Ιστορική ανασκόπηση των βοτάνων

Σχολικό έτος 2012-2013

Ιστορική ανασκόπηση των βοτάνων Τα βότανα αποτελούν ένα μεγάλο μέρος του φυτικού βασιλείου, είναι το σημείο επαφής μας με τη μάνα γη, ένας κόμβος επικοινωνίας ανάμεσα σε δύο βασίλεια όπου συναντάται η ανθρωπότητα με τη φύση. Η παράδοση της θεραπευτικής τέχνης των βοτάνων και γενικότερα των φυτών χάνεται στο αρχέγονο παρελθόν. Σε ένα παρελθόν αχρονολόγητο, όσο αχρονολόγητη είναι και η σοφία που ενυπάρχει στο ανθρώπινο στοιχείο αλλά και γενικότερα στον φυσικό κόσμο. Η θεραπευτική δύναµη των βοτάνων και η ικανότητά τους να καταπραΰνουν τον πόνο είναι γνωστή πριν από την ανακάλυψη της γραφής. Οι πρώτοι άνθρωποι ήταν και οι πρώτοι γιατροί στον κόσµο αφού, εκτός από την εύρεση της κατάλληλης τροφής για να συντηρηθούν, ήταν υποχρεωµένοι να φροντίζουν και για την καταστολή των διαφόρων ασθενειών και ο φυσικός χώρος στον οποίο αναζητούσαν τα µέσα για να γιατρευτούν ήταν η φύση. Εδώ και χιλιάδες χρόνια μια μεγάλη ποικιλία βοτάνων έχουν χρησιμοποιηθεί από ζώα και ανθρώπους. Από την Κινέζικη ιστορία μαθαίνουμε ότι τα βότανα χρησιμοποιούνται εδώ και 4700 χρόνια, σαν φάρμακα. Από τους πρώτους λαούς που βεβαιώνεται ιστορικά ότι έκαναν xρήση ήταν και οι Σουμέριοι. Οι Αιγύπτιοι του 27ου π.χ.καλλιεργούσαν μέντα, κόλιαντρο, ροδιές σκόρδα κ.α. Η Παλαιά ιαθήκη επίσης αναφέρει την χρήση του μανδραγόρα. Ο αρχαίος πάπυρος που ανακάλυψε ο αιγυπτιολόγος Έμπερς στην νεκρούπολη των Θηβών, περιέγραφε 700 φυτά, όπως την αλόη, την γεντιανή, τον κρόκο, την 2

αλισφακιά, τα κρεμμύδια κ.α. Οι Σουμέριοι χρησιμοποιούσαν εγχύματα φυτών, ενώ ο Κώδικας του βασιλιά της Βαβυλωνίας Χαμουραμπί (2250 π.χ.) είναι μια ενδιαφέρουσα συλλογή νόμων και βοτανοσυνταγών. Ωστόσο, η ιατρική επιστήμη είχε την αρχή της στην Αίγυπτο. Στην εποχή του Μωϋσή, η αιγυπτιακή γνώση για την ιατρική επιστήμη ήταν φημισμένη. Ο Κύρων έφερε αυτή την επιστήμη στην Ελλάδα. Ο μαθητής του Ασκληπιός συνέχισε την επιστήμη αυτή και αργότερα ήρθε ο Ιπποκράτης που όλες του οι συνταγές, είναι συνταγές με βότανα και οι βασικότερες συμβουλές του είναι για υγιεινή ζωή. Με τις θεραπείες του αναγνωρίστηκε ως ο «πατέρας της Ιατρικής». Από τα αρχαία χρόνια οι Έλληνες ήταν πρωτοπόροι στην ορθολογική και συστηματική συλλογή και αξιοποίηση των βοτάνων με κορυφαίο τον Γαληνό που έθεσε τις βάσεις για την χρήση των βοτάνων και τις ευεργετικές τους ιδιότητες. Φυσικά, τον καιρό εκείνο δεν υπήρχαν χημικοί ούτε διαφημιστές και ο άνθρωπος έπρεπε να ψάξει γύρω του για τις θεραπείες του. Έτσι, δοκίμασε πρώτα τις ιδιότητες των βοτάνων και των φυτών που υπήρχαν στον τόπο του. Ο Ιπποκράτης απάλλαξε την ιατρική από την δεισιδαιμονία και την μαγεία και σε μια σειρά βιβλίων του αναφέρει 236 φυτικά φάρμακα. Αλλά στην ίδια περίοδο έζησε και ο Αριστοτέλης, που έγινε πατέρας της Ζωολογίας και πρώτος θεμελιωτής των Φυσικών Επιστημών (ανάμεσα στα άλλα βιβλία του έγραψε και δυο περί Φυτών). Και ο Θεόφραστος, πατέρας της Βοτανικής και της Ορυκτολογίας, και πρόδρομος της Φαρμακογνωσίας, ο οποίος στα 9 βιβλία του έργου του «Περί φυτών ιστορίες» περιγράφει όχι μόνο τα φυτά αλλά και τις φαρμακολογικές ιδιότητες τους. Ύστερα ήρθε ο ιοσκουρίδης από την Κιλικία, που περιόδευσε σε όλο τον τότε γνωστό κόσμο (40-90 μ.χ.), για να μελετήσει τα διάφορα φαρμακευτικά βότανα και φυτά, που τα κατέταξε σε 5 βιβλία, με γενικό τίτλο «περί Ύλης Ιατρικής» που από τότε αποτελούν το βασικό σύγγραμμα, στο οποίο βασίστηκαν όλοι όσοι ασχολήθηκαν με την θεραπευτική ως τον 16ο αιώνα. Στο μεταξύ με την μεγάλη ανάπτυξη του εμπορίου, τα βότανα και τα καρυκεύματα ήταν τα πρώτα εμπορεύματα που άρχισαν να «κυκλοφορούν» από τόπο σε τόπο. Μόνο που οι γνώσεις πώς να τα ξεχωρίζουν και πώς να τα χρησιμοποιούν ήταν προνόμιο των μάγων και των ιερέων, οι οποίοι επειδή κατόρθωναν μ αυτά να γιατρεύουν πολλές αρρώστιες στερέωναν τη θέση 3

τους και την δύναμή τους, απέναντι στους πιστούς. Αυτές οι θεραπείες άλλωστε έγιναν αιτία να αποδοθούν υπερφυσικές ιδιότητες σε πολλά βότανα, ενώ από την άλλη μεριά, ο λαός πίστευε ότι οι ιερείς είναι οι ερμηνευτές της θέλησης των θεών, (αφού μόνο σε αυτούς αποκάλυπταν τα μυστικά τους). Γι αυτό και το Μεσαίωνα άλλαξαν τα πράγματα και η Χριστιανική Εκκλησία άρχισε τότε να αποθαρρύνει την χρήση των βοτάνων στην ιατρική, επειδή είχαν συνδεθεί με την μαγεία. Προτιμούσε να ενθαρρύνει τον κόσμο στην άσκηση πίστης για την θεραπεία ασθενειών. Στα τέλη του Νοέµβρη του 1975 έγινε γνωστή από τα µέσα επικοινωνίας η ύπαρξη µιας σπηλιάς, η οποία ανακαλύφθηκε κατά τη διάρκεια αρχαιολογικών εργασιών σε µια αποµακρυσµένη περιοχή της Νότιας Ασίας. Η σπηλιά αυτή, κατοικήθηκε πριν από εξήντα χιλιάδες χρόνια από τον άνθρωπο του Νεάτερνταλ. Στους τοίχους της, χαραγµένα στην πέτρα, µπορούσε να διακρίνει κανείς καθαρά, φυτά, φύλλα και καρπούς πολλά από τα οποία χρησιµοποιούνται και σήµερα στην ιατρική. Ο άνθρωπος ανακάλυψε µε τη διαδικασία της «δοκιµής και του λάθους» ποια από τα τοπικά φυτά ήταν αποτελεσµατικά στη θεραπεία των ασθενειών και η γνώση αυτή µεταδόθηκε από γενιά σε γενιά τόσο προφορικά όσο και µε πρακτική διδαχή. Τεχνουργήµατα από διάφορους πολιτισµούς, όπως τοιχογραφίες από τάφους, χαµηλά ανάγλυφα, χάλκινα και πινακίδες µε σφηνοειδή γραφή, µαρτυρούν τη σπουδαιότητα που είχαν τα βότανα για τους αρχαίους λαούς. Ο άνθρωπος ήταν πληροφορηµένος, από την αρχή του πολιτισµού για τα αποτελέσµατα των αρωµάτων στο σώµα, στο µυαλό και στα συναισθήµατα. Τα λουλούδια χρησιµοποιούνταν για να προσελκύσουν αγάπη, φαγητό και προστασία. Τα αρωµατικά φυτά χρησιµοποιούνταν για να γιατρέψουν το σώµα. Τα πιο ακριβά λουλούδια προσφέρονταν στους θεούς και τις θεές σαν θυσία και η χρήση αρωµατικών θυµιαµάτων έχει καταγραφεί από την αρχαιότητα. 4

Λατρεία και θεοποίηση των φυτών Υγεία Η Υγεία ήταν η Θεά της πρόληψης και της διατήρησης της υγείας. Ήταν κόρη του Θεού Ασκληπιού (Θεού της ιατρικής) και της Ηπιόνης (κόρης του Μέροπα, βασιλιά της νήσου Κω). Η Υγεία είχε αδελφές την Ιασώ (Θεά της θεραπείας) την Αίγλη (Θεά της ευρωστίας μετά την ασθένεια), την Πανάκεια (Θεά ικανή να θεραπεύει κάθε νόσο. Ακόμα και σήμερα το ιδεατό φάρμακο που θεραπεύει κάθε νόσο το λέμε πανάκεια) και την Ακεσώ (Θεά της επούλωσης) και τους Ποδαλείριο και Μαχάωνα που ήταν ένδοξοι γιατροί της θεοηρωϊκής εποχής. Η Ελληνική Μυθολογία, η οποία ερμηνεύει κοινωνικά και ψυχολογικά φαινόμενα δια μέσου των μύθων, είναι πλούσια θεματολογικά από μύθους που έχουν σχέση με τα φυτά και αναδεικνύουν την τάση του ανθρώπου να ασχολείται και να ερευνά το φυσικό περιβάλλον, τμήμα του οποίου αποτελεί και ο ίδιος. Αναφέρουμε μερικούς χαρακτηριστικούς μύθους: Θεοποίηση της Χλωρίδος, ως θεάς της βλάστησης ήμητρα, η θεά της Γεωργίας Αρπαγή της Ευρώπης από το ία και η τέλεση του γάμου τους κάτω από τον πλάτανο της Γόρτυνας Ο Προμηθέας μετέφερε την κλεμμένη φωτιά στους ανθρώπους κρυμμένη μέσα σ' ένα ξερό βλαστό από το φυτό Νάρθηκα. Η Κίρκη ήταν δευτερεύουσα θεότητα, κατ' άλλους μάγισσα ή νύμφη. Πατέρας της ήταν ο θεός Ήλιος και μητέρα της η Πέρση, μία από τις Ωκεανίδες. Η Κίρκη ζούσε στο νησί στο οποίο ήταν βασίλισσα, την Αιαία 5

