηλό ποσοστό ανεργίας και µερικής απασχόλησης υποδηλώνει τη δυσµενέστερη κοινωνική θέση των γυναικών της Μεσογείου και τις άνισες σχέσεις εξουσίας ανάµεσα στα φύλα. Σύµφωνα µε τα στοιχεία του Eurostat 1994 το 1992 το ποσοστό απασχόλησης των γυναικών στην Ελλάδα ήταν 34,2 % viii. ηµογραφικές εξελίξεις στην Ελλάδα Σε όλη την Ευρώπη συµβαίνουν αλλαγές στο µοντέλο της οικογένειας, κάτι που ευρύτερα µπορεί να συσχετισθεί και µε την αλλαγή της στάσης των γυναικών απέναντι στην ίδια τους τη ζωή. Οι γυναίκες στην Ελλάδα (σύµφωνα µε τα στοιχεία του Eurostat 1996 και 1997α για το έτος 1995): Ζουν περισσότερο χρόνο από οποιαδήποτε άλλη εποχή Ετος 1970 1980 1990 1995 Μέση ζωής διάρκεια 73,8 76,5 79,5 80,3 Κρίνουν απαραίτητο να µορφωθούν και να αποκτήσουν µια θέση στην αγορά εργασίας πριν παντρευτούν ή κάνουν το πρώτο τους παιδί Παντρεύονται µεγαλύτερες Ετος 1970 1990 1995 Μέσος όρος ηλικίας της γυναίκας κατά 23,7 24,7 25,7 4

τον πρώτο γάµο Επιθυµούν λιγότερα παιδιά και γεννούν ακόµη λιγότερα από αυτά που θεωρούν ως ιδανικό αριθµό εξαιτίας της ελλιπούς υποδοµής στήριξης της οικογένειας σε συνδυασµό µε την ανυπαρξία αποτελεσµατικών µέτρων για την εργαζόµενη µητέρα και εξαιτίας του στεγαστικού προβλήµατος ix. Ο δείκτης γονιµότητας έχει µειωθεί σε επίπεδο κατώτερο του 2,1 παιδιά ανά γυναίκα αναπαραγωγικής ηλικίας, επίπεδο που θεωρείται απαραίτητο για την αναπλήρωση των γενεών. Ετος 1970 1980 1990 1995 είκτης 2,39 2,21 1,39 1,32 γονιµότητας Το πρώτο τους παιδί το κάνουν σε µεγαλύτερη ηλικία από ότι παλιά Ετος 1980 1990 1995 Μέσος όρος ηλικίας της γυναίκας κατα 26,1 27,2 28,2 τη γέννηση του πρώτου παιδιού Η πιθανότητα να γεννήσουν παιδί εκτός γάµου είναι πολύ µικρή (τουλάχιστον σύµφωνα µε τα επίσηµα στοιχεία) Ετος 1970 1980 1990 1995 Γεννήσεις εκτός 1,1 1,5 2,2 3 γάµου Η αναλογία των γάµων στους 1000 κατοίκους παρουσιάζει µία αυξοµοίωση. Στην αναλογία των γάµων συµπεριλαµβάνονται και οι νέοι γάµοι. Ετος 1970 1980 1990 1995 Αναλογία γάµων 7,7 6,5 5,8 6,1 5

Υπάρχει µεγαλύτερη πιθανότητα από ότι στο παρελθόν να πάρουν διαζύγιο και να ξαναπαντρευτούν (3 στα 4 διαζύγια περιλαµβάνουν και παιδιά). Η αναλογία των διαζυγίων στους 1000 κατοίκους είναι µικρή Ετος 1970 1980 1990 1995 Αναλογία 0,4 0,7 0,6 1,1 διαζυγίων Η γαµηλιότητα θα ήταν µικρότερη εάν δεν συνυπολογίζονταν στην αναλογία των γάµων και οι νέοι γάµοι Ετος 1970 1980 1990 1995 Ποσοστό (%) 96,2 95,3 91,8 91,4 α γάµων Υπάρχει µικρό ποσοστό µονογονεϊκών οικογενειών στην Ελλάδα οι περισσότερες εκ των οποίων κατοικούν σε αστικές περιοχές. (Bλπ. Πίνακα 2: " ιαστάσεις της µονογονεϊκότητας στην Ελλάδα.- ιαφορετικές προσεγγίσεις στην καταγραφή") Οι περισσότερες µονογονεϊκές οικογένειες έχουν λιγότερα παιδιά (κυρίως ένα) σε σύγκριση µε τα παντρεµένα ζευγάρια (το 62,7% των µονογονεϊκών οικογενειών έχει 1 παιδί σε σύγκριση µε το 38,7% των διγονεϊκών οικογενειών. Πηγή: Eurostat 1995, initial results from ECHP.) Σύµφωνα µε τα στοιχεία του Eurostat (1997 α ) ο πληθυσµός της Ελλάδας το 1996 ήταν 10,5 εκατοµµύρια, ενώ αν δούµε την κατανοµή του πληθυσµού σε ηλικιακές οµάδες θα παρατηρήσουµε ότι τα παιδιά ηλικίας 0-14 χρ. αποτελούν µια φθίνουσα κατηγορία (1960 24,8% του πληθυσµού, 1996 16,6% του πληθυσµού). Μέσα στα επόµενα χρόνια ο πληθυσµός της Ελλάδας θα µειωθεί ( το 2050 προβλεπόµενος πληθυσµός 9,1 εκ.). Η αύξηση του µέσου όρου ζωής σε συνδυασµό µε τη µείωση της γονιµότητας - παρά την αύξηση της ροής µεταναστευτικού πληθυσµού οδηγεί σταδιακά σε γήρανση τον πληθυσµό της 6

