2 Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ EΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΕΚΦΑΝΣΕΙΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΓΕΝΕΣΤΕΡΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΙΚΗΣ ΙΜΟΡΦΙΑΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΣΑΜΠΟΥΚΟΣ ΑΜ.: 37565 ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΕΣΠΟΙΝΑ ΙΩΣΗΦ, ΚΑΘ. ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΑΘΗΝΑ 30 ΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2006
Α. Καινή ιαθήκη Πάτερ ευχαριστώ σοι Άρον τον κράββατόν σου και περιπάτει Ευκολώτερόν εστι κάµηλον δια τρυπήµατος ραφίδος διελθείν Μακάριος όστις φάγεται άριστον Φρύνιχος Ευχαριστείν ουδείς των δοκίµων είπεν, αλλά χάριν ειδέναι. Σκίµπους λέγε, αλλά µή κράββατος. Βελόνη και βελονοπώλης αρχαία. Η δε ραφίς τί εστιν ουκ αν τις γνοίη. Φάγοµαι βάρβαρον. Λέγε ουν έδοµαι και κατέδοµαι. Τούτο γαρ Αττικόν. Β. 15 Νοεµβρίου 1903: Ο καθηγητής Γ. Μιστριώτης προς τους φοιτητές της Φιλοσοφικής Σχολής, πριν από το µάθηµά του: «Κύριοι, Είπόν τινες ότι εξήλθον των καθηκόντων µου. Τούτο βεβαίως δεν είναι αληθές, καθόσον εγώ δεν είµαι ανατόµος, αλλά καθηγητής των ελληνικών γραµµάτων, υπέρ των οποίων αόκνως οφείλω να εργασθώ. Εάν το έθνος νοµίζη ότι οι υπάλληλοι καλώς µισθοδοτούνται, εγώ παραιτούµαι, κι ας έλθη ο Παλαµάς να διδάξη. Ο κ. Πρόεδρος της κυβερνήσεως [...] µοι συνέστησε να ενθυµηθώ ότι είµαι καθηγητής. Ναι. Το ενθυµούµαι ότι είµαι καθηγητής, αλλ ενθυµούµαι εν ταυτώ ότι είµαι και Έλλην!... (χειροκροτήµατα). Είµαι Έλλην οικογενειάρχης και έχω µικράν περιουσίαν, την οποίαν είµαι έτοιµος να χάσω χάριν υψηλοτέρου ιερού σκοπού. εν θα αναγκασθώ βεβαίως να λέγω το πρωτόκολλον διφτέρι και την εταιρίαν παρέαν. - Κάτω η Κιχλιµπάρα (Ηλέκτρα) φωνάζουν οι φοιτηταί. - Κάτω ο Βαρυβροντίχτης (Ζευς). - Πάντες οι λαοί, εξακολουθεί ο κ. Μιστριώτης, έχουν δύο υποστάσεις, διά των οποίων διατηρούσι το είναι των, την Θρησκείαν και την Γλώσσαν, και εάν προσπαθήσουν να διαφθείρουν την ετέραν εξ αυτών, [...] ηµείς οφείλοµεν νοµοταγέστατα να διαµαρτυρηθώµεν, χωρίς να δοθή αιτία να µας θεωρήσουν αναξίους, και διαβάλουν ούτω τα ελληνικά συµφέροντα. Εν τέλει σας συνιστώ σοβαρότητα και αποχήν από παντός κινήµατος το οποίον δύναται να επιφέρη και δηµιουργήση ταραχάς». Ραγδαία χειροκροτήµατα και επιδοκιµασίαι ζωηραί υπεδέχθησαν τους τελευταίους λόγους του κ. Μιστριώτου, όστις αµέσως µετά ταύτα άρχισεν την παράδοσίν του. (Α. ηµαράς, Η µεταρρύθµιση που δεν έγινε (Τεκµήρια Ιστορίας), Τόµος Β, β ανατ., Αθήνα 1986, σσ. 35-36). Με βάση το 4 ο κεφ. του εγχειριδίου του ΕΑΠ για τη διαχρονική εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας να αναπτύξετε σε ένα δοκίµιο 8 περίπου δακτυλογραφηµένων σελίδων τα ακόλουθα θέµατα: α) ποιες από τις λέξεις-κλειδιά των σελ. 281 και 289 του εγχειριδίου του ΕΑΠ τεκµηριώνονται στα παραπάνω παραθέµατα; β) πώς ερµηνεύετε τις λεξιλογικές διαφορές ανάµεσα στον Φρύνιχο και την Καινή ιαθήκη; γ) Να συγκρίνετε τις θέσεις του Φρύνιχου και του Μιστριώτη (οµοιότητες διαφορές), λαµβάνοντας υπ όψιν το ιδεολογικό περιβάλλον που τις γέννησε. 1
«Καὶ εἶπε Κύριος ἰδοὺ γένος ἕν καὶ χεῖλος ἕν πάντων, καὶ τοῦτο ἤρξαντο ποιῆσαι, καὶ νῦν οὐκ ἐκλείψει ἀπ αὐτὼν πάντα, ὅσα ἂν ἐπιθῶνται ποιεῖν. Δεῦτε καὶ καταβάντες συγχέωμεν αὐτὼν ἐκεῖ τὴν γλῶσσαν, ἵνα μὴ ἀκούσωσιν ἕκαστος τὴν φωνὴν τοῦ πλησίον. Καὶ διέσπειρεν αὐτοὺς Κύριος ἐκεῖθεν ἐπὶ πρόσωπον πάσης τῆς γῆς...» (Γένεσις ια, 6-8) «Μόνος ὁ καιρὸς ἔχει τὴν ἐξουσίαν νὰ μεταβάλλῃ τῶν ἐθνῶν τὰς διαλέκτους, καθὼς μεταβάλλει καὶ τὰ ἔθνη.» (Προλεγόµενα, Αδαµάντιος Κοραής) «Η Νέα Ομιλία διέφερε πραγματικά από όλες τις άλλες γλώσσες σε τούτο: κάθε χρόνο γινόταν πιο φτωχή αντί να εμπλουτίζεται. Κάθε αφαίρεση που της έκαναν, ήταν κέρδος, γιατί, όσο λιγότερη ευχέρεια έχει κανείς να διαλέξει ανάμεσα σε λέξεις, τόσο μικρότερος είναι ο πειρασμός να σκεφθεί.» (1984, George Orwell) 2
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ...4 ΠΡΩΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΓΛΩΣΣΙΚΟΙ ΑΝΤΙΚΑΤΟΠΤΡΙΣΜΟΙ ΕΠΙ ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΩΝ...4 ΕΥΤΕΡΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΘΕΣΕΙΣ & ΑΠΟΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΙΜΟΡΦΙΑ...8 ΕΠΙΛΟΓΟΣ...12 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...14 3