και μεταμόρφωνε τους εχθρούς της ή όσους την προσέβαλαν σε ζώα με τη χρήση μαγικών ποτών, καθώς γνώριζε πολλά για τα βότανα και τη φαρμακευτική τους επίδραση. Η Μίνθη ή Μέντα, νύμφη του Άδη και ερωμένη του Πλούτωνα Στην τέχνη τα φυτά κατέχουν ξεχωριστή θέση όπως και στη λατρεία. Παραστάσεις κρίνων διακοσμούσαν το ανάκτορο της Κνωσσού Από μαρτυρίες γνωρίζουμε ότι η αναπαράσταση της φτώχειας γινόταν από γυναίκα μέσα σε κουρέλια δίπλα σε ένα βασιλικό. Στη χριστιανική λατρεία ο κρίνος είναι σύμβολο της αναγέννησης και αφιερώνεται στην Παναγία. Τα Βότανα στην Ιατρική Από τα πανάρχαια χρόνια μέχρι και σήμερα, τα βότανα έχουν παίξει και παίζουν ζωτικό ρόλο στην παραδοσιακή ιατρική πολλών πολιτισμών. Ο άνθρωπος παρατηρώντας τη φύση και κυρίως τους ζωϊκούς οργανισμούς, ανακάλυψε ότι πολλά φυτά-βότανα έχουν ιδιότητες που τον βοηθούν, ώστε να απαλύνει τους πόνους του, να ξεπερνά δύσκολες αρρώστιες ή ακόμη να προλαβαίνει την εξέλιξή τους. Αιγυπτιακοί πάπυροι μαρτυρούν ότι γνωστά μας βότανα όπως τα φύλλα ελιάς, το δεντρολίβανο, ο κέδρος, το σκόρδο, χρησιμοποιούνταν για τις θεραπευτικές τους ιδιότητες εδώ και 4.000 χρόνια. Για αιώνες η φαρμακευτική χρήση των βοτάνων περιορίστηκε σχεδόν αποκλειστικά στην θεραπεία τραυμάτων και πληγών. Την μεγάλη αλλαγή έφερε ο Ιπποκράτης (460-370 π.χ.) από την Κω, ο οποίος θεωρείται πατέρας της επιστημονικής ιατρικής. Στα έργα του που σώθηκαν παρουσιάζονται 237 είδη φυτών με τις θεραπευτικές τους ιδιότητες. Για τον Ιπποκράτη π.χ. η γλιστρίδα χρησιμοποιείται ως καθαρτικό, ο βασιλικός ως αντιεμετικό, το κυδώνι ως παυσίπονο στους πόνους της μήτρας, το ρόδι για παθήσεις του συκωτιού, η μολόχα για καταπλάσματα. 6

Το έργο του Ιπποκράτη συνέχισε ο Θεόφραστος (372-287 π.χ.) με το έργο του «Περί Φυτών Ιστορίας», όπου δίνει δεκάδες πληροφορίες για τις φαρμακευτικές και αρωματικές ιδιότητες των φυτών. Μερικούς αιώνες μετά ο ιοσκουρίδης στο έργο του «Περί Ιατρικής» αναγνωρίζει και περιγράφει μεταξύ άλλων 500 είδη φυτών. Τουλάχιστον 40 από αυτά χρησιμοποιούνται και σήμερα από τη φαρμακοποιία. Οι ελληνικές καταγραφές φυτών εμπλουτίστηκαν και από τον Κλαύδιο Γαληνό (131-109 μ.χ.), από την Πέργαμο της Μ. Ασίας, ο οποίος κατέγραψε 304 φάρμακα φτιαγμένα από φυτά. Μετά την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας η γνώση περί φαρμακευτικών βοτάνων μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη και στον τότε Αραβικό κόσμο και αναμείχθηκε με τις ντόπιες λαϊκές παραδόσεις και την Αιγυπτιακή γνώση που επιζούσε από την αρχαιότητα, ενώ καινούργια υλικά μπαχαρικά και τσάγια ήρθαν να προστεθούν. Η προσφυγή λοιπόν στο φαρμακείο της φύσης υπήρξε κοινό γνώρισμα πολλών πολιτισμών, από τη μια άκρη της γης μέχρι την άλλη. Σήμερα, σε διάφορα επιστημονικά εργαστήρια του κόσμου, εξετάζονται οι ιδιότητες εκατοντάδων φυτών και γίνονται προσπάθειες για την παρασκευή νέων φαρμάκων με βάση τα βότανα. Ωστόσο εξακολουθεί να αποτελεί αξίωμα της ιατρικής ότι η πρόληψη είναι προτιμότερη της θεραπείας, και οι παραινέσεις της στρέφονται στην προσπάθεια του ανθρώπου, να υιοθετήσει ισορροπημένες διατροφικές συνήθειες. Τα φρούτα και τα λαχανικά μαζί και τα βότανα είναι από εκείνα που επιβάλλεται να βρίσκονται κάθε μέρα στο τραπέζι μας. Από το Βυζάντιο και το Μεσαίωνα... στα Νεότερα χρόνια Στα βυζαντινά χρόνια τα χόρτα και τα λαχανικά θεωρούνταν κατώτερες τροφές γι αυτό οι καλοφαγάδες τα απέφευγαν. Στα τραπέζια των πλουσίων και των αυτοκρατόρων σπάνια συναντούσες χόρτα και λαχανικά. Αντίθετα ο απλός λαός αλλά και ο κλήρος εκτιμούσαν ιδιαίτερα τα φρούτα, τα λαχανικά και τα άγρια χόρτα. Το Μεσαίωνα μέσα στους κήπους των μοναστηριών «ανθίζει» η βοτανολογία. Καλλιεργούνταν σε μεγάλη κλίμακα ποικιλία φυτών, παλαιά και νέα, γνωστά και άγνωστα φυτά. Τα μοναστήρια γίνονται κέντρα 7

βοτανοθεραπείας. Οι μοναχοί έφτιαχναν φαρμακευτικά φυτά, έλαια και αλοιφές που χρειάζονταν για τη θεραπεία των ασθενών. Με την έλευση της τυπογραφίας, η κλασική γνώση ξεφεύγει από τους τοίχους των μοναστηριών. Οι συνταγές που είχαν διασωθεί από αρχαία κείμενα μεταπλάστηκαν και εμπλουτίστηκαν στο πέρασμα των χρόνων και έρχονται να συμπληρώσουν τη λαϊκή ιατρική. Κατά το 16ο και 17ο αιώνα δημοσιεύτηκαν πολλά βοτανολόγια με σκοπό να βοηθήσουν όσους ασχολούνταν με τη βοτανοθεραπεία. Στην πατρίδα μας η αφθονία φαρμακευτικών φυτών που συναντούμε σε κάθε γωνιά της, βοήθησε στην ανάπτυξη της λαϊκής ιατρικής και της βοτανοσυλλογής. Το μάζεμα των βοτάνων απαιτούσε προσοχή, μυστικότητα και μαγικές διαδικασίες ώστε να διασφαλίζονται οι θεραπευτικές τους ιδιότητες. Τα μάζευαν την Πέμπτη ή την Παρασκευή, συνήθως το χάραμα, αλλά και το καταμεσήμερο ή και μεσάνυχτα, ανάλογα με τις τοπικές συνήθειες. Αλλού τα μάζευαν παιδιά και αλλού τα ευλογούσαν στην εκκλησία. Έτσι θρησκευτικές τελετές ήταν συνυφασμένες με μαγικές ενέργειες και ιατρικές πρακτικές. Ονομαστοί οι βοτανοσυλλέκτες της Ηπείρου, που μάζευαν τα βότανα στο φαράγγι του Βίκου και γι αυτό ονομάζονταν βικογιατροί. Οι πρακτικοί λοιπόν γιατροί, οι κομπογιανίτες, όπως τους αποκαλούσε ο λαός μας, και κυρίως γυναίκες, γνώριζαν τα «μυστικά» των βοτάνων τα οποία χρησιμοποιούσαν ως γιατροσόφια. Η γνώση αυτή περνά ευλαβικά από γενιά σε γενιά και φτάνει μέχρι τιςμέρες μας. Η Αγία των βοτάνων Η σημασία των βοτάνων για τη θεραπεία του σώματος περνά και στην τέχνη. Η βυζαντινή αγιογραφία προβάλλει την Αγία Αναστασία τη φαρμακολύτρια, ως την Αγία γιατρό, να κρατά στο να της χέρι βότανα και στ άλλο το φαρμακευτικό μπουκάλι. Σύμφωνα με τους Συναξαριστές της, η Αναστασία έτρεχε στις φυλακές για να θεραπεύσει τις πληγές των βασανιζόμενων χριστιανών με βοτάνια. Σήμερα σε ορισμένα χωριά της βόρειας Ελλάδας συνηθίζουν στη γιορτή της, στις 22 εκεμβρίου, να ζυμώνουν ειδικά ψωμιά με βότανα ή να στολίζουν την εικόνα της με αυτά. 8

