Ηλεκτροµαγνητική ακτινοβολία, µια καθηµερινή απειλή για την ανθρώπινη υγεία! Κωνσταντίνος Γ. Βροντάκης, Ειδικός Ιατρός Εργασίας & Περιβάλλοντος Στην εποχή µας, ο αναπτυγµένος τεχνολογικά πολιτισµός έχει ουσιαστικά επιβάλλει στον άνθρωπο να ζει καθηµερινώς µέσα σε ηλεκτροµαγνητικά πεδία. Η πλέον αναντικατάστατη ηλεκτρική ενέργεια για κάθε νοικοκυριό σε συνδυασµό µε τη χρήση ποικίλων και πολλαπλών ηλεκτρικών συσκευών, έχει ως αποτέλεσµα την διάχυση σηµαντικής ποσότητας ηλεκτροµαγνητικής ακτινοβολίας εντός της κάθε κατοικίας. Κάθε πηγή ηλεκτρικού ρεύµατος δηµιουργεί γύρω της ένα ηλεκτροµαγνητικό πεδίο. Ηλεκτρικές συσκευές όπως ο φούρνος µικροκυµάτων, η ηλεκτρική σκούπα αλλά ακόµη και η τηλεόραση ή ο ηλεκτρονικός υπολογιστής εκπέµπουν ηλεκτροµαγνητική (ΗΜ) ακτινοβολία. Επιπρόσθετα, η διαρκής ανάπτυξη του τοµέα της ράδιο-τηλεόρασης και η συνεχής αύξηση του αριθµού των ποµπών ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών σταθµών έχει ως αποτέλεσµα τη στέγαση πολλών πηγών ηλεκτροµαγνητικής ακτινοβολίας (κεραίες) σε υψηλά σηµεία όπως στις ταράτσες πολυκατοικιών ή σε λόφους, προκειµένου η ακτινοβολία να φθάνει σε κάθε οικισµό. Σε συνδυασµό µε τη ραγδαία εξέλιξη των ασύρµατων τηλεπικοινωνιών, η ατµόσφαιρα των αστικών περιοχών έχει ουσιαστικά καλυφθεί µε ποικίλα ηλεκτροµαγνητικά σήµατα, τις τελευταίες δεκαετίες. Οι ολοένα αυξανόµενες απαιτήσεις έχουν γεννήσει πολύπλοκα δίκτυα ηλεκτροµαγνητικής ακτινοβολίας και συχνά τη συνεγκατάσταση ποµπών και κεραιών σε κοινούς χώρους, µε τελική συνέπεια την αύξηση της πυκνότητας της ΗΜ-ακτινοβολίας στο γειτονικό περιβάλλον. Το κινητό τηλέφωνο, τα ασύρµατα τηλέφωνα, το ασύρµατο internet, τo Bluetooth αποτελούν ορισµένες από τις καθηµερινές πηγές ΗΜ-ακτινοβολίας για το σύγχρονο άνθρωπο. Μορφές ηλεκτροµαγνητικής ακτινοβολίας Το φάσµα της ηλεκτροµαγνητικής ακτινοβολίας διαχωρίζεται σε δύο βασικούς τοµείς, της ιονίζουσας και της µη-ιονίζουσας ακτινοβολίας. Η πρώτη (κυρίως ακτινοβολία Χ ή γ) δύναται να προκαλέσει τη γένεση ιόντων καθώς Σελ 1 από 8
προσπίπτει σε ιστούς, ενώ η δεύτερη όχι. Το εύρος του µήκους κύµατος όλου του φάσµατος της ηλεκτροµαγνητικής ακτινοβολίας είναι πάρα πολύ µεγάλο (από µερικά pm έως αρκετά Km), όπως και της συχνότητας (από εκατοµµύρια GHz έως 0Hz, αντιστρόφως ανάλογα). Ενώ η ιονίζουσα ΗΜ-ακτινοβολία βρίσκει κυρίως ιατρικές και µηχανολογικές εφαρµογές, η µη-ιονίζουσα µορφή έχει ποικίλες καθηµερινές χρήσεις. ΕΙΚΟΝΑ 1: Σχηµατική απεικόνιση του φάσµατος της ηλεκτροµαγνητικής ακτινοβολίας Φυσικές Πηγές ΗΜ-ακτινοβολίας Μαγνητικό Πεδίο Γης Κεραυνοί στην