Ελλάδας γεγονός που έχει κοινωνικο-οικονοµικές επιπτώσεις x. Η σχέση των δηµογραφικών µεταβολών και των κοινωνικοοικονοµικών δεδοµένων είναι σχέση αλληλεξάρτησης και διαπλοκής, γι αυτό η αντιµετώπιση του ζητήµατος είναι δύσκολη, αλλά, ταυτόχρονα αποτελεί και µία πρόκληση για την κοινωνική πολιτική. Στην Ελλάδα συνήθως εξαντλείται στο επίπεδο της ρητορείας και όχι της συντονισµένης πολιτικής µε βάση γενναιόδωρο προϋπολογισµό. Ποιοτικές αλλαγές στις οικογένειες Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο των αλλαγών που συντελέστηκαν και θα εξελίσσονται στην οικογένεια αναφέρονται στο εσωτερικό των οικογενειών, δηλαδή στη δυναµική των σχέσεων. Αυτές οι αλλαγές εκφράζουν µία τάση ιδιωτικοποίησης των πρακτικών που σχετίζονται µε την οικογένεια, δηλ. ότι η συγκρότηση και η διάλυση του ζευγαριού και της οικογένειας, η οργάνωση της καθηµερινότητας, είναι προσωπικό τους ζήτηµα. Ο θεσµός στην υπηρεσία του ατόµου.(kellerhals,1998). Οι αλλαγές στις οικογενειακές σχέσεις είναι µέρος της διαδικασίας εκσυγχρονισµού και εξατοµίκευσης. Οι σύγχρονες οικογένειες αναλύονται µε όρους συντροφικότητας και διαπραγµατεύσεων. Όσο περισσότερο οι ευθύνες, τα καθήκοντα και το ζήτηµα των χρηµάτων θα αποτελούν θέµατα προς διαπραγµάτευση, τόσο περισσότερο οι οικογενειακές σχέσεις θα υπάγονται στον κανόνα της αµοιβαιότητας. Σήµερα οι άνδρες και οι γυναίκες στην Ελλάδα προσπαθούν να χειριστούν στις οικογενειακές τους σχέσεις ένα µείγµα στο οποίο συνυπάρχει ένα διαφαινόµενο ήθος ισότητας για τις προσωπικές σχέσεις, µε στοιχεία µιας ακόµη ζωντανής και κυρίαρχης πατριαρχικής αντίληψης που επιβιώνει. Ολα αυτά συµβαίνουν σε ένα πλαίσιο κοινωνικών ρυθµίσεων το οποίο υποτίθεται ότι δεν κάνει διακρίσεις φύλου. Η Αλιπράντη (1995) που µελέτησε τα οικογενειακά πρότυπα και τις συζυγικές πρακτικές στην Αθήνα στις αρχές της δεκαετίας του ' 80 αναφέρει ότι " Η ελληνική οικογένεια βρίσκεται σε µεταβατικό στάδιο, διατηρεί τη συνοχή της και τον οικογενειοκρατικό της χαρακτήρα ενώ ακολουθεί µε κάποια καθυστέρηση και µε διαφορετικό ρυθµό το δυτικοευρωπαϊκό µοντέλο οικογένειας". Τα ευρήµατα της µελέτης αυτής διαµορφώνουν την εικόνα µιας δυναµικά εξελισσόµενης κοινωνίας, ενώ διαγράφουν το σηµαντικό ρόλο της εκπαίδευσης και της γυναικείας απασχόλησης στην εξισορρόπηση των συζυγικών ρόλων στο πλαίσιο της οικογενειακής ζωής. Ενδεικτικό είναι αυτό που αναφέρει η Λαµπίρη- ηµάκη (1985): " Στην περίπτωση της Ελλάδας η διαδικασία µετάβασης από την παράδοση στον 7

εκσυγχρονισµό δεν είναι ευθύγραµµη, αλλά πολύπλοκη και σύνθετη, ενώ το παλιό και το καινούριο, παρά τις αντιθέσεις τους, συχνά συνυπάρχουν". Σε αυτή τη µεταβατική φάση στην Ελλάδα δεν άλλαξε σηµαντικά η θεσµική κωδικοποίηση των οικογενειακών σχέσεων αλλά έγιναν πιο ισότιµες και λιγότερο αυταρχικές. ιαφαίνεται,επίσης, µια µεγαλύτερη ποικιλία στους τρόπους λειτουργίας των οικογενειών γεγονός που µπορεί να θεωρηθεί ως στοιχείο εκδηµοκρατισµού των σχέσεων µεταξύ των δύο φύλων- ίσως και των γενεών. Στην εξέλιξή της η οικογένεια στην Ελλάδα θα γίνει περισσότερο ασαφής ως προς τη µορφή της, αλλά και ασταθής και ευάλωτη. Η οικογένεια στην Ελλάδα εξακολουθεί να είναι χώρος αλληλεγγύης και υποστήριξης των µελών της υπάρχουν,όµως, πολλά σηµεία που δηµιουργούν αµφιθυµίες και συγκρούσεις, όπως, για παράδειγµα: Η επιδίωξη της σταθερότητας και της ασφάλειας της οικογένειας αλλά ταυτόχρονα και η αναζήτηση της προσωπικής ανάπτυξης Η απόσταση µεταξύ των αναπαραστάσεων για την ισότητα των φύλων στο πλαίσιο της οικογένειας και των πρακτικών καταµερισµού των οικιακών καθηκόντων και της ανατροφής των παιδιών που δεν άλλαξαν ουσιαστικά.το 1983 υπήρξε αναθεώρηση του Οικογενειακού ικαίου στην Ελλάδα και ταυτόχρονα θεσπίστηκαν µέτρα υπερ της ισότητας των φύλων. Πολλές απ' αυτές τις διατάξεις, όµως, παραµένουν ουσιαστικά ανεφάρµοστες, το φορολογικό σύστηµα προβλέπει περιορισµένες φορολογικές απαλλαγές για την οικογένεια, ενώ η συµφιλίωση οικογενειακής και εργασιακής ζωής παραµένει ανέφικτη. Το ζήτηµα είναι σε ποια έκταση οι Ελληνίδες κέρδισαν την ισότητα στην οικογένεια και γενικότερα στην καθηµερινή ζωή xi. Η διασαφήνιση στην ελληνική κουλτούρα των νέων σχέσεων συγγένειας, η επαναοριοθέτηση των δικαιωµάτων και των υποχρεώσεων που προκύπτουν από την αύξηση των οικογενειών από ανασύσταση. Αυτός ο τύπος οικογενειακής οργάνωσης δεν είναι καινούργιο φαινόµενο στην Ελλάδα. Η διαφορά είναι ότι σήµερα δεν οφείλεται κυρίως στο θάνατο του ενός γονιού (σε αυξηµένη θνησιµότητα των γυναικών κατά τον τοκετό ή του άνδρα σε πολεµικές συγκρούσεις), δηλ. δεν υπάρχει "κενή" θέση ενός γονιού. Επιπρόσθετα, αποτελούν µια πραγµατικότητα η οποία στατιστικά γίνεται όλο και πιο ορατή σε σύντοµο χρονικό διάστηµα. Αυτή η νέα κατάσταση απαιτεί νέα οργάνωση, νέα κατανοµή ρόλων χωρίς να υπάρχουν πολλά προηγούµενα πρότυπα συµπεριφοράς στα 8