Τα βότανα σήμερα Τα βότανα διατηρούν και σήμερα, σε κάποιον βαθμό, τη σπουδαιότητα που είχαν στο παρελθόν. Τα φαρμακευτικά φυτά μπορούν και προκαλούν έντονα συναισθήματα, καθώς φέρνουν στο νου παιδικές αναμνήσεις κάποιων ξεχωριστών εκδρομών στην εξοχή, όπου τα χαμομήλια και οι παπαρούνες παρέα με άλλα αγριόχορτα γίνονταν μπουκέτα προσφοράς σε πρόσωπα αγαπημένα. Παρ όλα αυτά στην καθημερινή μας ζωή αγνοούμε το ρόλο των φυτών. Το ψημένο ψωμί που γευόμαστε στο τραπέζι ελάχιστα μας φέρνει στο νου τα χωράφια με τα στάχυα που κυματίζουν στον αγέρα ή τα ρούχα που φοράμε σε τίποτα δε μας θυμίζουν τις βαμβακοκαλλιέργειες. Ακόμη λιγότερο τα έπιπλα μας θυμίζουν τα γιγαντιαία δέντρα του δάσους που κόπηκαν για τις ανάγκες μας. Έχουμε χάσει την αλλοτινή σχέση με τα φυτά και λησμονούμε πως ο αέρας που αναπνέουμε και η βροχή που πέφτει ρυθμίζονται από τον πράσινο κόσμο των φυτών. Σπάνια έχουμε απευθείας επαφή με τα φυτά, τα βλέπουμε ως διακοσμητικά στοιχεία που στολίζουν το σπιτικό μας ή δίνουν χρώμα στις διάφορες κοινωνικές εκδηλώσεις. Η χρησιμοποίηση των βοτάνων με απλούς και πρακτικούς τρόπους μπορεί να σημάνει την επιστροφή μας σε μια σχέση όπου εκτιμούμε τα «δώρα» της μάνας γης. ουλεύοντας με τα βότανα, φτιάχνοντας εκχυλίσματα και απλά αφεψήματα για να φανερωθούν οι ιδιότητές τους, φέρνουμε στο σπίτι μας μια γνώση που πέρασε μέσα από χιλιάδες χρόνια υπομονετικών δοκιμών και αποτυχιών. Η προτροπή του Ιπποκράτη «η τροφή σου να γίνει το φάρμακό σου», ας μας οδηγήσει σε αλλαγή στάσεων και συμπεριφορών που σχετίζονται με τη διατροφή μας και τη σχέση μας με το φυσικό περιβάλλον. Χρησιμοποιούμε βότανα: Για να θεραπεύουμε το σώμα και το νου μας. Στις πρώτες βοήθειες και στις καθημερινές αδιαθεσίες. Για να φροντίσουμε τον εαυτό μας και το σπίτι. Για να απολαύσουμε τη γεύση τους και να αισθανθούμε όμορφα 9

Τρόποι θεραπευτικών χρήσεων των βοτάνων Τα βότανα ενεργούν θεραπευτικά με τις διάφορες φαρμακευτικές ουσίες που περιέχουν. Τα βότανα μπορούν να χρησιμοποιηθούν με διάφορους τρόπους για τη θεραπεία μιας ή περισσοτέρων παθήσεων της υγείας του ανθρώπου. Οι κυριότεροι τρόποι χρήσεις των βοτάνων για θεραπευτικούς σκοπούς είναι οι παρακάτω: Αφέψημα: σιγοβράζουμε το βότανο από δέκα λεπτά έως μισή ώρα. Η δόση συνήθως είναι μια κουταλιά της σούπας βότανο για τρία φλιτζάνια νερό. Χρησιμοποιούμε τη μέθοδο αυτή για ρίζες, κλαδάκια και φλοιούς. Έγχυμα: βάζουμε το βότανο μέσα σε ένα δοχείο που κλείνει καλά. Ρίχνουμε ζεστό νερό, πριν βράσει, γιατί το νερό που κοχλάζει διασκορπίζει τα πολύτιμα πτητικά έλαια του βοτάνου. Αφήνουμε για δέκα λεπτά να γίνει η έγχυση και μετά το στραγγίζουμε. Το έγχυμα που τυχόν θα μας περισσεύσει το φυλάμε σε μια κανάτα σε δροσερό μέρος. Βάμμα: παίρνουμε το βότανο νωπό (600 γρ.) ή αποξηραμένο (200 γρ.) και το ρίχνουμε σε 1 λίτρο διαλύματος (25% αλκοόλη σε νερό) και το αφήνουμε για αρκετό χρόνο. Το βάμμα που προκύπτει είναι μόνο για εξωτερική χρήση. Κατάπλασμα: διπλώνουμε ένα πανί και ανάμεσα τοποθετούμε νωπά βότανα. Στη συνέχεια βυθίζουμε για λίγο το πανί σε βραστό νερό. Αφού το στραγγίσουμε το βάζουμε στο αρρωστημένο μέρος. ιατηρούμε το κατάπλασμα υγρό βυθίζοντάς το περιοδικά σε ζεστό νερό. Κομπρέσα: βυθίζουμε ένα καθαρό πανί σε ένα έγχυμα βοτάνων και μετά τοποθετούμε το βρεγμένο πανί στην αρρωστημένη περιοχή. Η κομπρέσα μπορεί να είναι κρύα ή ζεστή, ανάλογα με την περίπτωση. Χρησιμοποιούμε τα βότανα για θεραπεία μόνο σε ελαφριές παθήσεις και εάν υπάρχει ιατρικό ιστορικό συμβουλευόμαστε πάντα τον γιατρό μας. Τρόποι παρασκευής ροφήματος ΑΦΕΨΗΜΑ: Για κάθε φλιτζάνι ρίχνουμε ένα κουταλάκι από το βότανο. Το σκεπάζουμε και το αφήνουμε να βράσει για 10 έως 15 λεπτά. Σουρώνουμε και το πίνουμε σκέτο, με ζάχαρη ή μέλι. ΕΓΧΥΜΑ: Σε ένα φλιτζάνι με βραστό νερό ρίχνουμε ένα κουταλάκι από το βό- 10

τανο και το σκεπάζουμε. Το αφήνουμε για 10 έως 15 λεπτά. Σουρώνουμε και το πίνουμε σκέτο, με ζάχαρη ή μέλι ΕΜΒΑΠΤΙΖΟΜΕΝΑ: Για κάθε φλιτζάνι χρησιμοποιήστε ένα φακελάκι. Προσθέστε βραστό νερό και αφήστε το για 3 έως 5 λεπτά. Μπορείτε αν θέλετε να προσθέσετε ζάχαρη, μέλι ή λεμόνι και να απολαύσετε ένα γευστικό, υγιεινό και αρωματικό ρόφημα. ΦΙΛΤΡΟΥ: Τοποθετείστε το φίλτρο στην καφετιέρα, ρίξτε ένα γεμάτο κουταλάκι από το βότανο στο φίλτρο για κάθε φλιτζάνι ροφήματος. Βάλτε τόσα φλιτζάνια νερό όσα ροφήματα θα φτιάξετε και ανοίξτε την καφετιέρα. Αφού σερβίρετε, προσθέστε αν θέλετε ζάχαρη ή μέλι. Συλλογή βοτάνων Η συλλογή των βοτάνων γίνεται όταν το φυτό είναι στο κατάλληλο βιολογικό στάδιο, ώστε τα δραστικά συστατικά του να βρίσκονται στο μεγαλύτερο δυνατό όριο τους. Αυτό όμως διαφέρει από φυτό σε φυτό συνήθως. Α) Τα φύλλα συλλέγονται πριν την άνθιση. Β) Τα ανθισμένα μέρη κατά τη διάρκεια της άνθισης. Γ) Οι καρποί κατά την διάρκεια της πλήρους ωρίμανσης. Δ) Οι ρίζες όταν έχει τελειώσει ο κύκλος του φυτού Τα φυτά δεν πρέπει ποτέ να ξεριζώνονται. ΑΠΟΞΗΡΑΝΣΗ: Η αποξήρανση των βοτάνων γίνεται σε μέρος σκιερό χωρίς υγρασία και καλά αεριζόμενο (20 ο -30 ο ) ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ: Η αποθήκευση των βοτάνων γίνεται κατά προτίμηση σε γυάλινο σκουρόχρωμο δοχείο με αεροστεγές σκέπασμα μακριά από την υγρασία και το φως. (20 ο - 25 ο ). 11

Χρήσιμα βότανα Το µυστικό της οµορφιάς και της υγείας βρίσκεται καλά κρυµµένο στα βότανα. Στο περιβαλλοντικό μας πρόγραμμα φέτος, συµπεριλαµβάνονται µερικά από τα πιο γνωστά και ωφέλιµα βότανα µαζί µε πληροφορίες σχετικά µε τα ενεργά συστατικά, τις δράσεις και τις ιδιότητες του κάθε βοτάνου. ΑΛΟΗ (Aloe Vera) Συχνά αποκαλούµενο φυτό θαύµα ή φυσικό θεραπευτικό, η αλόη είναι ένα φυτό πολλών εκπλήξεων. Το όνοµα Αλόη πιθανόν κατάγεται από την αραβική λέξη «Alloeh» που σηµαίνει λαµπερή πικρή ουσία. Το Βέρα που σηµαίνει αληθινό στα λατινικά, προστέθηκε στην ονοµασία αυτού του ιδιαίτερου δείγµατος προκειµένου να διακριθεί η πρωτοκαθεδρία της µεταξύ των φυτών Αλόης, που ήταν εξαιρετικά χρήσιµα στην ανθρωπότητα, λόγο των ιαµατικών ιδιοτήτων που παρουσιάζουν. Περιγραφή Η Αλόη Βέρα ανήκει στην οικογένεια των Ληλιιδών. Έχει µακρυά ακιδωτά φύλλα, είναι χυµώδης και µοιάζει αρκετά µε κάκτο. Τα µέρη που χρησιµοποιούνται από το φυτό Αλόη και τα οποία το καθιστούν δραστικό, είναι τα φύλλα του. To ζελέ που βρίσκεται στο εσωτερικό του φύλλου της αλόης µπορεί να ωφελήσει τον άνθρωπο ως πόσιµος χυµός, µε πολλά θρεπτικά συστατικά, ενώ µπορεί ακόµα να συνδυαστεί και µε άλλα συστατικά, για καλλυντικά σε κρέµες και λοσιόν που χρησιµοποιούνται τοπικά, θρέφουν το δέρµα και βελτιώνουν σηµαντικά την ποιότητά του. Όταν είναι ώριµη, το 12