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ελληνική γλώσσα, η γλώσσα μας, μιλιέται αδιάκοπα εδώ και τέσσερες χιλιετίες, ενώ η γραπτή της μορφή υφίσταται επί τρεισήμισι χιλιάδες χρόνια. Χρησιμοποιήθηκε από πολύ νωρίς για να εκφράσει προηγμένης μορφής σκέψεις και αναδείχθηκε ως η κύρια βάση για την εννοιολογική έκφραση του δυτικού πολιτισμού. Παρά τη μακρά διάρκειά της, οι ιστορικές συγκυρίες επιφύλαξαν στενή σχέση στη σύγχρονη μορφής της με τις παλαιότερες φάσεις της. Ο ρόλος της στην Αναγέννηση αλλά και αργότερα, σημάδεψε την εκπαίδευση στην Ευρώπη και γενικότερα στους δυτικογενείς πολιτισμούς. Είναι έντονη η παρουσία της στο λεξιλόγιο όλων των ευρωπαϊκών γλωσσών για να εκφράσει απαιτητικές εκδηλώσεις της ζωής μας όπως η επιστήμη και η πολιτική. Πέρα από την εξαιρετικά μεγάλη σε διάρκεια συνέχεια της γλωσσικής παράδοσης, η ιστορία επιφύλαξε στην ελληνική τον ρόλο της διεθνούς γλώσσας επικοινωνίας, όμοιο με αυτόν που είχε πριν από αυτήν η αραμαϊκή, αργότερα η λατινική, στα νεότερα χρόνια η γαλλική και τώρα πια η αγγλική. Όσο μακρύ ήταν λοιπόν το ταξίδι της, όσο μεγάλη ήταν η έκταση που ξεδιπλώθηκε, όσο πολυπληθές ήταν το σύνολο των ανθρώπων που την χρησιμοποίησαν, τόσο περιπετειώδης ήταν και ο βίος της. Συναντήσεις, παραλλαγές, δάνεια, μεταβολές, απλουστεύσεις, εξάρσεις, αγωνίες, ύφεση, προβληματισμοί και ανατροπές είναι μερικές από τις στάσεις του ταξιδιού της μέσα στους αιώνες. Και τέλος όσο φυσιολογική είναι η ύπαρξή της ακόμα και σήμερα, τόσο δικαιολογημένα είναι τα σημάδια που άφησε πάνω της το βάρος του παρελθόντος της. Είναι τα σημάδια αυτά που καλούμαστε να μελετήσουμε στις επόμενες ενότητες. ΠΡΩΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΓΛΩΣΣΙΚΟΙ ΑΝΤΙΚΑΤΟΠΤΡΙΣΜΟΙ ΕΠΙ ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΩΝ Η ελληνιστική κοινή διάλεκτος, ή αλλιώς Αλεξανδρινή κοινή, αποτέλεσε την κυρίαρχη γλωσσική μορφή στον ελληνόφωνο κόσμο, ο οποίος για τρεις αιώνες, από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου ως τα χρόνια του Χριστού, καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος της Μεσογείου. Στο διάστημα αυτό, η κοινή αποτελεί την επίσημη γλώσσα της διοίκησης και λειτουργεί ως γενικό μέσο επικοινωνίας, εκτοπίζοντας τις παλιές διαλέκτους. Συνάμα υιοθετείται ως γλώσσα πεζογραφίας, σε αντίθεση με την ποίηση που συνεχίζει να γράφεται στις παραδεδομένες γλωσσικές μορφές. 1 Με αυτή την λογοτεχνική χρήση την συναντούμε και στα κείμενα της Καινής Διαθήκης, η οποία μαζί με την μετάφραση των εβδομήντα της Παλαιάς Διαθήκης, τις επιγραφές και τους παπύρους, αποτελούν τις βασικότερες πηγές πληροφοριών για τη γλώσσα της περιόδου. Η Καινή Διαθήκη σε αντίθεση με ότι πίστευαν παλαιότερα, είναι γραμμένη στην ανεπιτήδευτη γλώσσα της ελληνιστικής κοινής και όχι σε μια ιδιαίτερη, τοπική, ποικιλία της ελληνικής. Αποτελεί λοιπόν πιστή εικόνα της γλώσσας όπως την μιλούσαν στους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες. 1 Robert Browning, Η ελληνική γλώσσα µεσαιωνική και νέα, µτφρ. Μαρία Κονόµη, Αθήνα 2002, εκδ. ηµ. Ν. Παπαδήµα, σελ.33. 4
Γραμμένη από ανθρώπους που δεν διέθεταν ανώτερη λόγια παιδεία, αποδίδει τη λαϊκή ομιλούμενη γλώσσα, παρά τις υφολογικές διακυμάνσεις που παρατηρούμε και οι οποίες οφείλονται στο επίπεδο μόρφωσης του κάθε συγγραφέα. 2 Η ελληνιστική κοινή αποτέλεσε εξέλιξη της αττικής διαλέκτου η οποία βασισμένη στην πολιτική δύναμη, το πνευματικό γόητρο και την εμπορική μονοκρατορία της Αθήνας, λειτουργούσε ήδη από την κλασσική αρχαιότητα ως lingua franca, δηλαδή κοινή διάλεκτο επικοινωνίας, στον ελληνικό χώρο. 3 Η υιοθέτηση της αττικής διαλέκτου από τον Φίλιππο τον Β ως επίσημης γλώσσας της μακεδονικής διπλωματίας και διοίκησης, σε συνδυασμό με τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου που ακολούθησαν, την ίδρυση των νέων ελληνικών πόλεων και τέλος των ελληνιστικών βασιλείων των επιγόνων του, διαμόρφωσαν μια νέα διευρυμένη γλωσσική μορφή. 4 Μέσω απαραίτητων αλλαγών, δανείων, επιμειξιών, εξομαλύνσεων και απλουστεύσεων, η κοινή, αφού καθιερώθηκε και παγιώθηκε στα νέα εδάφη, εξελίσσεται ανεξάρτητα από την τοπική διάλεκτο της Αττικής. 