Ατµόσφαιρα Κοσµική ακτινοβολία Υπεριώδης & υπέρυθρη ακτινοβολία Τεχνητές Πηγές Παραγωγής Μη-Ιονιζουσών Ακτινοβολιών Υποθαλάσσια Καλώδια - Γραµµές Μεταφοράς Υψηλής Τάσης Ηλεκτρικά Τραίνα - Υπόγειος Σιδηρόδροµος Κεραίες Ραδιοτηλεοπτικών Σταθµών Σταθµοί Βάσης Κινητής Τηλεφωνίας και Ασυρµάτων Επικοινωνιών ιατάξεις Radar Οπτική Ακτινοβολία (Laser χαµηλού µήκους κύµατος) Υπέρηχοι Σελ 2 από 8
ΕΙΚΟΝΑ 2: Εφαρµογές που παράγουν Μη-Ιονίζουσες Ακτινοβολίες ορυφορικός σταθµός Ασύρµατες τηλεπικοινωνίες Σταθµοί κινητής τηλεφωνίας Σελ 3 από 8
Επίδραση της µη ιονίζουσας ΗΜ-ακτινοβολίας στην υγεία Η ηλεκτροµαγνητική ακτινοβολία µε συχνότητα από 0 Hz έως χιλιάδες GHz θεωρείται σχετικά αθώα καθώς δεν δύναται να ιονίσει (γένεση ηλεκτρικών φορτίων) τα ανθρώπινα κύτταρα. Όµως η πρόσκρουση των ηλεκτροµαγνητικών κυµάτων επιδρά θερµικά στους ιστούς του ανθρώπου, δονώντας και µετατοπίζοντας τα βιολογικά σωµατίδια, φαινόµενο που ενισχύεται όσο αυξάνει η συχνότητα και µικραίνει το µήκος κύµατος της ακτινοβολίας. Με αυτόν τον τρόπο, υψηλής συχνότητας ραδιοκύµατα και µικροκύµατα µπορούν να προκαλέσουν φλεγµονή στους ιστούς που προσπίπτουν και στη συνέχεια νέκρωση και σχηµατισµό ουλής. Η απορρόφηση της ηλεκτροµαγνητικής ενέργειας εξαρτάται από το προσανατολισµό του ανθρωπίνου σώµατος σε συνδυασµό µε την κατεύθυνση της ακτινοβολίας. Επιπρόσθετα αυξάνει µε τη µείωση της απόστασης από την πηγή, την άνοδο της σχετικής % υγρασίας και της θερµοκρασίας. Παρά το επιβεβαιωµένο γεγονός ότι οι ακτινοβολίες µε φάσµα συχνότητας µεταξύ 15 MHz και 25 GHz, είναι αυτές που κυρίως απορροφά το ανθρώπινο σώµα, υπάρχουν επιστηµονικές ενδείξεις σχετικές µε την καρκινογένεση ιστών που απορροφούν πολύ χαµηλής συχνότητας ηλεκτροµαγνητική ακτινοβολία (<200Hz). Τα κλινικά συµπτώµατα που δύνανται να ακολουθήσουν µετά από έντονη έκθεση σε µεγάλες δόσεις µη ιονίζουσας ΗΜ-ακτινοβολίας είναι: Αίσθηµα φλόγωσης τοπικά Τοπικό µούδιασµα & πόνο Ερυθρότητα περιοχής Πονοκέφαλος (ήπιος) Ζάλη ναυτία (ίλιγγος) Νευρικότητα Ανορεξία δυσφαγία Αύξηση αρτηριακής πίεσης Αύξηση CPK (Βιοχηµικός είκτης) Σελ 4 από 8
Αξιολόγηση της έκθεσης σε ΗΜ-ακτινοβολία Προκειµένου να υπολογίσουµε µε επιστηµονική ακρίβεια τα επίπεδα της ηλεκτροµαγνητικής ακτινοβολίας σε ένα σηµείο του χώρου, µπορούµε να διεξάγουµε απευθείας µετρήσεις ή και να εφαρµόσουµε το θεωρητικό µοντέλο υπολογισµού ραδιοκυµάτων (RF modeling). Το τελευταίο εξαρτάται από πολλά στοιχεία όπως η ισχύς εισόδου των ΗΜ-κυµάτων, η κατεύθυνση και κλίση αυτών, το ύψος τοποθέτησης των κεραιών και τα χαρακτηριστικά εκποµπής της ΗΜ-ακτινοβολίας. Λόγω