εσωτερικό ζελέ συλλέγεται, σταθεροποιείται και συσκευάζεται, ώστε να δηµιουργηθεί ένα προϊόν που είναι όσο πιο κοντά γίνεται στο ζελέ του φυτού. Εξάπλωση Ευδοκιµεί στα θερµά και ξηρά κλίµατα, είναι αυτοφυής στην Κούβα, στο Μεξικό (Yacatan), στη Βραζιλία, στην Αφρική και στα Κανάρια νησιά, χώρες µε εξαιρετικά ζεστά καλοκαίρια στις οποίες συχνά δεν βρέχει για αρκετούς µήνες. Για να µπορέσει να επιβιώσει το φυτό αναπτύχθηκαν στα φύλλα του µεγάλες αποθήκες υγρασίας. Αυτές ανανεώνονται σε µια περίοδο έως και 5 έτη. Το φυτό της αλόης µένει υγρό όπου άλλα φυτά µαραίνονται και πεθαίνουν, κλείνοντας τους πόρους του για να αποτρέψει την απώλεια υγρασίας. Αν και είναι τροπικό φυτό, η ρίζα της µπορεί να επιζήσει σε υπερβολικά χαµηλές θερµοκρασίες και αέρα, εφόσον δεν παγώνει το έδαφος τη ρίζα. Παρόλο που υπάρχουν περισσότερα από 300 είδη αλόης,µόνο 4 µε 5 ποικιλίες, διαθέτουν θεραπευτικές ιδιότητες. Από αυτές τις ποικιλίες, η Aloe Barbadensis Miller είναι η πιο ισχυρή ποικιλία αλόης, γνωστή και σαν Aloe Vera - Αλόη η αληθινή. Ιστορικά στοιχεία Τα αρχαία αρχεία δείχνουν ότι τα οφέλη της Αλόης ήταν γνωστά για αιώνες. Οι αρετές των φυτών Αλόη έχουν καταγραφεί από πολλούς µεγάλους πολιτισµούς, από εκείνους της Περσίας και της Αιγύπτου στη Μέση Ανατολή, σε εκείνους της Ελλάδας και της Ιταλίας στην Ευρώπη, σε εκείνους της Ινδίας και της Αφρικανικής Ηπείρου. Τα φυτά Αλόη είναι ευρέως γνωστά στην Ασία και τον Ειρηνικό και βρίσκονται στη λαογραφία των Ιαπώνων, των Φιλιππίνων και των κατοίκων της Χαβάης. Οι Ισπανοί χρησιµοποιούν την Αλόη και τη µεταφέρουν µαζί µε τις νέες παγκόσµιες αποικίες τους στη Νότια Αµερική και την Καραϊβική. Τα θεραπευτικά πλεονεκτήµατα και οι θεραπευτικές της ιδιότητες έχουν επιζήσει περισσότερο από 5.000 χρόνια. Ο George Ebers πρώτος ανακάλυψε το 1862, την αρχαία καταγωγή της αλόης, σ' έναν αιγυπτιακό πάπυρο του 1500 π.χ., ο οποίος ήταν στην ουσία µια συλλογή από θεραπείες µε βότανα. Το παρόν έγγραφο δείχνει δώδεκα τύπους για τη µείξη της Αλόης µε άλλους παράγοντες για να χρησιµοποιηθεί και στις εσωτερικές και στις εξωτερικές ανθρώπινες διαταραχές.οι ερευνητές έχουν βρει επίσης ότι και στους αρχαίους Κινέζικους και Ινδικούς πολιτισµούς χρησιµοποίησαν Αλόη Βέρα. Οι βασίλισσες της Αιγύπτου, όπως η Νεφερτίτη 13

και η Κλεοπάτρα συνέδεσαν τη χρήση της µε την αναζήτηση τους για φυσική οµορφιά. Η Αλόη υποστηρίχτηκε µε τέτοιο σεβασµό στην Αίγυπτο ώστε θεωρήθηκε το "φυτό της αθανασίας". Τα σχέδια των φυτών της Αλόης έχουν βρεθεί ακόµη και εγγεγραµµένα στους τάφους των Φαραώ.Ο Μέγας Αλέξανδρος κατέκτησε το νησί Socotra στον Ινδικό Ωκεανό, προκειµένου να βρει άφθονη ποσότητα φυτών Αλόης, για να γιατρεύει τους τραυµατισµένους στρατιώτες του. Κατά τη διάρκεια των θρυλικών ταξιδιών του στην Ανατολή, µεταξύ των πολλών θαυµάτων που καταγράφηκαν από τον Marco Polo ήταν και οι περιγραφές των πολλών εφαρµογών των φυτών Αλόη Βέρα. Στους Αµερικανούς το φυτό χρησιµοποιήθηκε για αιώνες από τους Μάγια του Yucatan. Οι γυναίκες το χρησιµοποιούσαν για να ενυδατώνουν το δέρµα τους. Για την πρώτη πραγµατική συγκριτική µέτρηση επιδόσεων για τη γενική χρήση Αλόης Βέρα, πρέπει να πάµε στα "Ελληνικά Βότανα" από τον Έλληνα βοτανολόγο ιοσκουρίδη (41-68µ.Χ.) Αυτός ο δάσκαλος της ρωµαϊκής φαρµακολογίας ανέπτυξε τη γνώση και την ικανότητα του, καθώς ταξίδεψε µε τους στρατούς εκείνης της µεγάλης αυτοκρατορίας. Ο ιοσκουρίδης έδωσε την πρώτη λεπτοµερή περιγραφή του φυτού που καλούµε Αλόη Βέρα. Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, η χρήση της θεραπευτικής Αλόη Βέρα διαδόθηκε σε όλο τον κόσµο και προς τα βόρεια της Ευρώπης. Επειδή ευδοκιµούσε µόνο στα ζεστά κλίµατα, δεν αναπτύχθηκε από τους βόρειους Ευρωπαίους, αν και αυξήθηκε ευρέως η χρήση της στην Ισπανία, την Πορτογαλία και την Ιταλία, όπου έτυχε ιδιαίτερης εκτίµησης. Ο Κολόµβος, κατά τη διάρκεια των ταξιδιών της ανακάλυψης της Αµερικής σηµείωσε τη χρήση του στην Κούβα και σε άλλα νησιά της Καραϊβικής. Με τα χρόνια οι άνθρωποι έγιναν όλο και περισσότερο πεπεισµένοι για τις καταπληκτικές θεραπευτικές δυνάµεις της Αλόης, για τις οποίες είχαν ακούσει απ' τη λαογραφία και το µύθο και διαπιστώσει στην πραγµατικότητα. 14

ΕΝΤΡΟΛΙΒΑΝΟ (Rosemarinus officinalis) Το δεντρολίβανο συγκεντρώνει τις πιο ενδιαφέρουσες θεραπευτικές ιδιότητες και επίσης είναι γνωστό µε τα ονόµατα ροσµαρίνος ο φαρµακευτικός, διοσµαρίνι, λιβανόδεντρο, αρισµαρίκ.α. Το ελληνικό όνοµα του δεντρολίβανου είναι σύνθετο, από τις λέξεις δέντρο και λιβάνι, διότι µοιάζει µε δέντρο που µυρίζει σαν λιβάνι. Η λατινική του ονοµασία, rosemarinus, είναι και αυτή σύνθετη από τις λέξεις ros, που σηµαίνει δροσιά και marinus που σηµαίνει θαλάσσιος, δηλαδή «δροσιά της θάλασσας», επειδή ευδοκιµεί σε παράκτιες περιοχές. Εξάπλωση Είναι αυτοφυές φυτό που ευδοκιµεί στις Μεσογειακές χώρες, στη µεσηµβρινή Ευρώπη και στις χέρσες περιοχές της Ελλάδας, στα ίδια εδάφη µε το φασκόµηλο, το θυµάρι κ.α.. Ανθίζει όλη την χρονιά εφόσον υπάρχει επαρκής υγρασία στο περιβάλλον. Ιστορικά στοιχεία Στην αρχαία Ελλάδα εκτιµούσαν ιδιαίτερα το δεντρολίβανο για τις ιδιότητές του. Το θεωρούσαν δώρο της θεάς Αφροδίτης προς τους πιστούς της και επίσηµο σύµβολο οµορφιάς και νεότητας. Αναφέρεται από τον ιοσκουρίδη, τον Θεόφραστο και τον Οβίδιο σαν φυτό δυναµωτικό της µνήµης και της σκέψης, για αυτό το χρησιµοποιούσαν µαζί µε τη δάφνη και τη µυρτιά, για να φτιάχνουν στεφάνια τα οποία φορούσαν οι αρχαίοι Έλληνες µαθητές, όταν µελετούσαν. Επίσης το χρησιµοποιούσαν σε δηµόσιες και θρησκευτικές τελετές και το έκαιγαν ως θυµίαµα. Οι Ρωµαίοι το προσέφεραν στις 15

προστάτιδες θεές του οίκου τους και έκαιγαν το δεντρολίβανο για να εξαγνίσουν τα κοπάδια τους.οι Άραβες γιατροί το εκτιµούσαν πολύ, καθώς θεωρούσαν ότι αποκαθιστούσε τη ζωτικότητα, τη µνήµη και την οµιλία. Τον 13ο αιώνα η Ελισάβετ, βασίλισσα της Ουγγαρίας, χρησιµοποιούσε τακτικά µια λοσιόν από απόσταγµα λουλουδιών από δεντρολίβανο και λευκό κρασί, στο οποίο, έλεγαν, οφειλόταν η νεανική της εµφάνιση. Οι Γάλλοι πίστευαν ότι τα άνθη του βοτάνου αναπλήρωναν τη χαµένη ενεργητικότητα και οι Ιταλοί έφτιαχναν ένα ελιξίριο, για να µένουν πάντα νέοι από άνθη δεντρολίβανου, απήγανου, φασκόµηλου, µαντζουράνας, µάραθου και κυδωνιάς. ΘΥΜΑΡΙ (Thymus vulgaris) Θυµάρι ή θύµος, όπως το ονόµαζαν οι αρχαίοι, προέρχεται από την λέξη «θύω» η οποία αρχικά είχε την σηµασία «βγάζω καπνούς» και αργότερα «θυσιάζω». Από την ίδια ρίζα προέρχονται και οι λέξεις θυµίαµα και θυµιατίζω, ενώ στενή φαίνεται πως είναι και η σχέση µε τον «θυµό» όπου κατά τους αρχαίους µας δεν σηµαίνει οργή αλλά ζωτική δύναµη και βούληση (π.χ. εύθυµος, πρόθυµος, κ.α.).είναι επίσης γνωστό µε τις ονοµασίες σµάρι, γαϊδουρόθυµος,ερπύλος. 16