οποία τα άτοµα θα µπορούσαν να ανατρέξουν. Είναι, επίσης, ενδεικτικό ότι στην ελληνική βιβλιογραφία δεν υπάρχουν πολλές µελέτες γι' αυτού του τύπου τις οικογένειες. Ενώ µεταβάλλονται οι οικογενειακές συµπεριφορές αρκετά γρήγορα υπάρχει - ταυτόχρονα - µία ανασφάλεια και µία αµηχανία στη νέα πραγµατικότητα που διαµορφώνεται. Συχνά αυτή η κατάσταση αποτυπώνεται στο δηµόσιο λόγο, ιδιαίτερα όσον αφορά στις επιπτώσεις των µη συµβατικών µορφών οικογενειακής οργάνωσης στη ζωή των παιδιών. Η ανησυχία αυτή είναι, ίσως, ένδειξη της επιθυµίας να διατηρηθεί µια "παραδοσιακή" κατάσταση αλλά και, σε αρκετές περιπτώσεις, εξ αιτίας των "κοινωνικών προβληµάτων" που θέτουν οι µη συµβατικές µορφές οικογενειακής οργάνωσης - προβλήµατα στα οποία συµβάλλει η ανεπάρκεια και η αναποτελεσµατικότητα της κοινωνικής πολιτικής να ανταποκριθεί στις νέες προκλήσεις. Τάσεις εξέλιξης της πολιτικής για την οικογένεια στην Ελλάδα Οι κοινωνικές πολιτικές για την οικογένεια διαφέρουν στις χώρες της Ευρώπης και αντανακλούν την επικρατούσα αντίληψη για το ρόλο της οικογένειας και το µοντέλο πρόνοιας της κάθε χώρας. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του τοµέα της πρόνοιας στις Νότιες - Μεσογειακές χώρες της Ευρώπης xii, σε συνδυασµό µε άλλους παράγοντες, έχουν αναδείξει τον ιδιαίτερα υποστηρικτικό ρόλο της οικογένειας στην κάλυψη των ανεπαρκειών της κοινωνικής πολιτικής, ενώ ο ρόλος των γυναικών είναι κυρίαρχος στη φροντίδα των παιδιών και των εξαρτώµενων ατόµων. Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα πολλών πρόσφατων συγκριτικών αναλύσεων για τους διαφορετικούς ρόλους που παίζουν οι οικογένειες σε κάθε κοινωνία και στη διαφορετική έµφαση της κοινωνικής πολιτικής στην ευθύνη της οικογένειας για την προστασία των εξαρτώµενων και αδύναµων µελών της, στην Ελλάδα, όπως και στις άλλες χώρες της Ν. Ευρώπης, οι υποχρεώσεις ανατίθενται στα µέλη όχι µόνο της πυρηνικής αλλά και της διευρυµένης οικογένειας ενώ πολύ µικρή βοήθεια προσφέρεται από το κράτος (Ditch et al, 1995, 1996, 1998, Dumon, 1994, Castles, 1993, Lewis, 1992, 1993). Παράδειγµα 1 ο Παραδείγµατα αυτής της πολιτικής: 9

Η κοινωνική πολιτική δεν ενθαρρύνει τους νέους να ανεξαρτοποιηθούν από την οικογένειά τους. Πολιτισµικοί και δοµικοί παράγοντες συντελούν σε αυτή την κατάσταση, ενώ το κράτος µεταβιβάζει στην οικογένεια όλα σχεδόν τα προβλήµατα που σχετίζονται µε τους νέους/ες. Γενικά η συγγένεια και τα δίκτυα αλληλεγγύης παίζουν σηµαντικό ρόλο στην άτυπη φροντίδα xiii. Παράδειγµα 2 ο Τα πακέτα µέτρων οικονοµικής ενίσχυσης των παιδιών για διαφορετικούς τύπους οικογενειών και διαφορετικά επίπεδα εισοδηµάτων είναι από τα χαµηλότερα της Ευρώπης.(Ditch,1995,1996,1998). Είναι µία ένδειξη του βαθµού που το κράτος θεωρεί την ευθύνη των παιδιών συλλογική ή ιδιωτική υπόθεση. Πολλά παιδιά στην Ευρωπαϊκή Ενωση ζουν σε συνθήκες φτώχειας xiv.(στην Ελλάδα, το 1993, το 19% των παιδιών ζει σε φτωχά νοικοκυριά (στο σύνολο της Ε.Ε. είναι 20%: Eurostat, 1997) xv. Θα ήταν ενδιαφέρον να διερευνήσουµε τη σχέση ανάµεσα στην παιδική φτώχεια και την οικονοµική στήριξη που παρέχεται στις οικογένειες µε παιδιά στην Ελλάδα xvi. Παρά το γεγονός ότι είναι δύσκολο να συγκριθεί το συνολικό πακέτο επιδοµάτων για το παιδί στα κράτη µέλη της Ευρωπαϊκής Ενωσης (δηλ. ο συνδυασµός χρηµατικών επιδοµάτων, φορολογικών απαλλαγών ή υπηρεσιών σε είδος που προσφέρουν τα κράτη για το κόστος ανατροφής των παιδιών), εντούτοις είναι σηµαντικό να καταγραφούν οι διαφοροποιήσεις που υπάρχουν ανάµεσα στα κράτη. Οσον αφορά στην Ελλάδα για το 1996, το ποσοστό της διαφοράς της αξίας του πακέτου επιδοµάτων για το παιδί είναι 81% κάτω από τον µέσο όρο όλων των κρατών της Ευρωπαϊκής Ενωσης (πριν υπολογιστούν τα έξοδα υγείας, σχολείου, φροντίδας του παιδιού και κατοικίας). Αν συνυπολογιστούν τα έξοδα υγείας, σχολείου και φροντίδας του παιδιού είναι 272% κάτω από το µέσο όρο, ενώ αν προστεθούν και τα έξοδα κατοικίας είναι 600% κάτω από το µέσο όρο (Ditch et al, 1998) xvii. Παρατηρούµε, λοιπόν, ότι το κόστος της ανατροφής των παιδιών στην Ελλάδα εκτός από το γεγονός ότι δε µοιράζεται ισότιµα ανάµεσα στους άνδρες και τις γυναίκες, δεν αποτελεί συλλογική - κοινή ευθύνη που επεκτείνεται, σε σηµαντικό βαθµό, και στο κράτος. Παράδειγµα 3 ο 10