5 Στον τομέα της μορφολογίας παρατηρούμε απλοποίηση πολλών αρχαίων τύπων που επιφέρει γραμματική εξομάλυνση ενώ και σε επίπεδο σύνταξης παρατηρείται η ίδια τάση ομαλοποίησης του λόγου. Κυρίαρχα φαινόμενα στην διαμόρφωση της κοινής είναι η αντικατάσταση πολλών αρχαίων λέξεων από νέες, η μεταβολή της σημασίας άλλων που αποκτούν ειδικότερο εννοιολογικό περιεχόμενο καθώς επίσης και η εισαγωγή ξένων λέξεων κυρίως από τα αιγυπτιακά, τα σημιτικά και τα λατινικά. 6 Είναι η ίδια η λειτουργία της κοινής και ο ρόλος που καλείται να παίξει ως διεθνή πλέον γλώσσα επικοινωνίας ανθρώπων, κοινωνιών και λαών, που απαιτεί τη συνεχή εξέλιξή της. Είναι ταυτόχρονα και η κρίσιμη καμπή, που η γλώσσα μας περνά από την αρχαία ελληνική στην νέα. Η δομή της νέας ελληνικής άλλωστε, καθορίζεται από τις παραπάνω μεταβολές που υπέστη η γλώσσα κατά τη διαμόρφωση της κοινής. 7 Αυτή την γλώσσα που δεν παραμένει στάσιμη, αλλά διατηρεί αξιοσημείωτη ομοιομορφία παρά τη συνεχή εξελικτική διαδικασία της, απορρίπτουν οι αττικιστές λόγιοι, που από τον πρώτο π.χ. αιώνα ήδη, κηρύττουν ένα νέο δόγμα διατήρησης της γλώσσας στην μορφή που οι κλασσικοί αττικοί συγγραφείς χρησιμοποιούσαν. Το κίνημα αυτό, που αντιμετωπίζει την διαμορφωμένη καθομιλουμένη κοινή γλώσσα ως χυδαία, προϊόν άγνοιας και ξεπεσμού, αποκτά κύρος και επιρροή. Σε διάστημα δυο αιώνων κυριαρχεί στην εκπαιδευτική διαδικασία ενώ επιδρά και στην λογοτεχνική παραγωγή, όπου η αρχαία αυθεντία αντικαθιστά τον αυθορμητισμό. 8 Είναι η στιγμή που εμφανίζεται για πρώτη φορά η διγλωσσία, φαινόμενο που αποτέλεσε το πιο έκδηλο γνώρισμα της ελληνικής γλώσσας στην μεταγενέστερη ιστορία της. 2 Geoffrey Horrocks, Ελληνικά: Ιστορία της γλώσσας και των οµιλητών της, µτφρ. Μελίτα Σταύρου & Μαρία Τζεβελέκου, Αθήνα 2006, εκδ. Εστίας, σελ.213-214. 3 Στο ίδιο, σελ.95. 4 Στο ίδιο, σελ.110-111. 5 Στο ίδιο, σελ. 127. 6 Ι. Βούρτσης, «Εξέλιξη και διάλεκτοι της ελληνικής γλώσσας», Εισαγωγή στον Ελληνικό πολιτισµό. Τόµος Α Η Έννοια του Πολιτισµού-Όψεις του Ελληνικού Πολιτισµού, Πάτρα 1999, εκδ. ΕΑΠ, σελ. 284-285. 7 Γ. Μπαµπινιώτη, Η Συνοπτική ιστορία της ελληνικής γλώσσας, Αθήνα 1986, εκδ. Ελληνικά Γράµµατα σελ.107. 8 Robert Browning, ό.π., σελ.64. 5
Η ιδεολογία του αττικισμού, δεν αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της ύπαρξης της κοινής. Οι αττικιστές αντιτίθενται σε αυτήν, την αντιμετωπίζουν ως γλώσσα χαλασμένη μια εκφυλισμένη αττική διάλεκτο που μέσω των διδακτικών εγχειριδίων τους, προσπαθούν να διορθώσουν. Έχοντας ως πρότυπο το «αναλλοίωτο» αττικό ιδεώδες, καταφεύγουν στο στολισμό μιας γραμματικά εξαρχαϊσμένης κοινής με λεξιλόγιο και φρασεολογία δανεισμένη από κείμενα που γράφηκαν πριν πέντε περίπου αιώνες. 9 Με αυτό τον τρόπο και ο Φρύνιχος, 10 υιοθετώντας ως πρότυπα τους Πλάτωνα, Αισχίνη, Ισοκράτη, Λυσία, Αισχύλο, Σοφοκλή και Ευριπίδη, επικρίνει τους μεταγενέστερους που δεν μπορούν πλέον να γράψουν στην αττική διάλεκτο. 11 Μπορεί οι συμβουλές των αττικιστών λεξικογράφων να είναι συχνά αντιφατικές ή αποτέλεσμα παρανόησης, με υπεραττικισμούς ακόμα και με γραμματικά λάθη, παραμένει όμως γεγονός ότι η ανώτερη τάξη προτιμά τελικά να χρησιμοποιεί ένα κλασικίζον γραπτό ύφος, ενώ η μορφωμένη μειοψηφία ελπίζει αττικίζοντας να διατήρηση την ταυτότητα και την πολιτιστική υπεροχή που αυτή αναγνωρίζει στην κλασσική παράδοση. 12 Η αντιπαράθεση των χωρίων της Καινής Διαθήκης με τις εκλογές από το έργο Ἐκλογαί ῥημάτων καὶ ὀνομάτων ἀττικῶν, του λεξικογράφου Φρύνιχου, που δίνονται προς μελέτη στην εκφώνηση του θέματος της παρούσας εργασίας, αποδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο οι αττικιστές στηλιτεύουν την ζωντανή γλώσσα της εποχής τους. Μέσω των διδακτικών λογοτεχνικών έργων που αρέσκονται να συγγράφουν, οι λόγιοι αττικιστές σχολιάζουν και στιγματίζουν λάθη, διδάσκοντας ή μάλλον ρυθμίζοντας τη χρήση της γλώσσας, με τη μορφή συγκεκριμένων οδηγιών του τι «πρέπει» να λέγεται στη θέση αυτού που συνηθίζεται αλλά δεν «πρέπει». 