Εξάπλωση Με το όνοµα θυµάρι (Thyme) αναφέρονται τα περίπου 350είδη του γένους Thymus τα οποία συναντώνται στην Ευρώπη, στη Βόρεια Αφρική και στην Ασία. Βρίσκεται στις νότιες και Μεσογειακές χώρες της Ευρώπης, σε διάφορες περιοχές της Ασίας και καλλιεργείται στη βόρεια Αµερική. Αυτοφύεται σε λιβάδια και χέρσα µέρη σε όλη την Ελλάδα, ανάµεσα σε φρύγανα και θάµνους, σε χαµηλά και µεσαία υψόµετρα και ανθίζει από Μάιο µέχρι Ιούλιο.To κοινό θυµάρι (Thymusvulgaris), απαντάται στη υτική Μεσόγειο, το οποίο είναι η καλλιεργούµενη µορφή του άγριου θυµαριού. Ιστορικά στοιχεία Σύµφωνα µε την βοτανολογική παράδοση, το θυµάρι φύτρωσε από τα δάκρυα της Ωραίας Ελένης. Στην πραγµατικότητα όµως το βότανο ήταν γνωστό πολύ πριν από τον Τρωικό πόλεµο. Οι Σουµέριοι πριν από 5000 χρόνια ήταν οι πρώτοι, από ό,τι λέγεται, που χρησιµοποιούσαν το θυµάρι ως φάρµακο και καρύκευµα, ενώ οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ανέπτυξαν τις ισχυρές αντισηπτικές, αρωµατικές και συντηρητικές ιδιότητές του και το χρησιµοποιούσαν για την ταρίχευση. Ήταν ένα από τα βότανα που έκαιγαν ως θυµίαµα στους βωµούς των θεών οι αρχαίοι Έλληνες και Ρωµαίοι καθώς ήταν αφιερωµένο στη θεά του έρωτα, Αφροδίτη και κανείς δεν αµφισβητούσε πως προκαλούσε και ενίσχυε τον πόθο. Οι Ρωµαίοι στρατιώτες έκαναν µπάνιο σε νερό αρωµατισµένο µε θυµάρι για να αποκτήσουν δύναµη, θάρρος και ενεργητικότητα. Για τους αρχαίους Έλληνες το θυµάρι συµβόλιζε επίσης την γενναιότητα.τον Μεσαίωνα, εποχή που αναµασά τις αρχαίες διδαχές, το θυµάρι φηµίζεται ως σωτήριο φάρµακο για την µελαγχολία, την κατάθλιψη και την επιληψία. Η πίστη στην ιδιότητα του θυµαριού να χαρίζει θάρρος δεν έχει υποχωρήσει. Σε µια εποχή γεµάτη πολέµους, εκστρατείες και σφαγές, η τόλµη αποτελεί περιπόθητη αρετή. Έτσι, οι γυναίκες κεντούν την εικόνα του θυµαριού πάνω σε µαντήλια, για να τα χαρίσουν στους αναχωρούντες για τους Αγίους Τόπους σταυροφόρους. 17

ΚΑΛΕΝΤΟΥΛΑ (Calendula officinalis) Η καλέντουλα είναι το λουλούδι του Οκτώβρη και οφείλει το όνοµά της στη λατινική λέξη calendulae, που σηµαίνει ηµερολόγιο, καθότι ανθίζει στις αρχές των περισσότερων µηνών, από την άνοιξη έως τα πρώτα κρύα του χειµώνα. Είναι επίσης γνωστή και µε τα ονόµατα κατιφές, νεκρολούλουδο, καλενδούλη, µοσκαρδίνι, αδράχτι της γριάς, πετεινόχορτο. Περιγραφή Ανήκει στην ίδια οικογένεια µε τις µαργαρίτες και τα χρυσάνθεµα, στα Συνανθηρά. Είναι φυτό µονοετές ή διετές, ύψους 20-60 εκ., τα φύλλα της είναι χνουδωτά, στενόµακρα, σε µορφή σπάτουλας και τα λουλούδια της είναι µεγάλα µε χρώµατα που ποικίλουν από ανοιχτό κίτρινο έως βαθύ πορτοκαλί και µοιάζουν µε άνθη µαργαρίτας. Τα µέρη που χρησιµοποιούνται είναι τα άνθη και τα πέταλα και όσο πιο ζωηρό είναι το χρώµα, τόσο µεγαλύτερη η περιεκτικότητά τους σε δραστικά συστατικά. Εξάπλωση Φύεται κυρίως στις χώρες της Μεσογείου, τη υτική Ασία και την Αµερική. Αναπτύσσεται µε ταχύτατους ρυθµούς σε περιοχές µε µεγάλη ηλιοφάνεια. Ιστορικά στοιχεία Η καλέντουλα συνδέεται στενά µε τον Ινδικό και τον Αραβικό πολιτισµό. Οι Ινδοί το θεωρούσαν ιερό φυτό και στόλιζαν µε αυτό τους βωµούς των ναών, τα ιερά, τα αγάλµατα των θεών τους και τις νεκρικές πυρές. Για τους Ινδουιστές συµβολίζει τη ζωή, την αιωνιότητα και την υγεία και οι αρχαίοι Αιγύπτιοι θεωρούσαν την καλέντουλα βότανο που ξανάδινε τη νεότητα.οι αρχαίοι Έλληνες στολίζονταν µε γιρλάντες απο λουλούδια καλέντουλας στις γαµήλιες τελετές. Σε πολλές περιοχές υπήρχε πάντα το βοτάνι στο σπίτι, γιατί 18

θεωρούσαν πως έφερνε καλοτυχία και ευηµερία. Πίστευαν ακόµα ότι τα πέταλά του αντικατόπτριζαν τον ήλιο και γι αυτό είχαν προστατευτικές δυνάµεις. Γιρλάντες απο το φυτό αυτό κρέµονταν στο χερούλι της πόρτας, για να προστατεύουν από το κακό και ιδίως από τη µόλυνση. Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα την χρησιµοποιούσαν σε ερωτικά φίλτρα και φυλακτά. Ένα βοτανολόγιο του 12ου αιώνα συµβούλευε ότι και µόνο η θέα του λουλουδιού βελτίωνε την όραση, καθάριζε το µυαλό και δηµιουργούσε ευχάριστη διάθεση. Τον 16ο αιώνα, η καλέντουλα ήταν ένα συνηθισµένο φυτό του κήπου, που οι βοτανολόγοι θεωρούσαν ότι ανακουφίζει την καρδιά, καθαρίζει το µυαλό και ηρεµεί το πνεύµα. Ως νεκρολούλουδο είναι γνωστό και στο Μεξικό, καθώς πλατιά διαδεδοµένη είναι η πεποίθηση ότι κάθε λουλούδι φύτρωσε από το αίµα των ιθαγενών, όταν οι Ισπανοί έφτασαν εκεί αναζητώντας χρυσό. Ως νεκρολούλουδο το αναφέρει επίσης και οσαίξπηρ. ΛΕΒΑΝΤΑ (Lavandula Vera) Η λεβάντα (Lavandula Vera) είναι ένα πολύτιµο «διαµάντι»της φύσης καθώς έχει το πιο ευγενές άρωµα από τα υπόλοιπα είδη λεβάντας και τις περισσότερες σχεδόν ευεργετικές ιδιότητες. Το όνοµα της προέρχεται από την λατινικό ρήµα lavare, που σηµαίνει πλένω, καθαρίζω. Άλλες ονοµασίες της είναι λαµπρή, χαµολίβανο, λαβάντα. Περιγραφή Η λεβάντα ανήκει στην οικογένεια των Χειλανθών. Είναι φυτό πολυετές, ποώδες και θαµνώδες µε γκριζοπράσινα φύλλα, τα οποία καλύπτονται από 19

λευκό τρίχωµα και µπλε ή µοβ άνθη που βρίσκονται στην κορυφή των βλαστών διαταγµένα σαν στάχυα. Το πολύ χαρακτηριστικό άρωµά της οφείλεται στους ελαιοφόρους αδένες, οι οποίοι βρίσκονται «θαµµένοι» στις πολύ µικρές τρίχες που καλύπτουν τα άνθη και τους βλαστούς. Εξάπλωση Υπάρχουν περίπου 28 είδη λεβάντας, ιθαγενή των θερµών εύκρατων περιοχών, από τις Καναρίους νήσους µέχρι την Ινδία,όµως απαντούν κυρίως στις χώρες της Μεσογείου. Φυτρώνει σε υψώµατα και βουνά από 700 µέχρι 1800 µέτρα και ανθίζει από τον Ιούλιο µέχρι τον Αύγουστο. Ιστορικά στοιχεία Η λεβάντα είναι γνωστή εδώ και πολλούς αιώνες. Λεβάντα καλλιεργούσαν οι αρχαίοι Αιγύπτιοι στους ιερούς περιστοιχισµένους κήπους στις Θήβες. Από το βότανο αυτό παρασκεύαζαν ένα θεραπευτικό αρωµατικό βάλσαµο, το οποίο χρησιµοποιούσαν στο τελετουργικό της µουµιοποίησης. Ακόµη παρασκεύαζαν από τη λεβάντα ένα πανάκριβο άρωµα για τον αρωµατισµό ζωντανών και νεκρών. Τοποθετούσαν αγγεία µε άρωµα λεβάντας µέσα στους τάφους. Κατά τις ανασκαφές στον τάφο του Τουταγχαµών, το άρωµα της λεβάντας στον σφραγισµένο τάφο ήταν ακόµη έντονο, µετά από 3000 χρόνια. Στην Ελλάδα των ηρωικών χρόνων, οι παρθένες κοπέλες που θυσιάζονταν στους θεούς ήταν στολισµένες µε άνθη λεβάντας. Οι εταίρες, επίσης, χρησιµοποιούσαν αιθέριο έλαιο λεβάντας για να έχουν δροσερή, αρωµατισµένη αναπνοή. Οι παρθένες κοπέλες που θυσιαζόταν στους θεούς ήταν στολισμένες με άνθη λεβάντας. Η λεβάντα ήταν βασικό συστατικό των αποσταγµάτων που χρησιµοποιούσαν στο λουτρό τους οι αρχαίοι Έλληνες και Ρωµαίοι και παρασκεύαζαν από αυτή αρωµατικά σαπούνια και ηρεµιστικά βάλσαµα. Λαϊκές παραδόσεις αναφέρουν πώς αποκτήθηκε το άρωμα της λεβάντας. Λέγεται πως ο Αδάμ και η Εύα πήραν την λεβάντα από τον κήπο της Εδέμ. Εκείνη τη στιγμή η λεβάντα δεν είχε μυρωδιά. Μύθοι λένε πως περίμενε μέχρι την στιγμή που Παναγία άπλωνε τα φασκιά του βρέφους Ιησού πάνω σ ένα θάμνο λεβάντας. Από θαύμα, όταν τα μετακίνησε από τον θάμνο η λεβάντα πήρε ένα μεθυστικό άρωμα! Από τότε η Παρθένος Μαρία έπλενε τα φασκιά του Ιησού με νερό αρωματισμένο με λεβάντα. 20