Οι χώρες της Ν. Ευρώπης µπορεί να θεωρηθούν ότι ανήκουν στο ''ανδροκρατικό'' µοντέλο πρόνοιας, δηλ. τα κοινωνικά δικαιώµατα των γυναικών προκύπτουν συχνά έµµεσα και δεν διευκολύνεται η συµµετοχή τους στο εργατικό δυναµικό(lewis,1992) Τα µέτρα στήριξης της οικογένειας και ιδιαίτερα το ζήτηµα της εναρµόνισης της οικογένειας και της εργασίας δεν είναι κυρίαρχα θέµατα στον τοµέα της πολιτικής για την οικογένεια στις ΝΕΧ, παρά τις µεταβολές στις µορφές οικογενειακής οργάνωσης(ec,1997). Στην Ελλάδα αν και υπήρξαν πρόσφατα µέτρα προς αυτή την κατεύθυνση- όπως, η αυξανόµενη εφαρµογή του ολοήµερου σχολείου- οι γυναίκες επωµίζονται ένα τεράστιο φόρτο εργασίας xviii. Το γεγονός ότι στην Ελλάδα η οικογένεια κάλυπτε τις ανάγκες για κοινωνική πρόνοια πρέπει να λειτούργησε αρνητικά στην ανάπτυξη ισχυρότερων δοµών προστασίας (Symeonidou,1994,1996). Στον τοµέα αυτό απαιτείται ο προσδιορισµός νέων στρατηγικών έτσι ώστε να υπάρχει µια υγιής ισορροπία ανάµεσα στην εργασία και στη ζωή στο πλαίσιο της οικογένειας. Το ζητούµενο είναι να ανοίξουν προοπτικές για νέες αναζητήσεις και κοινωνικες αλλαγές - όπως αλλαγές στις προδιαγραφές εργασίας - έτσι ώστε να εναρµονίζονται καλύτερα µε τις ατοµικές ευθύνες των εργαζοµένων. Η εναρµόνιση της οικογενειακής και εργασιακής ζωής είναι ένα σύνθετο ζήτηµα για την αντιµετώπιση του οποίου χρειάζεται να υιοθετήσουµε ολοκληρωµένες παρεµβάσεις µε τη συµµετοχή όλων των συµβαλλόµενων στη διαδικασία της αλλαγής. Παράδειγµα 4 ο Σε όλες τις χώρες της Ν. Ευρώπης η αναλογία δαπανών της κοινωνικής πρόνοιας σε σχέση µε το ΑΕΠ είναι κάτω από τον ευρωπαϊκό µέσο όρο. Οι δαπάνες για την οικογένεια, τη µητρότητα, την παιδική ηλικία, καταλαµβάνουν τις χαµηλότερες θέσεις (Eurostat, 1994). Στην Ελλάδα υπάρχει ένα οικονοµικό και κοινωνικό έλειµµα του κράτους πρόνοιας µε βάση την πορεία των κοινωνικών δεικτών και καθώς οδεύουµε προς την ΟΝΕ το µέλλον δεν είναι ευοίωνο. Το ύψος των δαπανών, ως ποσοστό του ΑΕΠ, που διατίθεται για τον κοινωνικό προϋπολογισµό το 1997 ήταν 19,49%. Σύµφωνα µε τα στοιχεία της Eurostat (1995) για τις κατά κεφαλήν δαπάνες κοινωνικής πρόνοιας σε µονάδες αγοραστικής δύναµης στα κράτη µέλη της Ε.Ε., η Ελλάδα κατέχει την τελευταία θέση (δηλ. 2.250 µονάδες ενώ ο µέσος όρος είναι 4.831). 11

Σύµφωνα µε τα στοιχεία της Eurostat (1997) το ύψος των παροχών για την οικογένεια/ µητρότητα ως ποσοστό του συνόλου των παροχών κοινωνικής προστασίας είναι ιδιαίτερα χαµηλό συγκριτικά µε άλλες χώρες της Ε.Ε. (το 1994 προσέγγιζε το 1,2% των συνολικών δαπανών). Με βάση τα στοιχεία του Κοινωνικού Προϋπολογισµού το 1997 στο σύνολο των εξόδων της κοινωνικής ασφάλισης οι συντάξεις καταλαµβάνουν το 70%, οι παροχές ασθένειας το 22%, ενώ οι παροχές πρόνοιας 3,1% (περιοδικό Ενηµέρωση της ΙΝΕ/ ΓΣΕΕ, τχ. 41, 1998). Ζούµε σε µια περίοδο όπου τα ευρωπαϊκά κράτη κάνουν περικοπές των δηµόσιων δαπανών για κοινωνικές παροχές. Στην Ελλάδα, όµως, η αύξηση των κοινωνικών δαπανών σε απόλυτα µεγέθη είναι αναγκαία λόγω του ιδιαίτερα χαµηλού επιπέδου των παροχών και της αύξησης της ζήτησης κοινωνικών υπηρεσιών. Επίσης κρίνεται αναγκαία για την ικανοποίηση των νέων αναγκών που προκύπτουν, µε κάποια χρονική καθυστέρηση από την υπόλοιπη Ευρώπη, όπως, από τις αλλαγές στη δοµή και τη σύνθεση των οικογενειών, την αύξηση της µετακίνησης του πληθυσµού, των ραγδαίων εξελίξεων στην αγορά εργασίας, την παγείωση ορισµένων διαδικασιών αποκλεισµού. Ενδεικτικά αναφέρω ότι στην Ελλάδα, το 1993, το 24% των νοικοκυριών ζει κάτω από το όριο της φτώχειας (στο σύνολο της Ε.Ε. είναι 17% :Eurostat, 1997) και ότι παρατηρούνται έντονες κοινωνικές ανισότητες καθώς στο 10% των πιο φτωχών νοικοκυριών κατανέµεται το 2% του διαθέσιµου εισοδήµατος, ενώ στο 10% των πιο πλούσιων νοικοκυριών κατανέµεται το 27% του διαθέσιµου εισοδήµατος (Eardley, I. et al, 1996). Η αύξηση των κοινωνικών δαπανών πρέπει να συνοδευτεί µε ορθολογική και ευέλικτη κατανοµή και µε υιοθέτηση νέων τρόπων άσκησης κοινωνικής πολιτικής. Προφανώς, χρειάζεται µια µεγαλύτερη κατανοµή στον τοµέα της οικογένειας, τέτοια όµως που να λαµβάνει υπόψη τον πλουραλισµό των οικογενειών, την αλληλουχία των οικογενειακών σχηµάτων στη ζωή των ατόµων καθώς και τις προκλήσεις της αγοράς εργασίας (χωρίς υποταγή στις επιταγές της). Παράδειγµα 5 ο Αν κατανοήσουµε το φαινόµενο του κοινωνικού αποκλεισµού ως παρεµπόδιση απορρόφησης κοινωνικού και δηµόσιου πλούτου xix, τότε η απάντηση στο ερώτηµα αν οι µονογονεϊκές 12