της συνεχούς διακύµανσης ενός ηλεκτροµαγνητικού πεδίου, τα επίπεδα της ακτινοβολίας πρέπει να αξιολογηθούν ανάλογα µε την κατανοµή τους στο χώρο και το χρόνο έκθεσης. Τα όρια των επιπέδων αναφοράς εκφράζονται για 6 λεπτά επαγγελµατικής έκθεσης ή 30 λεπτά για το γενικό πληθυσµό. Στον πίνακα 1 παρουσιάζονται τα επίπεδα αναφοράς για το γενικό πληθυσµό, όσον αφορά τις κυριότερες συχνότητες εφαρµογής ΗΜ-ακτινοβολίας, ενώ στον πίνακα 2 τα αντίστοιχα επίπεδα για τους επαγγελµατικά απασχολούµενους. Πίνακας 1: επίπεδα αναφοράς µη ιονίζουσας ΗΜ-ακτινοβολίας για το γενικό πληθυσµό (κυριότερες συχνότητες εφαρµογής) Συχνότητα E (V/m) H (A/m) B (µt) S (W/m 2 ) 50 Hz 5000 80 100-900 MHz [GSM] 41,25 0,111 0,138 4,5 1800 MHz [DCS] 58,33 0,157 0,195 9 4,5 GHz [MW-link] 61 0,16 0,20 10 Πίνακας 2: επίπεδα αναφοράς µη ιονίζουσας ΗΜ-ακτινοβολίας για τους επαγγελµατικά απασχολούµενους. Συχνότητα E (V/m) H (A/m) B (µt) S (W/m 2 ) 50 Hz 10000 400 500-900 MHz [GSM] 90 0,24 0,3 22,5 1800 MHz [DCS] 127,28 0,34 0,42 45 25 GHz 137 0,36 0,45 50 Ε: ένταση ηλεκτρικού πεδίου, Η: ένταση µαγνητικού πεδίου, Β: µαγνητική επαγωγή, S: πυκνότητα ισχύος Σελ 5 από 8
Πίνακας 3: ΒΑΣΙΚΟΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ & ΕΠΙΠΕ Α ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΑ ΕΚΤΙΘΕΜΕΝΟΥΣ ΜΕ ΤΗΝ Ο ΗΓΙΑ 2004/40/EC ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟΥ & ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΤΗΣ Ε.Ε. ΤΗΣ 29ης ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2004 Ζώνη Συχνοτήτων Ε (V/m) H (A/m) B (µτ) S (W/m 2 ) 0-1 Hz - 1.63*10 5 2*10 5-1-8 Hz 20000 1.63*10 5 /f 2 2*10 5 /f 2-8-25 Hz 20000 20000/f 2.5 * 10 4 /f - 0.025-0.8 khz 500/f 20/f 25/f - 0.8 khz 1 MHz 610 24.4 30.7-1 - 10MHz 610/f 1.6/f 2.0/f - 10-400 MHz 61 0.16 0.2 10 400-2000MHz 3 f 1/2 0.008 f 1/2 0.01 f 1/2 F/40 2-300GHz 137 0.36 0.45 50 Με βάση τα δεδοµένα του πίνακα 3 πραγµατοποιείται η κατηγοριοποίηση των περιοχών ασφαλείας περιµετρικά µιας κεραίας που εκπέµπει ΗΜ-ακτινοβολία. Οι περιοχές ασφάλειας γύρω από µια πηγή ηλεκτροµαγνητικής ακτινοβολίας διαχωρίζονται σε τρεις έγχρωµες ζώνες: πρόσβαση γενικού πληθυσµού <20% των επιπέδων αναφοράς πρόσβαση όλων των εργαζοµένων 20%-100% των επιπέδων αναφοράς πρόσβαση ειδικών εργαζοµένων >100% των επιπέδων αναφοράς Σελ 6 από 8