ΦΑΣΚΟΜΗΛΟ (Salvia) Το φασκόµηλο είναι γνωστό στον κόσµο µε διάφορα ονόµατα, όπως ελελίφασκος ή αλισφακιά. Το βοτανολογικό όνοµα του φασκόµηλου είναι ενδεικτικό της θεραπευτικής του αξίας, το«salvia» προέρχεται από το ρήµα «salvare», που στα λατινικά σηµαίνει σώζω και µερικές φορές το ονόµαζαν «Salvia salvatrix»που σηµαίνει σάλβια ο σωτήρ. Περιγραφή Η Salvia ανήκει στην οικογένεια των Λαµιίδων ή Χειλανθών(Lamiaceae ή Labiatae). Πρόκειται για φυτά µε φύλλα ακέραια ή διαιρεµένα, ανάλογα µε το είδος, τα οποία διατάσσονται αντίθετα και µε άνθη συνήθως κόκκινα, βιολετί ή µπλε. Το είδος Salviaofficinalis (ή Dalmatian sage), η κοινή φασκοµηλιά, θεωρείται ως ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά της οικογένειας των Χειλανθών. Είναι πολυετής και αειθαλής θάµνος, µε πολυάριθµα ανορθωµένα κλαδιά µέχρι 50 εκ. ύψος, µε έντονη αρωµατική οσµή, ξυλώδη στη βάση τους και τρυφερά στις κορυφές. Τα φύλλα του είναι λογχοειδή ή επιµήκη, χνουδωτά και γκριζοπράσινα. Κάθε χειµώνα βγάζει καινούριους τρυφερούς βλαστούς και στο τέλος της άνοιξης βγαίνουν τα λουλούδια µε χρώµα πολύ ανοιχτό βιολετί. Το είδος Salvia sclarea (Clary sage), είναι κοινώς γνωστό µε τα ονόµατα αγιάννης, γοργογιάννης, κ.α. Είναι διετές ποώδες φυτό µε έντονα αρωµατικά τριχωτά καρδιόσχηµα φύλλα και λευκά άνθη τα οποία έχουν από κάτω ροζ ή βιολετί αποχρώσεις. Από το είδος αυτό λαµβάνεται αιθέριο έλαιο που χρησιµοποιείται στην αρωµατοποιία και στην παρασκευή καλλυντικών. 21

Εξάπλωση Το είδος Salvia officinalis προτιµά ηλιόλουστες περιοχές και πετρώδη, άγονα εδάφη. Πολλοί το θεωρούν ίδιο µε το τσάι του βουνού, αλλά αυτό είναι ένα σηµαντικό λάθος καθώς διαφέρουν οι θεραπευτικές ιδιότητές τους αλλά και η γεύση τους. Απαντάται άφθονο στην λεκάνη της Μεσογείου, καλλιεργείται και συλλέγεται στη Γιουγκοσλαβία, στην Αλβανία, στην Τουρκία, στην Ιταλία, στην Ελλάδα, στην ΝΑ Αφρική, στη Νότια και Κεντρική Αµερική. Από τα 900 περίπου είδη που περιλαµβάνει το γένος Salvia, στην Ελλάδα έχουν εντοπιστεί 23 είδη κοινώς γνωστά ως αγριοσφακιά, αλισφακιά, µηλοσφακιά, φασκοµηλιά, σπατζιά. Σηµαντικότερα από αυτά είναι : Salvia glutinosa: φύεται σε δάση στις ορεινές κυρίως περιοχές. Salvia horminum: φύεται σε ξηρούς βραχώδεις τόπους. Salvia pomifera: (Cretan sage) κοινώς γνωστό ως πικρή φασκοµηλιά, φύεται στη Ν. Ελλάδα σε υψόµετρο 0-500m, στην Κρήτη µέχρι τα 1200m, σε πετρώδεις λοφοπλαγιές. Salvia sclarea: (Clary sage), φύεται στην Ήπειρο και τη Μακεδονία σε υψόµετρο 300-900m σε ξηρούς βραχώδεις τόπους και κατά µήκος των δρόµων. Καλλιεργείται ευρέως στη Γαλλία, τη Βουλγαρία, την πρώην ΕΣΣ και τις ΗΠΑ. Salvia triloba ή fruticosa: (Greek sage) γνωστό ως αλισφακιά,είναι το κοινότερο είδος στην Ελλάδα. Φύεται στη Ν. Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου σε περιοχές χαµηλών υψοµέτρων µε εξαίρεση την Κρήτη, κυρίως σε θαµνώδεις βραχώδεις τόπους, συχνά σε παραθαλάσσιους γκρεµούς. Ιστορικά στοιχεία Για τους αρχαίους το φασκόµηλο ήταν βότανο µε σηµαντικές ευεργετικές δυνάµεις. Θεωρήθηκε «ιερό βότανο» και «βότανο της αθανασίας» από τους αρχαίους Έλληνες που το χρησιµοποιούσαν σαν πολυφάρµακο και το αφιέρωσαν στον ία. Τις ευεργετικές του ιδιότητες εκθείαζαν ιδιαιτέρως ο ιοσκουρίδης, ο Ιπποκράτης και ο Γαληνός και το χρησιµοποιούσαν ως τονωτικό του µυαλού και του σώµατος. Στην Κρήτη, όπου το βότανο αφθονεί, αποτελούσε παράδοση η συλλογή του να γίνεται την 1 η ή τη 2 η ηµέρα του Μάη πριν από την ανατολή του ήλιου. Για τους Αιγύπτιους ήταν ιερό γιατί θεωρούσαν ότι µπορούσε να δώσει ή να σώσει την ζωή. Οι Ρωµαίοι τόσο πολύ σέβονταν τις ιδιότητές του, ώστε 22

συνόδευαν τη συγκοµιδή του µε ειδικές τελετουργίες. Το φασκόµηλο µπορούσαν να µαζέψουν µόνο καθαροί, ανυπόδητοι άντρες ντυµένοι στα λευκά, οι οποίοι χρησιµοποιούσαν µόνο ορειχάλκινα ή ασηµένια εργαλεία. Για το κοινό αυτό βότανο οι Άραβες λένε πως «δεν πεθαίνει αυτός που έχει στον κήπο του φασκόµηλο» καθώς θεωρούσαν πως µπορεί να θεραπεύσει τα πάντα. Ο Καρλοµάγνος βοήθησε σηµαντικά στη διάδοσή του, ενώ ο γιος του Luis le Pieux συµπεριέλαβε το φασκόµηλο στο διάταγµα De Villis, στο άρθρο 70, του οποίου απαριθµούνται τα φυτά που έπρεπε να καλλιεργούνται στα βασιλικά κτήµατα και στους κήπους στα µοναστήρια. Το Μεσαίωνα πίστευαν πως το φυτό αυτό το είχε ευλογήσει η Παρθένος και χρησιµοποιήθηκε για την αντιµετώπιση πολλών ασθενειών. Για τους λαούς της Γαλικίας ήταν ένα είδος πανάκειας. Οι ρυίδες συνήθιζαν να το ρίχνουν στην εθνική κελτική «µπίρα» που έπιναν, για να ενισχύσουν τις προφητικές τουςικανότητες. Η χρήση του φασκόµηλου ήταν ήδη γνωστή στους Ιάπωνες, αλλά και στους ιθαγενείς Ινδιάνους της Αµερικής. Για τη δράση του φασκόµηλου συναντάµε επίσης αναφορές από τα τέλη του 16ου αιώνα από τον βοτανολόγο JohnGerard και τον Νickolas Culpeper. Απέκτησε φανατικούς θαυµαστές στην Κίνα κατά τον 17ο µε18ο αιώνα. Εκτιµούσαν τόσο πολύ τη φασκοµηλιά σαν βότανο, ώστε στην ακµή του εµπορίου του κινέζικου τσαγιού µε την ύση, αντάλλασαν δύο δέσµες κινέζικο τσάι µε µια δέσµη φασκόµηλο. Κατά παράδοξο τρόπο, οι αρχαίοι πίστευαν πως η υγεία µιας φασκοµηλιάς αντανακλούσε τις επιχειρηµατικές δραστηριότητες του αφέντη του σπιτιού. Ένα φυτό που ευδοκιµούσε δήλωνε πως η εργασία του σπιτονοικοκύρη ανθούσε, αλλά το µαραµένο φυτό µαρτυρούσε οικονοµικές δυσχέρειες. Στην παλαιά «γλώσσα» των λουλουδιών συµβόλιζε την εκτίµηση, ενώ σήµερα δηλώνει τις οικογενειακές αρετές. 23