οικογένειες είναι οµάδα υψηλού κινδύνου για κοινωνικό αποκλεισµό είναι σχετικά απλή xx. Παρά το γεγονός ότι οι µονογονεϊκές οικογένειες δεν αποτελούν µια οµοιογενή οµάδα, εντούτοις κυρίως οι µονογονεϊκές οικογένειες µε µόνο γονιό γυναίκα κινδυνεύουν να αποκλειστούν κοινωνικά και να παραµείνουν σ' αυτή την κατάσταση εξ αιτίας της συνδυασµένης επίδρασης πολλών παραγόντων. Περίπου τα µισά παιδιά των µονογονεϊκών οικογενειών στις ΗΠΑ ζουν σε οικογένειες µε εισόδηµα κάτω από το όριο της φτώχειας (U.S. Bureau of the Census, 1993). Η εικόνα που έχουµε απ' όλα τα κράτη µέλη της Ευρωπαϊκής Ενωσης είναι ότι τα µονογονεϊκά νοικοκυριά εµπίπτουν στα νοικοκυριά µε το χαµηλότερο εισόδηµα στην εισοδηµατική κλίµακα xxi. Σύµφωνα µε πρόσφατη έκθεση του Eurostat (βλπ. εφηµερίδα "Τα Νέα", 15/3/2000) στην Ελλάδα στις 100 µονογονεϊκές οικογένειες µε υψηλό εισόδηµα αναλογούν 248 µε χαµηλό εισόδηµα. Αυτό σηµαίνει ότι περίπου τα 2/3 των µονογονεϊκών οικογενειών στην Ελλάδα ζουν σε συνθήκες φτώχειας xxii.υπάρχει αδυναµία του παραδοσιακού τρόπου άσκησης κοινωνικής πολιτικής στην Ελλάδα να εναρµονιστεί επαρκώς µε τις µεταβαλλόµενες συνθήκες οικογενειακής οργάνωσης και την πρόκληση του κοινωνικού αποκλεισµού. Χαρακτηριστικό παράδειγµα οι µονογονεϊκές οικογένειες που αποτελούν µία οµάδα που κατ' εξοχήν κινδυνεύει από τον κοινωνικό αποκλεισµό και για την οποία δεν υπάρχει µακροπρόθεσµη και συνδυασµένη πολιτική δηλ. δεν υπάρχει σφαιρική στρατηγική για να καλύψει τις πολυδιάστατες ανάγκες τους. Παράδειγµα τέτοιας πολιτικής ήταν η δράση του Κέντρου για τις µονογονεϊκές οικογένειες στη Θεσσαλονίκη, στο πλαίσιο του προγράµµατος ΦΤΩΧΕΙΑ 3 που αποτέλεσε παράδειγµα καλής πρακτικής για το σχεδιασµό εθνικής πολιτικής στον τοµέα αυτό, αλλά έµεινε αναξιοποίητο (Κογκίδου, 1998, Kogidou 1993). Κατά συνέπεια, επιδιωκόµενος στόχος µιας κοινωνικής πολιτικής νέου τύπου στην Ελλάδα για τις µονογονεϊκές οικογένειες. θα πρέπει να είναι η στήριξή τους κατά τέτοιο τρόπο ώστε να µη µειωθούν τα ατοµικά κίνητρα και η δυνατότητα ατοµικών επιλογών, ενώ ταυτόχρονα να δοθεί η δυνατότητα εγκαθίδρυσης ενός δικτύου που είναι αποτέλεσµα της ατοµικής αλλά και της δηµόσιας προσπάθειας. Το ζήτηµα όµως της υιοθέτησης συνδυασµένων πολιτικών που να οδηγούν σε µία δίκαιη κοινωνία δραστήριων, αυτόνοµων αλλά και προστατευόµενων ατόµων είναι ένα ευρύτερο ζήτηµα. 13