Οδηγίες προς εκτιθέµενους (αποφύγετε τα πολλά ηλεκτροµαγνητικά κύµατα) Αποφυγή της χρήσης του κινητού τηλεφώνου σε περιοχές µε χαµηλό σήµα (υψηλή ένταση της ΗΜ-ακτινοβολίας) Αποφυγή της χρήσης του κινητού τηλεφώνου σε κλειστούς χώρους µε πολλές µεταλλικές επιφάνειες: π.χ. αυτοκίνητο, ασανσέρ (ανάκλαση της ΗΜ-ακτινοβολίας) Αποφυγή της φύλαξης του κινητού τηλεφώνου κοντά σε ήλεκτροευαίσθητα µέρη του σώµατος (π.χ. εγκέφαλος, καρδιά, γεννητικά όργανα) Αποφύγετε τα κινητά 3G (αυξηµένη πυκνότητα ακτινοβολίας) Αποφύγετε να κοιµάστε κοντά σε ηλεκτρική πρίζα (προστατεύστε ιδίως το κεφάλι σας) Αποµακρυνθείτε από το φούρνο µικροκυµάτων όταν είναι ενεργός Αποφύγετε τις πολλές ασύρµατες συσκευές στην κατοικία σας (π.χ. τηλέφωνα, συστήµατα ενδοεπικοινωνίας, δίκτυο internet, συσκευές Bluetooth, ηχεία, παιχνίδια κ.ά.) Αποφύγετε η κατοικία σας να βρίσκεται κοντά σε πυλώνες (υψηλής τάσης) ηλεκτρικού ρεύµατος ή σταθµούς αναµετάδοσης ΗΜ-σηµάτων (κινητής τηλεφωνίας, ραδιοτηλεοπτικούς, δορυφορικούς κ.ά.) Όπου παρατηρείτε προειδοποιητική σήµανση ηλεκτροµαγνητικής ακτινοβολίας, να εντοπίζετε και να κινείστε µόνο στις πράσινες ζώνες Εφόσον εργάζεσθε σε περιβάλλον υψηλής ηλεκτροµαγνητικής ακτινοβολίας (κίτρινη ή κόκκινη ζώνη), πρέπει να ενηµερωθείτε επαρκώς για τις επιδράσεις αυτής στην ανθρώπινη υγεία και να προµηθευτείτε τον κατάλληλο προστατευτικό ρουχισµό και εξοπλισµό. Να θυµάστε ότι σε χαµηλές συχνότητες ΗΜ-ακτινοβολίας (0Hz - 30kHz) το σηµαντικότερο µέγεθος που εκτιµάται είναι η µαγνητική επαγωγή Β, ενώ αντίστοιχα σε υψηλές συχνότητες (30kHz - 300 GHz) η πυκνότητα ισχύος S Σελ 7 από 8
Βιβλιογραφία Καθ. Β. Μακρόπουλος, ρ Κ. Χαλκιώτης. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ & ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΗΛΕΚΤΡΟΜΑΓΝΗΤΙΚΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ ΓΙΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΑ ΕΚΤΙΘΕΜΕΝΟΥΣ. Εκδόσεις ΕΛ.ΙΝ.Υ.Α.Ε., Αθήνα 2002 ρ Ε. Ζηµάλης. ΙΑΤΡΙΚΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ. Εκδόσεις Α.Ε. Τσιµέντων ΤΙΤΑΝ, Αθήνα 2002, σελ.179-185 J. Ladou. CURRENT OCCUPATIONAL & ENVIRONMENTAL MEDICINE, third edition. Lange Medical Books/McGraw-Hill. University of California, San Fransisco 2004; 11:136-148. Macri MA, Di Luzio S: Biological effects of electromagnetic fields. Int J Immunopathol Pharmacol 2002;15:95. Ahlbom IC, et al: Review of epidemiologic literature on EMF and health. Envirn Health Perspect 2001;109:911. Repacholi MH: Health risks from the use of mobile phones. Toxicol Lett 2001;120:32. Caplan LS, Schoenfeld ER, O Leary ES, Leske MC: Breast Cancer and electromagnetic fields - a review. Ann Epidemiol 2000;10:31. Shaw GM: Adverse luman reproductive outcomes and electromagnetic fields: A brief summary of the epidemiologic literature. Bioelectromagnetics 2001;5:55. Σελ 8 από 8