13 Με αυτό το τρόπο ο γλωσσονόμος αττικιστής Φρύνιχος χωρίς να ασκεί κριτική στο ίδιο το κείμενο της Καινής Διαθήκης, που την ύπαρξή της πιθανά αγνοεί, διορθώνει «λάθη» τόσο στην προφορική γλώσσα της εποχής που χαρακτηρίζει υποτιμητικά ως κοινόν όσο και στη διαμορφωμένη γραπτή, το Ελληνικόν, στην οποία επίσης διαπιστώνει σολοικισμούς και βαρβαρισμούς. Οι ενστάσεις του δεν αφορούν τα ευαγγέλια, αλλά έχουν γενικότερο χαρακτήρα και αναφέρονται ευρύτερα στην γλώσσα της εποχής του, προσπαθώντας να εξασφαλίσει την ανύψωσή της από τη φθορά που της αναγνωρίζει. 14 Η χρήση του ρήματος ευχαριστώ, που βλέπουμε στο χωρίο της Καινής Πάτερ εὐχαριστῶ σοι (κατά Ιωάννη ια 41), έρχεται λοιπόν σε αντίθεση με την παραίνεση του Φρύνιχου (εκλογή 10) να χρησιμοποιείται μόνο το χάριν εἰδέναι όπως οι δόκιμοι για αυτόν αττικοί συγγραφείς έγραφαν. Με το ίδιο σκεπτικό η χρήση της λέξης κράββατον που συναντάμε στο δεύτερο παράθεμα της Καινής (κατά Μάρκο β 9) πρέπει να αντικατασταθεί με το αττικό σκίμπους (εκλογή 41), ενώ αντί της ῥαφίδος (κατά Ματθαίο ιθ 24) επιβάλλεται η χρήση της λέξης βελόνη (εκλογή 63) αφού στην αρχαία γλώσσα κανείς δεν γνώριζε τι είναι η ῥαφίς. Τέλος με την εκλογή 300 χαρακτηρίζεται βάρβαρη, ως μη αττική, η χρήση 9 Geoffrey Horrocks, ό.π., σελ.196. 10 Ο Φρύνιχος Αρράβιος, ρήτορας και γραµµατικός από τη Βιθυνία της Μικράς Ασίας, έζησε τον 2 ο µ.χ. αιώνα και ήταν από τους επιφανέστερους αττικιστές επί Μάρκου Αυρηλίου και Κοµµόδου. Σώζονται δυο έργα του Σοφιστική παρασκευή (37 βιβλία) και Εκλογή ρηµάτων και ονοµάτων Αττικών ή αλλιώς Αττικιστής. 11 Geoffrey Horrocks, ό.π., σελ.202. 12 Στο ίδιο, σελ.205-206. 13 Robert Browning, ό.π., σελ.65. 14 Στο ίδιο, σελ.69. 6
του φάγομαι που συναντήσαμε στο τελευταίο σε σειρά παράθεμα της Καινής Διαθήκης Μακάριος ὅς φάγεται ἄριστον (κατά Λουκά ιδ 15) και αντιπαραβάλλεται η χρήση του πρέποντος ἕδομαι καὶ κατέδομαι. 15 Οι λεξιλογικές αυτές διαφορές ανάμεσα στη γλώσσα της Καινής Διαθήκης και της γλώσσας που προβάλλει ο Φρύνιχος είναι λοιπόν ουσιαστικά οι διαφορές που διαπιστώσαμε ανάμεσα στην ελληνιστική κοινή, που η Καινή Διαθήκη αντιπροσωπεύει και του αττικισμού, που ο Φρύνιχος επάξια εκπροσωπεί. Διαφορές που ο αττικισμός από ιδεολογία διατηρεί a priori απέναντι στην κοινή και που τελικά μέσω αυτών, προσδοκά να επιτύχει το στόχο του, την επιστροφή στην γλώσσα των κλασσικών χρόνων. Αντίθετα στη Καινή Διαθήκη στοχεύοντας στη διάδοση της νέας θρησκείας και σε διάπλαση ενός όσο το δυνατόν ευρύτερου ακροατηρίου, επιλέγεται τεχνηέντως η κοινή, μένοντας μακριά από την επιτηδευμένη γλώσσα του αττικισμού, χρησιμοποιώντας όχι το λόγιο δυσνόητο λεξιλόγιο, αλλά αυτό της καθομιλουμένης. Κι ενώ το παράθεμα της Καινής Διαθήκης, γραμμένο στην καθομιλουμένη γλώσσα της εποχής, σε απλουστευμένη μορφή δηλαδή της αττικής διαλέκτου, μας παραπέμπει στην λέξη-κλειδί ελληνιστική κοινή, οι εκλογές του Φρύνιχου, με τις διορθώσεις πάνω στην χρήση της γλώσσας μας παραπέμπουν στον αττικισμό. Οι λεξιλογικές διαφορές που εντοπίσαμε ανάμεσα στα δυο παραθέματα, σχετίζονται με τις λεξιλογικές επιδράσεις που όπως είδαμε παραπάνω δέχθηκε η κοινή, κατά την διαμόρφωση της. Ο αττικιστής Φρύνιχος εξάλλου ταυτίζεται με τους Αλεξανδρινούς λόγιους που διδάσκουν τη χρήση των αρχαϊκών γραμματικών τύπων στη γραφή. 16 Αυτές τις τέσσερεις έννοιες-κλειδιά που τεκμηριώνονται από τα δυο πρώτα παραθέματα τις συναντάμε στην σελίδα 281 του εγχειριδίου του ΕΑΠ. Αντίθετα το τρίτο κείμενο, που αποτελεί απόσπασμα λόγου του καθηγητή Γ. Μιστριώτη και περιγραφή αντιδράσεων των ακροατών του, αφορά μια άλλη περίοδο της ιστορικής εξέλιξης της γλώσσας. Οι θέσεις που εκφράζει και υπερασπίζεται ο καθηγητής σκιαγραφούν το γλωσσικό ζήτημα που σημάδεψε τους τελευταίους δύο αιώνες τη γλώσσα μας σε μεγάλο βαθμό, ώστε να μην έχουμε απαλλαγεί πλήρως, ακόμα και σήμερα, από τραυματικές εμπειρίες. Ας δούμε λοιπόν τον τρόπο με το οποίο ο λόγος του καθηγητή προς τους φοιτητές του τεκμηριώνει τις έννοιες-κλειδιά γλωσσικό ζήτημα, καθαρεύουσα και δημοτική της σελίδας 289 του εγχειριδίου του ΕΑΠ. Μέσα από τα λόγια του αντιδημοτικιστή ακαδημαϊκού ξεπηδά ο γλωσσικός διχασμός της ελληνικής γλώσσας, που είχε πλέον εξελιχθεί σε γλωσσικό εμφύλιο για την επικράτηση της δημοτικής ή της καθαρεύουσας, μαζί με όλες τις πολιτικές προεκτάσεις με τις οποίες ενδύθηκε το φαινόμενο. Η αναφορά στα ελληνικά γράμματα υπέρ των οποίων αόκνως οφείλει να εργασθεί και η υπενθύμιση της ελληνικότητάς του, ενθυμούμαι εν ταυτώ ότι είμαι και Έλλην, πέρα από την ιδιότητά του ως καθηγητή, παραπέμπουν στην καθαρεύουσα που ο Μιστριώτης έχει ταχθεί να υπερασπιστεί. Η αρχαΐζουσα καθαρεύουσα γλώσσα αποτελεί άλλωστε έκφραση του άκρατου εθνικισμού, 15 Στο ίδιο, σελ.69-70. 16 Ι. Βούρτσης, ό.π., σελ.286. 7