Το δικαίωµα επιλογής διαφορετικών µορφών οικογενειακής οργάνωσης Μπορούµε να µιλάµε για δικαίωµα επιλογής όταν το δικαίωµα στη µητρότητα διεθνώς- και στην Ελλάδα- οδηγεί συχνά σε αδιέξοδα; Σύµφωνα µε αποτελέσµατα ερευνών ο κυριότερος παράγοντας που συσχετίζεται µε τη φτώχεια είναι η µητρότητα.(mclanahan, 1985, 1988 Evans,1992). Κατά συνέπεια, εάν είσαι γυναίκα, ένα από τα πράγµατα που µπορείς να κάνεις κατά τη διάρκεια της ζωής σου για να αποφύγεις την αυξηµένη πιθανότητα να οδηγηθείς σε κοινωνικό αποκλεισµό είναι να "αποκλείσεις" τη µητρότητα xxiii. Εάν παρ' όλες τις προειδοποιήσεις επιµένεις να γίνεις µητέρα και δε θέλεις να κινδυνεύσεις να περάσεις το υπόλοιπο της ζωής σου σε συνθήκες φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισµού, τότε,σύµφωνα µε όλες τις έρευνες (Roberts,1994), δεν έχεις παρά να παντρευτείς και να παραµείνεις παντρεµένη και ταυτόχρονα να έχεις µια δουλειά την οποία δεν θα εγκαταλείψεις xxiv. Εάν δε θεωρείς το γάµο ως το προσφορότερο µέτρο για την καταπολέµηση της φτώχειας,όπως,για παράδειγµα, ο Galston(1991) xxv, τότε υπάρχει πιθανότητα να ενταχθείς στην διαρκώς αυξανόµενη οµάδα µόνων-µητέρων που ζουν µε τα παιδιά τους σε συνθήκες κοινωνικού αποκλεισµού. Αυτό συµβαίνει γιατι ο καταµερισµός των οικιακών ευθυνών και της ανατροφής των παιδιών, οι ανισότητες που υπάρχουν στο οικονοµικό σύστηµα και στη δοµή της αγοράς εργασίας έχουν ως αποτέλεσµα η οικονοµική ευεξία των γυναικών και των παιδιών να εξαρτάται απο το εισόδηµα του άνδρα. Η προτεινόµενη επιλογή, µέσω της κοινωνικής πολιτικής, δηλαδή ο γάµος αντί του διαζυγίου και της µονογονεϊκότητας, ενθαρρύνει τις γυναίκες να εξαρτώνται από τους άνδρες για να ζήσουν πάνω από το όριο της φτώχειας. Φαίνεται, όπως υποστηρίζει η Young(1995), ότι η ιδιότητα του πολίτη για τις µητέρες δεν εµπεριέχει την ανεξαρτησία. Η δυνατότητα ελεύθερης επιλογής της µορφής οικογενειακής οργάνωσης είναι, όµως, σηµαντικό δικαίωµα κάθε πολίτη. Μία κοινωνία µε ανθρώπινο πρόσωπο πρέπει να διασφαλίσει αυτή την αυτονοµία των ατόµων, καθώς, η στέρηση αυτού του δικαιώµατος εµπεριέχει στοιχεία κοινωνικού αποκλεισµού. Το ζήτηµα δεν είναι µόνον αν η κοινωνική πολιτική δηµιουργεί ανισότητες που αποβαίνουν εις βάρος ορισµένων οικογενειών, αν σέβεται το δικαίωµα των ατόµων να επιλέγουν τη µορφή οικογενειακής οργάνωσης την οποία επιθυµούν, αν ανταποκρίνεται στους µεταβαλλόµενους ρόλους των γυναικών - αλλά και των ανδρών - αν προδιαγράφει, ως ένα βαθµό, το µέλλον των µη συµβατικών µορφών οικογενειακής οργάνωσης. Ενα από τα κυριότερα ζητήµατα που προκύπτουν από τα µέτρα 14

της κοινωνικής πολιτικής είναι ότι επηρεάζουν τη ζωή στις οικογένειες, εάν δηλαδή θα ζήσουν σε συνθήκες κοινωνικού αποκλεισµού. Και οι πιο ευάλωτες σ' αυτόν τον κίνδυνο είναι οι µονογονεϊκές οικογένειες. Ολες οι οικογένειες µπορούν να επιτελέσουν το έργο τους µε τον καλύτερο δυνατό τρόπο εφόσον η κοινωνία διαµορφώσει τις προϋποθέσεις - και όπου χρειάζεται µε στρατηγικές ενδυνάµωσης οικογενειών που ανήκουν σε συγκεκριµένες κατηγορίες και µε πρακτικές ευαίσθητες ως προς το φύλο - για την απορρόφηση δηµόσιου και κοινωνικού πλούτου. Ζητούµενο λοιπόν είναι ο σχεδιασµός και η υλοποίηση µιας κοινωνικά δίκαιης πολιτικής που θα κάνει δυνατή την ισότιµη και αξιοπρεπή διαβίωση όλων των οικογενειών και θα προωθεί την κοινωνική δικαιοσύνη στις σχέσεις των δύο φύλων. Ειδικότερα στην Ελλάδα, όπου είναι πιο αναπτυγµένες οι σχέσεις αλληλεγγύης στις οικογένειες, η ενδυνάµωση των οικογενειών πρέπει να γίνεται µε τέτοιο τρόπο ώστε, αφενός, να µην υπονοµεύεται η δοµή της οικογενειακής ζωής και αφετέρου, όπως υποστηρίζει η Συµεωνίδου (1998), µε την ανάπτυξη πλουραλιστικών µορφών πρόνοιας και µε νέες µεθόδους συνδυασµού "του δηµόσιου και ιδιωτικού". Υποσηµειώσεις i Για µια εκτενή περιγραφή αυτών των µεταβολών βλπ. Μουσούρου, Λ. (1998) ii Πιο αναλυτικά για το ζήτηµα της "κρίσης της οικογένειας" και της κρίσης αξιών βλπ. Μουσούρου, Λ. (1999). iii Βλπ. Eurobarometer No 39.0/1993 και Eurostat (1995 a) iv Πρόκειται για έρευνα που έγινε από το Ε.Κ.Κ.Ε. για λογαριασµό της Γενικής Γραµµατείας Νέας Γενιάς µεταξύ των νέων στην Ελλάδα. Στην Ελλάδα υπάρχει απουσία συστηµατικών προσεγγίσεων και εµπειρικών διερευνύσεων για την πορεία εξέλιξης της οικογένειας. v Σχετικά µε τις συγκλίσεις και αποκλίσεις στον τοµέα της οικογένειας στις χώρες της Βόρειας, Κεντρικής και Νότιας Ευρώπης, βλπ. Del Campo, S. (1998) vi Πηγή: Eurostat: Βιοτικό Επίπεδο στην Ευρώπη. Επιλεγµένοι Κοινωνικοί είκτες. εκέµβρης 1997, Λουξεµβούργο, 1998. 15