ΧΑΜΟΜΗΛΙ (Matricaria chamomile) Το χαµοµήλι είναι αρωµατικό και φαρµακευτικό φυτό, κοινότατο στην Ελλάδα. H ελληνική ονοµασία «χαµόµηλο»οφείλεται στο αρχαίο χαµαίµηλον που σηµαίνει µήλο της γης, «δια την προς τα µήλα οµοιότητα της οσµής», όπως λέει ο Γαληνός. Το χαµοµήλι έχει επίσης ονοµαστεί γιατρός των φυτών, γιατί τα ασθενικά φυτά του κήπου δυναµώνουν όταν φυτεύεται γύρω τους χαµοµήλι. Περιγραφή Ανήκει στην οικογένεια των Συνανθηρών (Asteraceae) και είναι µονοετές ποώδες φυτό µε λείο, όρθιο και πολύκλαδο βλαστό,ύψους µέχρι 35 εκατοστά. Η ρίζα του είναι σκληρή και τα φύλλα του είναι σκισµένα σε πολλά µέρη. Τα άνθη µοιάζουν ιδιαίτερα µε αυτά της µαργαρίτας, µε λευκά πέταλα να περιστοιχίζουν µια κεντρική κιτρινωπή κεφαλή στην οποία είναι συγκεντρωµένη η γύρη. Έχει ευχάριστη µυρωδιά και ελαφρώς πικρή γεύση. Το γνήσιο έλαιο χαµοµηλιού είναι πολύ ακριβό και έχει βαθύ µπλε χρώµα. Άλλο είδος χαµόµηλου είναι το λεγόµενο ρωµαϊκό, «η ανθεµίδα η ευγενής», πολυετής πόα, που ανήκει στην ίδια οικογένεια µε τη µατρικάρια. Τα φύλλα είναι αρωµατικά, ελαφρά χνουδωτά, πολύ σκισµένα. Τα περιφερειακά άνθη των κεφαλιών είναι λευκά, ενώ της κεφαλής είναι σωληνοειδή κίτρινα. Περιέχει τις ίδιες φαρµακευτικές ουσίες του κοινού χαµοµηλιού και πολλές από τις ιδιότητές του. 24

Εξάπλωση Είναι µεσογειακό φυτό το οποίο αυτοφύεται στα χαντάκια των δρόµων και στους κήπους, σε χέρσα και καλλιεργηµένα εδάφη, στα λιβάδια και στους αγρούς σε όλη σχεδόν την Ελλάδα. Η άνθηση και η συλλογή των ανθισµένων κορυφών του αρχίζει τον Απρίλιο και διαρκεί µέχρι και τον Ιούνιο. Ιστορικά στοιχεία Για τους αρχαίους Αιγύπτιους το βότανο αυτό ήταν ιερό και λόγω του σχήµατός του ήταν αφιερωµένο στον Ήλιο και στους θεούς.ο πατέρας της Ιατρικής, ο περίφηµος Ιπποκράτης είναι ο πρώτος που αναφέρει τις ευεργετικές του δράσεις και ο ίδιος το θεωρούσε θαυµατουργό σε πολλές περιπτώσεις. Ο ιοσκουρίδης επίσης, αναφέρει πολλές καταπραϋντικές χρήσεις για το χαµοµήλι. Ένα αγγλοσαξονικό χειρόγραφο αναφέρει το χαµοµήλι ως ένα από τα εννέα ιερά βότανα των Αγγλοσαξόνων. Σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες αποτελούσε έθιµο να κρεµούν στεφάνι µε χαµοµήλι στις εξώπορτες την ηµέρα του γενεθλίου του Ιωάννη του Βαπτιστή, ως προστασία ενάντια στους κεραυνούς και στις καταιγίδες. H χριστιανική παράδοση έχει αφιερώσει το χαµοµήλι στον Άγιο Γεώργιο, γιατί ανθίζει κοντά στην γιορτή του (23 Απριλίου). 25

Μύθοι και βότανα εντρολίβανο (Rosmarinum officinalis) Στην αρχαιότητα το δεντρολίβανο θεωρούνταν ελιξίριο της νεότητας, σύμβολο ομορφιάς και λέγεται μάλιστα ότι ο θάμνος ήταν το δώρο της θεάς Αφροδίτης στους ανθρώπους. Οι μαθητές φορούσαν στεφάνια από δεντρολίβανο στο κεφάλι γιατί έχει διεγερτικές ικανότητες και αυξάνει την κυκλοφορία του αίματος και γιατί βοηθούσε την συγκέντρωση και την μνήμη. Οι Ρωμαίοι κρατούσαν πάντα ένα κλαράκι εντρολίβανου κατά την διάρκεια τελετών και θρησκευτικών εορτών, μιας και θεωρείτο πως εξασφαλίζει ευτυχισμένη ζωή και ειρήνη μετά θάνατο. Το δεντρολίβανο είναι εξαίρετο διεγερτικό και τονωτικό. Πολύτιμο σε σωματική και πνευματική υπερκόπωση. Είναι καλό αποχρεμπτικό και χρησιμοποιείται σε χρόνιες βρογχίτιδες, γρίπη, κοκίτη και άσθμα. Σύμφωνα με τη λαογραφία, πήρε το όνομά του από τη Παναγία, η οποία άφησε το μανδύα της πάνω στο θάμνο. Μέχρι το επόμενο πρωί, τα λουλούδια του θάμνου είχαν γίνει μπλε και από τότε ονομάστηκε rose of Mary. Οι αρχαίοι Έλληνες το θεωρούσαν δώρο της Αφροδίτης. Το δεντρολίβανο το χρησιμοποιούσαν παλιότερα ως λιβάνι γι αυτό λεγόταν και λιβανόδενδρο. Αναφέρεται ότι αφέψημα δενδρολίβανου, κέδρου και τερβινθίνης ήταν ένα ελιξίριο νεότητας, που ονομαζόταν το νερό της βασίλισσας της Ουγγαρίας. 26

Στα νοσοκομεία παλιά έκαιγαν δεντρολίβανο για να απολυμάνουν τον αέρα. Λεβάντα (Lavandula officinalis) Μύθοι λένε ότι η λεβάντα δεν είχε άρωμα μέχρι την στιγμή που η Παναγία άπλωσε τα φασκιά του βρέφους Ιησού Χριστού πάνω σ ένα θάμνο λεβάντας. Από θαύμα, όταν τα μετακίνησε από τον θάμνο η λεβάντα πήρε ένα μεθυστικό άρωμα! Από τότε η Παρθένος Μαρία έπλενε τα φασκιά του Ιησού Χριστού με νερό αρωματισμένο με λεβάντα. Επίσης λέγεται πως η βασίλισσα Κλεοπάτρα χρησιμοποιούσε αυτό το μαγευτικό άρωμα για να ξελογιάσει τον Ιούλιο Καίσαρα και τον Αντώνιο. Μανδραγόρας ο ανθρωπόμορφος Ένα από τα βότανα, στο οποίο ο λαός έχει αποδώσει μυστηριώδεις και μαγικές ιδιότητες, είναι ο περίφημος μανδραγόρας. Η ανθρώπινη μορφή του μανδραγόρα οφείλεται στη διχαλωτή του ρίζα που μοιάζει με ανοιχτά πόδια ανθρώπου που στέκεται όρθιος. Ο θρύλος μιλάει για αυτοτιμωρία κάποιου άντρα που ερωτεύτηκε μια νεράιδα και όταν αυτή έχασε την ζωή της θέλησε να την ακολουθήσει και ζήτησε να τον θάψουν όρθιο δίπλα της και όταν κάποιος πάει να τον ξεριζώσει από δίπλα της αυτός βγάζει μια φωνή-στριγκλιά που σκότωνε ή τρέλαινε όποιον δεν είχε προφυλαγμένα τα αυτιά του εκείνη την ώρα. Στους αρχαίους καιρούς πίστευαν ότι ο Μανδραγόρας είχε μαγικές δυνάμεις. Έπρεπε να ξεριζωθεί νύχτα με πανσέληνο. Για να ξεριζώσουν το μανδραγόρα 27

έπρεπε να το κάνουν μόνο μεσάνυχτα και μετά από απαραίτητες προσευχές και τελετουργίες. Κάποιος ζωγράφιζε τρεις κύκλους γύρω από το φυτό με ένα μυτερό κλαδί ιτιάς και μετά έδεναν το πόδι ενός μαύρου σκύλου στο φυτό με ένα σπάγκο. Ανθρώπινα χέρια δεν έπρεπε να έρθουν σε επαφή με το φυτό. Ο άνθρωπος έφευγε πιο μακριά και πετούσε ένα κομμάτι κρέας. Ο σκύλος, προσπαθώντας να το φτάσει, τραβούσε τη ρίζα έξω από το χώμα. Ο σκύλος μετά από αυτή τη διαδικασία έπρεπε να πεθάνει, γιατί πιστευόταν ότι οι χθόνιοι δαίμονες ζητούσαν ως αντάλλαγμα μία ζωή για τη ζωή του μανδραγόρα που πήρε ο άνθρωπος. Πίστευαν πως όταν ο μανδραγόρας έβγαινε από το έδαφος έβγαζε μια στριγκλιά που σκότωνε ή τρέλαινε όποιον δεν είχε προφυλαγμένα τα αυτιά του εκείνη την ώρα. Όταν το φυτό είχε πια αποκοπεί από την γη μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για ευεργετικούς σκοπούς. Οι αρχαίοι Έλληνες το ονόμαζαν «μήλο του έρωτα», οι Άραβες «μήλο του διαβόλου», φυλές του όρους Λίβανος «αυγά των τζίνι» (ότι πραγματοποιούσαν τα όνειρα του χρήστη), οι Εβραίοι το αποκαλούσαν «τα μήλα της αγάπης» ως γονιμοποιά για τις γυναίκες, αυτή η παράδοση διατηρείται μέχρι σήμερα. Αχιλλέα (Achillea Millefolium) Αχιλλέα η χιλιόφυλλη το όνομα της το οφείλει στον Αχιλλέα ο οποίος τραυματισμένος από το δόρυ του Πάρη στον πόλεμο της Τροίας έδεσε την πληγή του με αυτό το φυτό για να ανακουφιστεί, μετά από συμβουλή της θεάς Αφροδίτης. Αργότερα στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο το χρησιμοποιούσαν σαν αιμοστατικό στα τραύματα τους. Άλλες ονομασίες αχιλλέα, αχίλλειος, 28