που όχι μόνο επικρατεί εκείνη την εποχή, αλλά και θέτει ουσία και βάση του ελληνικού έθνους την αρχαιολατρία. Αντίθετα, με την δημοτική γλώσσα σχετίζονται η ειρωνική και υποτιμητική αναφορά στον δημοτικιστή ποιητή και γενικό γραμματέα του πανεπιστημίου Αθηνών, Κωστή Παλαμά τον οποίο καλεί ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής να διδάξη στη θέση του, μαζί με την απαρίθμηση των όρων διφτέρι και παρέαν ως απευκταία υποκατάστατα των λέξεων πρωτόκολλον και εταιρίαν, καθώς επίσης και τα αποδοκιμαστικά συνθήματα του φοιτητικού ακροατηρίου για τις δημοτικιστικές υπερβολές Κιχλιμπάρα και Βαρυβροντίχτης. Τέλος, ο ιερός σκοπός για τον οποίο διατείνεται ο ομιλητής ότι είναι έτοιμος να χάσει και την μικρή του περιουσία, τα ελληνικά συμφέροντα που οφείλομεν νομοταγέστατα να υπερασπίσουμε και η προσπάθεια κάποιων να διαφθείρουν τη γλώσσα που αποτελεί μαζί με τη θρησκεία τις δύο υποστάσεις του λαού, ταυτίζονται με το γλωσσικό ζήτημα όπως ο Μιστριώτης το εκλαμβάνει σε μια από τις οξύτερες εκφάνσεις του. ΕΥΤΕΡΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΘΕΣΕΙΣ & ΑΠΟΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΙΜΟΡΦΙΑ Όπως ήδη διαπιστώσαμε ο αττικισμός αποτέλεσε την απαρχή της γλωσσικής διάσπασης που χαρακτήρισε έντονα την εξέλιξη της μεταγενέστερης ελληνικής γλώσσας. Αυτό το φαινόμενο της διμορφίας, διατηρήθηκε για δυο χιλιετίες γλωσσικής ιστορίας και η αντιμετώπισή του απασχόλησε τόσο τον αττικιστή Φρύνιχο όσο και τον γλωσσαμύντορα Μιστριώτη. Ως διμορφία και όχι διγλωσσία όπως λανθασμένα έχει επικρατήσει, αναφερόμαστε στο φαινόμενο της διαφοροποίησης του προφορικού από τον γραπτό λόγο, της καθημερινής από την επίσημη γλώσσα. Στην χρησιμοποίηση δηλαδή δυο διαφορετικών γλωσσικών μορφών, και όχι γλωσσών, της αρχαΐζουσας στο γραπτό και της λαϊκής στο προφορικό. Ας εξετάσουμε αρχικά τη διαδρομή της γλωσσικής διάστασης ανάμεσα στη λόγια γραπτή και στη δημώδη προφορική γλώσσα καθώς επίσης και τις αιτίες διατήρησής της για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα. Ο αττικισμός που προκαλεί για πρώτη φορά την γλωσσική διάσπαση, παγιώνει το φαινόμενο μέσω της εκπαίδευσης και το κληροδοτεί στην μεσαιωνική ελληνική γλώσσα. Το Βυζάντιο με έδρα την Κωνσταντινούπολη, ρυθμίζει τη γλωσσική πολιτική της νέας αυτοκρατορίας. Ο χριστιανισμός έχει πια επικρατήσει αποτελώντας ιδιαίτερα σημαντικό πολιτισμικό και πολιτειακό παράγοντα. Προσπαθώντας να προσηλυτίσει και τις μορφωμένες ανώτερες τάξεις, έχει ήδη από τον δεύτερο αιώνα χρησιμοποιήσει μια αττικίζουσα ελληνική γλώσσα. Η πιθανότητα να ξεπεραστεί ο γλωσσικός διαχωρισμός έχει οριστικά χαθεί με τη λόγια γλώσσα των πατέρων της εκκλησίας να αποτελεί πρότυπο της μεταγενέστερης γραμματείας. 17 Η κυρίαρχη τάση στηρίζεται στη διαφύλαξη της γλωσσικής παράδοσης του γραπτού λόγου με τη χρήση μιας επιφανειακά αρχαίας μορφής ενσωματώνοντας όμως και 17 Robert Browning, ό.π., σελ.71-73. 8
στοιχεία από τη σύγχρονη σύνταξη και το τρέχον λεξιλόγιο. 18 Η καθημερινή επικοινωνία συνάμα συνεχίζεται σε γλώσσα που ακολουθεί την παράδοση της ελληνιστικής κοινής. Το φαινόμενο της διμορφίας λοιπόν οριστικοποιείται και διατηρείται για όλη τη διάρκεια της μεσαιωνικής περιόδου, από την καθιέρωση της ελληνικής ως επίσημης γλώσσας από τον Ιουστινιανό, έως τον 13 ο μ.χ. αιώνα, όταν δημιουργούνται οι νεοελληνικές διάλεκτοι εξαιτίας της πολιτικής διάσπασης του βυζαντινού κράτους το 1204 αλλά και μέχρι την υποταγή της αυτοκρατορίας στους Τούρκους το 1453. Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, σημειώνεται πτώση της στάθμης της γλωσσικής επικοινωνίας, απόρροια της κατάκτησης και της ανυπαρξίας οργανωμένης εκπαίδευσης. Η ανάπτυξη των τοπικών λογοτεχνιών γραμμένων σε διαλέκτους και η εμφάνιση του ελληνικού διαφωτισμού δεν μπόρεσαν να δώσουν διέξοδο στο πρόβλημα της διμορφίας καθώς ο απελευθερωτικός αγώνας ξεκινά ένα νέο κεφάλαιο της ελληνικής ιστορίας, σφραγίζοντας και την ελληνική γλώσσα. 