vii Σύµφωνα µε τα στοιχεία της απογραφής του 1991 από την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδας (Ε.Σ.Υ.Ε) οι νέοι ηλικίας 25-29 χρόνων που ζουν µε τους γονείς τους είναι 49%. viii Ποσοστά απασχολούµενων γυναικών το έτος 1992 κατά ηλικία Ηλικία 15-24 25-49 50-64 65+ Σύνολο % 33,2 54,5 27 4,2 34,2 (Eurostat, 1994 απο Labour Force Survey, 1992) Στην Ελλάδα µόλις κατά τη δεκαετία του '80 άρχισε να αυξάνεται η γυναικεία απασχόληση, έτσι σε περιόδους αύξησης της απασχόλησης - όπως στην περίοδο 1991-1995 - τη µερίδα του λέοντος είχαν οι γυναίκες (αναλογία στις νέες θέσεις εργασίας στο σύνολο της χώρας: 1άνδρα προς 3,2 γυναίκες). Με βάση τα συµπεράσµατα που προκύπτουν από την ανάλυση των στοιχείων της ΕΣΥΕ (1990-1995) που δηµοσιεύονται στο περιοδικό Ενηµέρωση της ΙΝΕ - ΓΣΕΕ η αύξηση αυτή οφείλεται στο ότι οι γυναικείες θέσεις στην επιχείρηση είναι κυρίως θέσεις µισθωτού και συµβοηθούντος µέλους. Επίσης στο ότι οι γυναίκες παρουσιάζουν µεγάλη συµµετοχή σε όλους τους κλάδους του τριτογενούς τοµέα. Συµπληρωµατικοί λόγοι µπορεί να είναι η πιο άµεση προσαρµογή της γυναικείας απασχόλησης στις νέες εργασιακές σχέσεις, η κρίση του κοινωνικού κράτους, οι πολιτισµικές µεταβολές. Σύµφωνα µε τα στοιχεία της έρευνας εργατικού δυναµικού της ΕΣΥΕ από το 1993-1996 έχουµε αύξηση της ανεργίας των γυναικών. Αν δούµε την κατανοµή κατά φύλο το 1996 σε σύνολο 100 ανέργων αναλογούσαν 63 γυναίκες. Η ανεργία των γυναικών το 1996 ήταν 17% και παρατηρείται σε όλες τις ηλικιακές οµάδες. Οι άνεργες γυναίκες µε απολυτήριο µέσης εκπαίδευσης είναι περισσότερες από το αντίστοιχο των ανδρών. ix Για τους κοινωνικο-οικονοµικούς προσδιοριστικούς παράγοντες της γονιµότητας στην Ελλάδα και ειδικότερα για τη σχέση γονιµότητας και γυναικείας απασχόλησης βλπ. Συµεωνίδου (1990 β, 1992, 1997) x Συγκεκριµένα, ελάχιστοι εργαζόµενοι/νες - εάν συνυπολογίσουµε και το ποσοστό των ανέργων µειώνονται ακόµη περισσότερο - θα επωµιστούν το βάρος της συνταξιοδότησης µεγάλης οµάδας και θα υπάρχουν επιπτώσεις σε κάθε πρόγραµµα που απαιτεί δηµόσιες δαπάνες. xi Για µια πληρέστερη ανάλυση της κατάστασης στην Ελλάδα βλπ. Συµεωνίδου (1997, 1998), Συµεωνίδου κ.ά. (1997). xii Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Ν. Ευρώπης στον τοµέα της πρόνοιας, όπως έχουν προσδιοριστεί από τον Ferrera (1996) είναι: κατάτµηση, δυαδικότητα και αναποτελεσµατικότητα στη διατήρηση του εισοδήµατος, σχεδόν καθολικότητα στην κάλυψη του πληθυσµού από το σύστηµα υγείας, αλλά µε 16

εκτεταµένο ιδιωτικό τοµέα παροχών, εκτεταµένο πελατειακό σύστηµα κοινωνικού κράτους και έναν ιδιόµορφο συνδυασµό δηµόσιων και ιδιωτικών φορέων. xiii Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα της έρευνας "Κοινωνικο-οικονοµικοί Προσδιοριστικοί Παράγοντες της γονιµότητας στην Ελλάδα" που διεξήχθη από το Ε.Κ.Κ.Ε. τη φύλαξη των παιδιών κάτω των 6 ετών αναλαµβάνει σε ποσοστό 44% η µητέρα ή η πεθερά, αφού η γυναίκα εργάζεται, η δε φύλαξη γίνεται συχνότερα στο σπίτι του ζευγαριού (Συµεωνίδου 1990, Συµεωνίδου κ.ά. 1992, Symeonidou 1994). Επίσης, η ελληνική οικογένεια αναλαµβάνει όχι µόνο το οικονοµικό κόστος των σπουδών των παιδιών, αλλά και τη συντήρησή τους µετά το τέλος των σπουδών, είτε λόγω ανεργίας, είτε λόγω του υψηλού κόστους διαβίωσης σε αντίθεση µε τους προσφερόµενους χαµηλούς µισθούς. Επιπλέον, εκτός από τους νέους η ελληνική οικογένεια καλύπτει συχνά οικονοµικά και τους ηλικιωµένους, αν και οι ηλικιωµένοι συνεισφέρουν κατά κανόνα στον προϋπολογισµό του νοικοκυριού µε τη σύνταξή τους ή βοηθούν στη φύλαξη των παιδιών. Αλλά και η φροντίδα των ηλικιωµένων, γίνεται σε µεγάλο βαθµό από την οικογένεια (Triantafillou & Amira, 1988, Πιτσίου, 1986) xiv Για την καταγραφή των παιδιών που ζουν σε συνθήκες φτώχειας στα κράτη - µέλη της Ευρωπαϊκής Ενωσης τα στατιστικά δεδοµένα προέρχονται από την Ερευνα Εισοδήµατος Λουξεµβούργου 1990 (LIS) και την Ερευνα Νοικοκυριών της Ευρωπαϊκής Ενωσης 1993 (ECHP) (Πηγή: Eurostat, 1997) xv * Παιδιά: µικρότερα των 16 ετών * Ως φτωχά νοικοκυριά σε οποιαδήποτε χώρα ορίζονται αυτά που το αντίστοιχο ετήσιο καθαρό χρηµατικό εισόδηµά τους είναι χαµηλότερο από το 50% του µέσου αντίστοιχου ετήσιου καθαρού χρηµατικού εισοδήµατος όλων των νοικοκυριών της χώρας ( εδοµένα ECHIP) xvi Για µια σύγκριση των πολιτικών των κρατών της Ευρωπαϊκής Ενωσης στο θέµα της αντιµετώπισης του κόστους ανατροφής των παιδιών βλπ. την έκθεση του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου για τις Εθνικές Οικογενειακές Πολιτικές (Ditch et al, 1998) Βλπ. επίσης, Bradshaw, J. (1998) xvii Στις οικογένειες µε βάση τις οποίες υπολογίστηκε η µέση αξία του πακέτου στις διάφορες χώρες δεν συµπεριλαµβάνονται οι ανύπαντροι γονείς. xviii Για το ζήτηµα της κατανοµής των εργασιών µε βάση το φύλο στην οικογένεια βλπ. Deven et al (1997), Eurostat (1997). Για τη συµµετοχή των πατέρων στη φροντίδα των παιδιών και στις οικιακές εργασίες βλπ. την έρευνα της Μαράτου-Αλιπράντη (1995 α). xix Σχετικά µε το πλαίσιο αποσαφήνισης της έννοιας του κοινωνικού αποκλεισµού βλπ. Τσιάκαλος (1998). 17