χιλιόφυλλη, χιλιόφυλλο, αγριαψιθιά. Το όνομα της προέρχεται από τον Αχιλλέα που χρησιμοποιούσε αυτό το βότανο για να γιατρεύει τα τραύματα των στρατιωτών. Μ' αυτό είχε γιατρέψει και τον πληγωμένο Τήλεφο. Θεωρούνταν ιερό φυτό. Τα κοτσάνια της τα χρησιμοποιούσαν οι ρυίδες για να προλέγουν τον καιρό, ενώ στην Κίνα τα χρησιμοποιούσαν για να προλέγουν το μέλλον. Κρόκος ή σαφράν Ο Κρόκος ήταν φίλος του θεού Ερμή. Μια μέρα και ενώ οι δύο φίλοι έπαιζαν, ο Ερμής χτύπησε κατά λάθος τον Κρόκο στο κεφάλι και τον σκότωσε. Στον τόπο του συμβάντος φύτρωσε ένα λουλούδι. Τρεις σταγόνες από το αίμα του άτυχου νέου που έπεσαν στο κέντρο του λουλουδιού έδωσαν τα στίγματα του φυτού που από τότε πήρε το όνομα κρόκος. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή ο Κρόκος ήταν ένας νεαρός, που εξαιτίας ενός άτυχου έρωτα για τη Νύμφη Σμίλακα μεταμορφώθηκε στο ομώνυμο φυτό. Ταυτόχρονα η Σμίλαξ έγινε το ομώνυμο αναρριχητικό φυτό(σμίλαξ Ασπίρα-Ουρβιά). Εκδοχή 3 η : Ο Κρόκος στην απελπισία τους για τον θάνατο του φίλου του Σμίλακα, μετασχηματίστηκε στο λουλούδι που πήρε το όνομα του. 29

άφνη- άφνη του Απόλλωνα Η άφνη ήταν μια νεαρή όμορφη νύμφη, κόρη του ποτάμιου θεού Πηνειού. Ήταν κυνηγός και είχε αφιερώσει τη ζωή της στην Άρτεμη τη θεά του κυνηγιού. Όπως η θεά έτσι και αυτή αρνιόταν να παντρευτεί. Την περιτριγύριζαν πολλοί θαυμαστές αλλά αυτή τους απέρριπτε όλους, ακόμα και τον ισχυρό γιο του ία τον Απόλλωνα. Ο Απόλλωνας ερωτεύθηκε την άφνη και όταν αυτή αρνήθηκε τις προτάσεις του την κυνήγησε ανάμεσα στα δέντρα. Η άφνη φοβήθηκε και προσευχήθηκε στον πατέρα της να την βοηθήσει. Τότε λοιπόν ο πατέρας της τ είπε ότι θα την προστάτευε μεταμορφώνοντάς την σε δέντρο που θα ρίζωνε στην όχθη του ποταμού του, (την γνωστή μας δάφνη). 2η Εκδοχή Για να γλυτώσει από τον Απόλλωνα η άφνη παρακάλεσε την μητέρα της να την σώσει και τότε εκείνη άνοιξε τη γη και την πήρε μαζί της. Από το σημείο εκείνο φύτρωσε το φυτό άφνη. Ο Θεός Απόλλων συνταράχθηκε από την απώλεια και για να δοξάσει τη χάρη της απεφάσισε να της χαρίσει την υστάτη τιμή. Απέσπασε ένα ευωδιαστό κλωνάρι και κόσμησε την κεφαλή του. Ο ομορφότερος των Θεών διάλεξε για στέμμα του το κλαδί της δάφνης το οποίο είναι το χαρακτηριστικό του σύμβολο και το προσωνύμιό του έγινε το αφναίος. Οι Έλληνες τίμησαν τον Απόλλωνα με γιορτές που ονομάστηκαν αφνηφόρια. Η Πυθία, Ιέρεια του Μαντείου των ελφών, χρησμοδοτούσε διφορούμενα πιθανώς και υπό την επήρεια φύλλων δάφνης, ενώ μέχρι σήμερα χρησιμοποιείται το φυτό σε διάφορες δραστηριότητες όπως η 30

μαγειρική και βοτανοθεραπεία. Ο κλάδος δάφνης καθιερώθηκε από την Αρχαιότητα σύμβολο φήμης και αναγνωρισμένης δόξας σε πολλές δραστηριότητες της ζωής. Στις Τέχνες ο μύθος της άφνης και του Απόλλωνος ανέκαθεν αποτελούσε πηγή έμπνευσης και με την πάροδο των ετών διαμορφώθηκαν νέοι μύθοι στα χνάρια του πρωτοτύπου. Επίσης, η επιβολή της χριστιανικής θρησκείας σηματοδότησε τη χρήση της δάφνης σε θρησκευτικές τελετές. Αγαύη-Αμάραντος, Αθάνατος. Η λέξη αγαύη σημαίνει θαυμαστή ή ευγενικής καταγωγής. Το φυτό της Αγαύης ήρθε στην Ελλάδα από το Μεξικό. Ωστόσο το όνομά του είναι ελληνικό και πιθανώς του αποδόθηκε επειδή η Ελληνίδα Αγαύη για την οποία θα μιλήσουμε παρακάτω ήταν και μια από τις δευτερεύουσες θεές του φεγγαριού, και αυτό σήμαινε πως ότι ήταν μια όψη της αρχαίας Μητέρας γης της Μεσογείου που θυμίζει το έδαφος του Jalisco του Μεξικό. Η Αγαύη ήταν κόρη του βασιλιά της Θήβας Κάδμου και αδερφή της Σεμέλης της μητέρας Του ιόνυσου. Όταν η Σεμέλη κεραυνοβολήθηκε από τον ία τον εραστή της, η Αγαύη διέδωσε πως ο ίας τιμώρησε την αδερφή της, γιατί τον συκοφάντησε. Αργότερα ο ιόνυσος εκδικήθηκε για την μητέρα του και επέβαλε βαριά τιμωρία στην Αγαύη. Όταν ο ιόνυσος επέστρεψε στη Θήβα, όπου βασίλευε τότε ο Πενθέας ο γιος της Αγαύης, διέταξε όλες τις γυναίκες της πόλης να πάνε στο βουνό Κιθαιρώνα, για να τελέσουν τα μυστήριά του. Ο Πενθέας που δεν συμφωνούσε με την εισαγωγή της λατρείας, προσπάθησε να κατασκοπεύσει τις Βάκχες. Η μητέρα του τον αντιλήφθηκε, τον πήρε για άγριο ζώο και μέσα στην μανία της τον κατασπάραξε διαμελίζοντάς τον. 31

Αλθαία Ο μύθος που ακολουθεί δεν έχει καμιά σύνδεση με το φυτό Αλθαία εκτός του ονόματος. Η Αλθαία ήταν γυναίκα του Οινέα, του βασιλιά της Καλυδώνας και μητέρα της ηιάνειρας και του Μελέαγρου. Όταν ο γιος της έγινε εφτά ημερών, οι Μοίρες οι θεές του πεπρωμένου, ήρθαν την βρήκαν και της είπαν πως το παιδί της θα πέθαινε, αν ο δαυλός που έκαιγε τότε επάνω στην εστία καιγόταν ολόκληρος. Αμέσως η Αλθαία πήρε το δαυλό, τον έσβησε και τον έκρυψε μέσα σε μια κασέλα. Ο Μελέαγρος μεγάλωσε και έγινε διάσημος ήρωας. Στη διάρκεια όμως του κυνηγιού του κάπρου της Καλυδώνας Ο Μελέαγρος σκότωσε κατά τύχη τους θείους του τα αδέρφια της Αλθαίας. Εκείνη γεμάτη οργή έριξε τότε στη φωτιά το δαυλό, από τον οποίο κρεμόταν η ζωή του γιου της. Ο Μελέαγρος πέθανε αμέσως. Η Αλθαία από απελπισία κρεμάστηκε. Τέχνη και βότανα Τα φαρμακευτικά φυτά και οι θεραπευτικές εφαρμογές τους δεν καταγράφονται μόνο από βοτανικούς, φυσιογνώστες και από γιατρούς. Αναφορές τους έχουμε και από λογίους, με διαφορετικό βεβαίως τρόπο και για διαφορετικό λόγο. Η αναλυτική και μεθοδική περιγραφή, ο διδακτικός χαρακτήρας, η χρήσιμη λεπτομέρεια και η ακρίβεια, αποτελούν προϋποθέσεις για τους πρώτους. Για τους δεύτερους η ένταξη στοιχείων για τα φαρμακευτικά φυτά εξυπηρετεί μάλλον σκοπιμότητες του κειμένου και 32

υποστηρίζει τον τόπο ή τον χρόνο της περιγραφόμενης ιστορίας και την κοινωνική προέλευση των ηρώων. Αναφορές βοτάνων σε λογοτεχνικά έργα έχουμε ήδη από την αρχαία γραμματεία μας, αρχίζοντας από τα ομηρικά έπη, περνώντας από τους κλασικούς και φθάνοντας ως τους μεταχριστιανικούς αιώνες (λ.χ. στα Ορφικά - Αργοναυτικά). Αναφορές έχουμε και στα έργα της βυζαντινής λογοτεχνίας και, αργότερα (15ος - 17ος αι.), στην κρητική λογοτεχνική παραγωγή. Σχετικά σημεία έχουν εντοπισθεί στον «Κρητικό Πόλεμο» του Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή, στη «Ριμάτα κόρης και νέου» και τη «Βοσκοπούλα» αγνώστων ποιητών, βεβαιότατα στον «Ερωτόκριτο» του Βιτσέντζου Κορνάρου, αλλά και στην «Ερωφίλη» του Χορτάτζη, τον «Φορτουνάτο» του Φώσκολου και τον (αγνώστου συγγραφέα) «Γύπαρι». Είναι αυτονόητο ότι η συνέχεια θα ανευρισκόταν τόσο στη δημώδη λογοτεχνική παραγωγή, όσο και στη λογία. ΜΑΝΤΙΝΑ ΕΣ ΓΙΑ ΒΟΤΑΝΑ ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ Πλατύφυλλε βασιλικέ και μακροκοντυλάτε από να μίλι κι από δυο η μυρωδιά γροικάται. Βασιλικό πρασές πρασές θα στρώσω να κοιμάσαι να κόβγεις να μυρίζεσαι και μένα να θυμάσαι. Σγουρό βασιλικάκι μου εκειά που στέκεις στάσου να παίρνει ο κόσμος μυρωδιές από τη μυρωδιά σου. Μαράθηκε ο βασιλικός απού χεις στην ντενέκα αφού δεν τόνε πότιζες ιδιότροπη γυναίκα. Μικρή μου την αγάπη μας ήντα θα τηνε κάμω; να τη βαστώ δεν ημπορώ και θα τη ρίξω χάμω. Μανε τη ρίξω στη στεριά βασιλικός φυτρώνει και θα μυρίζει αγάπη μου να μας εφανερώνει! 33