19 Η γλώσσα αποτέλεσε σημαντικό παράγοντα στην διατήρηση του ελληνισμού αλλά και στη διαμόρφωση και την ανάδειξη του ελληνικού έθνους κατά τη διάρκεια της τουρκικής κατοχής. Αποτέλεσε επίσης έμπρακτη απόδειξη της ελληνικής ταυτότητας στα μάτια της υπόλοιπης Ευρώπης, ως συνέχεια της αρχαίας ελληνικής που τόσο θαυμάζει πλέον η Ευρωπαϊκή διανόηση. Ο προβληματισμός που επικρατεί είναι αν η μορφή της γλώσσας που θα προωθηθεί ως πρότυπη εθνική θα είναι βασισμένη στη διαμορφούμενη καθομιλουμένη ή αν αυτός ο ρόλος ανήκει στην αρχαία γραπτή με τη συνεχή παράδοση και το εγγενές κύρος που αυτή διαθέτει. 20 Η ανομοιογένεια των ομιλούμενων διαλέκτων στον ελληνικό χώρο, το βάρος του παρελθόντος που η ελληνική γλώσσα κουβαλά, η αναβίωση των κλασσικών γραμμάτων στην Ευρώπη, τα εκφοβιστικά για πολλούς γλωσσικά δάνεια, ιδιαίτερα τα τουρκικά, που έφερε η προφορική γλώσσα, η αγωνία για εθνικό αυτοπροσδιορισμό και η νοσταλγία για το χαμένο παρελθόν γέρνουν την πλάστιγγα υπέρ της αρχαΐζουσας γλώσσας που επικύρωνε τη συνέχεια με την ένδοξη αρχαιότητα. 21 Ο προσδιορισμός αυτός της επίσημης γλώσσας του νεοσύστατου κράτους σηματοδοτεί το γλωσσικό πρόβλημα που θα εξελιχθεί σε ακραίες μορφές και πρωτόγνωρη οξύτητα. Οι επικρατούσες απόψεις ήταν από τη μια πλευρά η επιστροφή στην γνήσια προγονική αρχαία γλώσσα και από την άλλη η υιοθέτηση της δημοτικής, της γλώσσας δηλαδή που μιλούσαν στην Πελοπόννησο, εμπλουτισμένη με νησιωτικές επιδράσεις από την Κρητική και την επτανησιακή διάλεκτο. Η αδυναμία από τη μια πλευρά της χρήσης μιας μη ρεαλιστικής γλωσσικής μορφής που πλησιάζει την αρχαία 18 Geoffrey Horrocks, ό.π., σελ.330. 19 Γ. Μπαµπινιώτη, ό.π., σελ.148. 20 Geoffrey Horrocks, ό.π., σελ.597. 21 Α.- Φ. Χριστίδης, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, Θεσσαλονίκη 2005, εκδ. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, σελ.199-200. 9
και οι γλωσσικές από την άλλη ακρότητες του Ψυχάρη 22 με την προσπάθεια επιβολής ανύπαρκτων φτιαχτών τύπων, δίνουν χώρο στην συνταγματική καθιέρωση της καθαρεύουσας το 1911, ως επίσημης γλώσσας του ελληνικού κράτους. Η καθαρεύουσα που διαμορφώθηκε ως εξελιγμένη μορφή της λόγιας γλώσσας με την αποφυγή των ακροτήτων του αρχαϊσμού και τον καθαρισμό της καθομιλουμένης που υποστήριζε ο Αδαμάντιος Κοραής, 23 αποτέλεσε για χρόνια το κύριο όργανο έκφρασης του γραπτού λόγου και την επίσημη γλώσσα του έθνους. 24 Το φαινόμενο του γλωσσικού διαχωρισμού εντούτοις παραμένει, με την καθομιλουμένη γλώσσα να δημοτικίζει, να ωριμάζει, να αντιδρά στην καθαρεύουσα και να εδραιώνεται στην αντίληψη της πλειονότητας του ελληνικού λαού. Έως την λύση του προβλήματος όμως με την υιοθέτηση της νεοελληνικής κοινής, το γλωσσικό ζήτημα μετατρέπεται σε γλωσσικό εμφύλιο για τον οποίο σίγουρα δεν φταίει η ίδια η ελληνική γλώσσα. Ο γλωσσικός φανατισμός ήταν απόδειξη μιας καινούργιας, διαφορετικής αντιμετώπισης της γλωσσικής διμορφίας που χαρακτήριζε εδώ και αιώνες την γλώσσα μας. Ο Φρύνιχος, ως αττικιστής των πρώτων μεταχριστιανικών αιώνων στοχεύει σε επιστροφή στην αττική διάλεκτο και εναντιώνεται στην καθομιλουμένη ελληνιστική κοινή με τον ίδιο τρόπο που ο καθηγητής Μιστριώτης υποστηρίζει την καθαρεύουσα και αντιτίθεται στους μαλλιαρούς δημοτικιστές της εποχής του. Εκφραστές και οι δυο της λόγιας γλώσσας της εποχής τους, με διδασκαλικό έργο, είναι προσκολλημένοι στο ιστορικό παρελθόν το οποίο και αντιμετωπίζουν υπερεκτιμημένα, ενώ διατηρούν αποστροφή για κάθε πιθανότητα γλωσσικής εξέλιξης. Η χρήση της «καλής» γλώσσας, της αττικής διαλέκτου για τον αττικιστή και της καθαρεύουσας για τον καθηγητή, αποτελεί τον πολύτιμο δεσμό με το κλασσικό παρελθόν, την επιβεβαίωση της πολιτισμικής συνέχειας και την ταυτοποίηση της ελληνικής φυσιογνωμίας. Λειτουργούν και οι δυο ως εκπρόσωποι της διαχωριστικής γραμμής που ύψωσαν ανάμεσα στο ιδεώδες, που έπρεπε να παραμείνει αναλλοίωτο, χωρίς γλωσσικές μεταβολές, απλουστεύσεις ή δάνεια και στη ζωντανή λαϊκή αλλά «χαλασμένη» για αυτούς γλωσσική έκφραση. Οι ομοιότητές των απόψεών τους απορρέουν από την κοινή θεώρηση των αρχαίων ελληνικών ως πρότυπη γλώσσα και τον ενστερνισμό του δόγματος ότι οι γλώσσες δεν αλλάζουν αλλά αλλοιώνονται και παρακμάζουν. 