xx Για το ποιες είναι κοινωνικά αποκλεισµένες οικογένειες βλπ. Κογκίδου (1998) xxi Για εκτενή ανάλυση βλπ. Κογκίδου (1995), Κογκίδου,.& Πανταζής, Π. (1990) και Tsiakalos (1990). xxii Αναλυτικά στοιχεία για το επίπεδο του εισοδήµατος και τις εισοδηµατικές πηγές των µονογονεϊκών οικογενειών στην υτική Θεσσαλονίκη, βλπ. Κογκίδου,.& Πανταζής, Π. (1990) και Tsiakalos (1990). Σύµφωνα µε τα ερευνητικά δεδοµένα του ΦΤΩΧΕΙΑ 3 οι µονογονεϊκές οικογένειες ανήκουν στο φτωχότερο τµήµα του πληθυσµού της περιοχής και συµµετέχουν εµφανώς λιγότερο στην κοινωνική, πολιτιστική και πολιτική ζωή από τον υπόλοιπο γενικό πληθυσµό. xxiii Για παράδειγµα στις ΗΠΑ πάνω από το 80% των ατόµων σε φτωχές οικογένειες είναι γυναίκες µε παιδιά (U.S. Bureau of the Census, 1993). xxiv Οπως χαρακτηριστικά αναφέρουν οι Axinn and Hirsch (1993), µέσα από την εφαρµοζόµενη κοινωνική πολιτική ο γάµος προβάλλεται ουσιαστικά ως το προσφορότερο µέτρο για την καταπολέµηση της φτώχειας των γυναικών (είτε γιατί οι άνδρες κερδίζουν περισσότερα χρήµατα από τις γυναίκες, είτε γιατί υπάρχουν - δυνητικά - δύο φορείς εισοδήµατος στην οικογένεια. xxv Ο Galston (1991), για παράδειγµα, στο βιβλίο του Liberal Purposes υποστηρίζει ότι το κράτος πρέπει να προωθεί τη "σταθερή διγονεϊκή οικογένεια" διότι αυτή προωθεί καλύτερα το συµφέρον των παιδιών και τα διευκολύνει να γίνουν καλοί πολίτες. Κατά συνέπεια, το κράτος εξουσιοδοτείται να εφαρµόζει πολιτικές που να ενθαρρύνουν το γάµο, να αποθαρρύνουν το διαζύγιο και τη µονογονεϊκότητα. 18

Πίνακας 1. : Σύνθεση των νοικοκυριών στην Ελλάδα (% όλων των νοικοκυριών) 19,5% των νοικοκυριών αποτελούνται από ένα άτοµο (το 50% των οποίων είναι άνω των 65 χρ.) 21,3% παντρεµένο ζευγάρι χωρίς παιδιά 0,6% ζευγάρι που συµβιώνει χωρίς παιδιά 4,2% µόνος - γονιός µε παιδιά 39% παντρεµένο ζευγάρι µε παιδιά 0,1% ζευγάρι που συµβιώνει µε παιδιά 15% διάφορες περιπτώσεις µε ή χωρίς παιδιά (όπου το 95,7% έχουν συγγενική σχέση) 0,3% άλλες αδιευκρίνηστες µορφές (µε ή χωρίς παιδιά) Πηγή: Eurostat, initial results from ECHP 19

Πίνακας 2: ιαστάσεις της µονογονεϊκότητας στην Ελλάδα - ιαφορετικές προσεγγίσεις στην καταγραφή. - Μόνοι γονείς µε παιδιά κάτω των 16 ως ποσοστό( % )όλων των οικογενειών µε παιδιά κάτω των 16, το 1994 6,7% Πηγή: European Community, Household Panel-ECHP,1994 - Μονογονεϊκές οικογένειες ως ποσοστό(%) όλων των οικογενειών µε παιδιά το 1991 11% - Μόνες µητέρες ως ποσοστό (%) όλων των οικογενειών µε παιδιά το 1991 8,7% - Μόνοι πατέρες ως ποσοστό (%) όλων των οικογενειών µε παιδιά το 1991 2,2% Πηγή: Bradshaw et al,1996 a.eurostat,1995 - Μονογονεϊκές οικογένειες µε παιδιά κάτω των 15 ως ποσοστό (%) όλων των οικογενειών µε παιδιά κάτω των 15 1990-91 6% Πηγή:ΕC.1995b, Eurostat, 1996b - Μονογονεϊκές οικογένειες µε παιδιά κάτω των 6 ως ποσοστό (%) όλων των οικογενειών µε παιδιά κάτω των 6 1990-91 3% Πηγή: EC,1995b Πηγή: European Observatory on National Family Policies A Synthesis of National Family Policies in 1996. 20