25 Όσο αμοιβαία είναι λοιπόν η πίστη τους σε αυτό, τόσο όμοια είναι και η προσπάθειά τους για τεχνική συντήρηση της γλώσσας. Αντιμετωπίζουν και οι δυο τη λύση του γλωσσικού προβλήματος κανονιστικά, με ρυθμιστικό τρόπο χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τους την τρέχουσα κατάσταση της γλώσσας. 22 Γιάννης Ψυχάρης (1854-1897), φιλόλογος γλωσσολόγος και λογοτέχνης, υπέρµαχος της δηµοτικής ο οποίος βάση γλωσσολογικών αρχών της εποχής, εφαρµόζοντας αναλογικά και υπεργενικευτικά την άποψη ότι κάθε γλωσσική µεταβολή αποκτά γενικό και ανεξάρτητο χαρακτήρα, οδηγείται σε γλωσσικές υπερβολές και ακρότητες που ονοµάστηκαν ψυχαρισµοί ή µαλλιαρισµοί. 23 Αδαµάντιος Κοραής (1748-1833), πνευµατική φυσιογνωµία του νεότερου Ελληνισµού που πλέον των λαµπρών ακαδηµαϊκών τίτλων και των φιλολογικών του ασχολιών στην προσπάθειά του να αντικρούσει της απόψεις των αρχαϊστών προτείνει µια συµβιβαστική µέση λύση στο γλωσσικό ζήτηµα. Υποστηρίζει την βελτίωση της κοινής µε τον καθαρισµό και την διόρθωσή της καθώς και την συγκριτική της συσχέτιση, µέσω της σχολικής εκπαίδευσης µε την αρχαία ελληνική. 24 Γ. Μπαµπινιώτη, ό.π., σελ.166-168. 25 Α.- Φ. Χριστίδης, ό.π., σελ.187. 10
Πέρα από τις ομοιότητες μεταξύ των απόψεων του Φρύνιχου και του Μιστριώτη, υπάρχουν και διαφορές, οι οποίες πηγάζουν από το ιδεολογικό περιβάλλον που τις γέννησε. Ο αττικισμός αναπτύχθηκε για να αντιμετωπίσει την παρατηρούμενη κάμψη της πνευματικής δημιουργίας, που εσφαλμένα οι λόγιοι απέδωσαν στην επικράτηση της ελληνιστικής κοινής και στην απομάκρυνση από την αττική διάλεκτο. Με την εξωτερική, μορφική μίμηση της γλώσσας της κλασσικής Ελλάδας δεν αποβλέπουν στην αναβίωση των κλασσικών ιδανικών αλλά στην ανύψωση της πνευματικής στάθμης. 26 Επίσης η επαναφορά στην προβεβλημένη διάλεκτο της Αττικής θα αντιμετώπιζε την ανακολουθία της κοινής με τη γλώσσα των γραμματειακών κειμένων στα οποία βασιζόταν η εκπαίδευση ενώ θα αποτελούσε και σύμβολο κοινωνικού και οικονομικού γοήτρου για μια κοινωνία με βαθιές ταξικές διακρίσεις. Το φαινόμενο του αττικισμού άλλωστε λειτούργησε και ως αντίδραση στη ρωμαϊκή επικυριαρχία με την προβολή των μεγάλων προγόνων που ξαναζωντάνευαν την ελληνική δόξα. 27 Οι αττικιστές επικεντρώθηκαν στην αντιστροφή της κανονικής σχέσης ανάμεσα στην ομιλούμενη και στη γραπτή γλώσσα προσπαθώντας η ομιλία να ακολουθήσει την πρότυπη αττική γραφή. Η προσπάθεια αυτή δεν δημιούργησε ποτέ πόλωση ή αντιπαραθέσεις παρόμοιες με αυτές που παρατηρούμε στο γλωσσικό ζήτημα στον εικοστό αιώνα. Αντίθετα με τη γέννηση του νεοελληνικού κράτους, το γλωσσικό πρόβλημα αποκτά πρωτόφαντες πολιτικές προεκτάσεις και μια αντιπαλότητα που οδηγεί σε φανατισμό, συγκρούσεις ακόμα και θανάτους. Δημιουργήθηκε ένα ψευδοδίλημμα, ένα χάσμα ανάμεσα σε συντηρητικούς, αρχαιολάτρες, εθνικόφρονες, σκοταδιστές, καθαρευουσιάνους από τη μια πλευρά και σε προδότες, επικίνδυνους, μαλλιαρούς, φωτισμένους, δημοτικιστές από την άλλη. Στο χάσμα αυτό μαζί με τη γλώσσα βυθίστηκε και η ελληνική κοινωνία. Η περιχαράκωση της πόλωσης και ο έντονος φανατισμός οφείλεται στην κατάρρευση της συναίνεσης απέναντι στο φαινόμενο της γλωσσικής διμορφίας, στο τέλος της ειρηνικής συνύπαρξης της προφορικής και της λόγιας παράδοσης. Όπως διαπιστώνουμε και από τον λόγο του καθηγητή Μιστριώτη, ενός από τους ηγέτες των κλασικιστών, η καθομιλουμένη δημοτική αντιμετωπίζεται ως απειλή ενώ οι οπαδοί της κατηγορούνται είτε ως αδαής και παράφρονες, είτε ως εχθροί του έθνους που εξυπηρετούν αλλότρια συμφέροντα, ξένες δυνάμεις ενάντια στον λαό. Αξιοπρόσεκτο είναι ότι το πανεπιστήμιο της πρωτεύουσας αποτέλεσε βασικό υποστηρικτή του γλωσσικού αρχαϊσμού και με τη συμβολή των φοιτητών του εναντιώθηκε με μαχητικές εκδηλώσεις στην μετάφραση του ευαγγελίου και της Ορέστειας του Αισχύλου στη δημοτική. Ως βασικό επιχείρημά τους, προτάσσουν την υποτιθέμενη ρήξη ανάμεσα στην αρχαία και τη νέα ελληνική και την απομάκρυνση της Ελλάδας από την κληρονομιά της, η οποία θα εξυπηρετούσε την Βουλγαρική επιδίωξη ενάντια στις ελληνικές διεκδικήσεις στην Μακεδονία. Η καθαρεύουσα αποτελεί για τους υπέρμαχούς της, τον παράγοντα που συντελούσε στην ενοποίηση όλων των Ελλήνων, μια ασπίδα προστασίας έναντι των 26 Γ. Μπαµπινιώτη, ό.π., σελ.165. 27 Robert Browning, ό.π., σελ.64-65. 11
εχθρικών επιδιώξεων όπως αυτές των Σλάβων. Παρά το γεγονός ότι και οι δημοτικιστές επιχειρηματολογούν εξίσου εθνικιστικά υπέρ της δημοτικής, ως τη μόνη κατάλληλη μορφή ελληνικής γλώσσας για τη διατήρηση του ελληνικού στοιχείου στην Μακεδονία, το ιδεολογικό υπόβαθρο που αναπτύξαμε παραπάνω, εξηγεί την μαχητικότητα και την αντιπαλότητα των απόψεων του Μιστριώτη. 28 Δυο χρόνια πριν από το λόγο του, η δημοσίευση της δημοτικής μετάφρασης του ευαγγελίου στην εφημερίδα Ακρόπολη είχε προκαλέσει σειρά επεισοδίων, τα Ευαγγελικά, που οδήγησαν σε πτώση της κυβέρνησης του Γ. Θεοτόκη, παραίτηση του μητροπολίτη Αθηνών Προκοπίου καθώς και συγκρούσεις με πλήθος τραυματιών και έντεκα νεκρούς. Την επόμενη μέρα του λόγου του, εξαγριωμένοι φοιτητές, στην προσπάθειά τους να εμποδίσουν την παράσταση της Ορέστειας από το Βασιλικό θέατρο στην δημοτική, πρωταγωνιστούν σε αιματηρές συγκρούσεις, τα Ορεστειακά που οδηγούν πάλι σε βιαιοπραγίες με τραυματισμούς αλλά και νέους θανάτους πολιτών. 29 Οι κοινωνικές αναταραχές με τις οποίες εκδηλώθηκε το γλωσσικό ζήτημα σηματοδοτούν τις διαφορές των αντιλήψεων Φρύνιχου και Μιστριώτη. Ο αττικισμός δεν αναγνωρίζει εχθρούς που ελλοχεύον κρυμμένοι πίσω από την χρήση της ελληνιστικής κοινής. Η φθορά που αυτοί αναγνωρίζουν στην γλώσσα δεν είναι δούρειος ίππος εχθρικών στρατευμάτων και καμία κοινωνική ή πολιτική διάσταση δεν οδήγησε σε συγκρούσεις. Αντίθετα οι δημοτικιστές εκτός από προδότες έχουν ήδη κατηγορηθεί για αθεΐα. Λόγω των αντιλήψεων της απειλής της εθνικής κυριαρχίας από την χρήση της δημοτικής, ο γλωσσικός παραλογισμός εξακολουθεί σε ρεβανσιστικές ατραπούς με απολύσεις, πειθαρχικές διώξεις και δίκες. Το βαθύ ρήγμα ανάμεσα στις δυο πλευρές διατηρείται για 143 χρόνια. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Στην αυγή του εικοστού πρώτου αιώνα, έχοντας πρόσφατα αποδεσμευθεί από τις διαμάχες του γλωσσικού ζητήματος, βιώνοντας ακόμα τις συνέπειές του αλλά και την δυνατότητα έκφρασης σε μια γενικά αποδεκτή γλωσσική μορφή, ίσως είναι η κατάλληλη ευκαιρία να αναρωτηθούμε που μας οδήγησε το μακρύ ταξίδι της γλώσσας μας. Ως γνήσιοι Έλληνες, είμαστε πάντα έτοιμοι να συζητήσουμε για την γλώσσα μας με ζωηρό ενδιαφέρον, ίσως ακόμα με πάθος, ώστε συχνά να ενδιαφερόμαστε περισσότερο για το πώς μιλάμε, παρά για το τι λέμε. Μπορεί και να πάσχουμε από ένα αίσθημα αδυναμίας στη δημιουργική χρήση της γλώσσας, μια γλωσσική σύγχυση, μια ανασφάλεια για το τι είναι σωστό, αλλά τελικά η διπλή αυτή παράδοση της γλώσσας, μας κληρονόμησε ένα σμίλευμα τόσο πλούσιο, τόσο γεμάτο από λεπτές σημασιολογικές διακρίσεις, τέτοιες δυνατότητες σαφήνειας και 28 Στο ίδιο, σελ.253-254. 29 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόµος Ι, Αθήνα 1977, εκδ. Εκδοτικής Αθηνών ΑΕ, σελ.408 & 179. 12
ακριβολογίας, τόσες δυνατότητες επιλογής, που κανένας λογικός άνθρωπος δεν θα τολμούσε να αποποιηθεί. Καμιά γλώσσα δεν χαλάει. Καμιά γλώσσα δεν παραμένει αναλλοίωτη, ίδια στην πάροδο του χρόνου. Καμιά γλώσσα δεν πεθαίνει όσο οι άνθρωποι την μιλούν, εκφράζονται με αυτήν, συλλογίζονται στους ήχους της. Καμιά γλώσσα δεν είναι καλύτερη από την άλλη. Αν αργήσαμε να καταλάβουμε ότι η γλώσσα δεν μπορεί να αποτελέσει ένδειξη για την κοινωνική θέση του ομιλητή της και για την πολιτική του άποψη, ίσως δεν είναι αργά να καταλάβουμε ότι το μόνο που πρέπει, είναι να προστατεύουμε αυτό που μας ανήκει, το δικαίωμα να γνωρίζουμε τη γλώσσα μας. 13
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Browning, Robert. Η ελληνική γλώσσα µεσαιωνική και νέα. µτφρ. Μαρία Κονόµη. Αθήνα 2002. εκδ. ηµ. Ν. Παπαδήµα. Βούρτσης, Ι & Ε. Μανακίδου & Γ. Πασχαλίδης & Κ. Σµπόνιας. Εισαγωγή στον Ελληνικό πολιτισµό. Τόµος Α Η Έννοια του Πολιτισµού-Όψεις του Ελληνικού Πολιτισµού. Πάτρα 1999. εκδ. ΕΑΠ. Horrocks, Geoffrey. Ελληνικά: Ιστορία της γλώσσας και των οµιλητών της. µτφρ. Μελίτα Σταύρου & Μαρία Τζεβελέκου. Αθήνα 2006. εκδ. Εστίας. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. τόµος Ι. Αθήνα 1977. εκδ. Εκδοτικής Αθηνών ΑΕ. Μπαµπινιώτη, Γ. Η Συνοπτική ιστορία της ελληνικής γλώσσας. Αθήνα 1986. εκδ. Ελληνικά Γράµµατα. Χριστίδης, Α.-Φ. Ιστορία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Θεσσαλονίκη 2005. εκδ. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών. 14