ΑΤΤΙΚΗ ΙΙ: ΣΥΜΒΟΛΑ ΠΑΙΟΝΙΔΩΝ (ΠΕΙΣΙΣΤΡΑΤΟΣ, ΙΠΠΑΡΧΟΣ, ΙΠΠΙΑΣ) Η δεύτερη µεγάλη φρατρία Πυλίων στην Αττική, η φρατρία των Παιονιδών, της οποίας η ονοµασία παραπέµπει άµεσα στο αχαϊκό ιδίωµα, αφού Pajawon Παjαfόν Παίων και Παιάν (ονοµασία του θείου στοιχείου του πολέµου που αργότερα ενσωµατώνεται στην προσωπικότητα του Απόλλωνος), δεν εµφανίζεται άµεσα στο προσκήνιο, αλλά από τις µεταγενέστερες εξελίξεις προκύπτουν ενδείξεις ότι συντάσσεται µε τον κλάδο των Μεδοντιδών, που προέρχεται από τον αντίστοιχο των Μελανθιδών, του τελευταίου βασιλικού οίκου της Αττικής. Η κορυφαία προσωπικότητα των Παιονιδών, ο Πεισίστρατος φέρει το όνοµα του υιού του Νέστορος (Όµηρος: ΟΔΥΣΣΕΙΑ, iii.36, 483), καθώς ο πατέρας του Ιπποκράτης, αν και συνδέεται µε επιγαµία µε την µεγάλη φρατρία των Φιλαϊδών (σχέση από την οποία απορρέει και η σηµαντική κτηµατική περιουσία των απογόνων του στην περιοχή Βραυρώνος), προφανώς επιθυµεί να δηλώσει την άµεση σχέση της οικογένειάς του µε τον Νέστορα (Ηρόδοτος: ΙΣΤΟΡΙΑΙ, V.65, & Πλούταρχος: ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ, ΣΟΛΩΝ, 10), αν και ο Παυσανίας, αναφερόµενος στον Πεισίστρατο των θρύλων (ΕΛΛΑΔΟΣ ΠΕΡΙΗΓΗΣΙΣ, ΚΟΡΙΝΘΙΑΚΑ, ΙΙ, 18.8-18.9), επισηµαίνει πως µετά την αποχώρηση των Νηλειδών από την Πελοπόννησο, κανείς δεν γνωρίζει για την τύχη του. Οι αναφορές ενισχύουν την καταγωγή του από την φρατρία των Παιονιδών, καθώς όπως προκύπτει από µεταγενέστερα στοιχεία δεν σχετίζεται µε τις αντίστοιχες των Μεδοντιδών και των Αλκµαιωνιδών, ενώ η σχέση της οικογένειας και της φρατρίας του µε τους πρώτους, αναδύεται στο γεγονός ότι εισέρχεται στην πολιτική κονίστρα υπό την αιγίδα και εποπτεία του Σόλωνος (η µητέρα του Σόλωνος είναι εξαδέλφη της µητέρας του Πεισιστράτου) και διαπρέπει στις προσπάθειες για την ανακατάληψη της Σαλαµίνος (Πλούταρχος: ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ, ΣΟΛΩΝ, 1,8,12 & Ηρόδοτος: ΙΣΤΟΡΙΑΙ, Ι.59). Η φρατρία κατά τον VI προχριστιανικό αιώνα ηγείται της παράταξης των Διακρίων (κατοίκων των ορεινών κυρίως περιοχών), που συσπειρώνει ακτήµονες ή ανθρώπους µε χαµηλά εισοδήµατα, σε µία περίοδο που ο λαοπρόβλητος και δηµοφιλής Πεισίστρατος χάρη στην αποφασιστική του συµµετοχή στην ανακατάληψη της Σαλαµίνος, αλλά και ως πολέµαρχος στον πενταετή πόλεµο κατά των Μεγάρων (570 π.χ. 565 π.χ.) αξιοποιεί τις πολιτικές διαµάχες των
τριών µεγάλων παρατάξεων της Αττικής, δηλαδή των Πεδινών υπό τον Λυκούργο, που συγκεντρώνουν την πλειοψηφία των µεγάλων γαιοκτηµόνων µε ηγέτη τους τον Μιλτιάδη Ι και σχεδόν όλα τα µέλη των Ευπατριδών, των Παραλίων υπό τον Μεγακλή ΙΙΙ, ηγέτη της φρατρίας των Αλκµαιωνιδών, που υποστηρίζονται από τους εύπορους πολίτες της Αττικής και των Διακρίων (κατοίκων των ορεινών κυρίως περιοχών) υπό τον ίδιο, υποστηρίζοντας ακραίες δηµοκρατικές θέσεις. Προβάλλοντας µάλιστα ως κυρίαρχο το αίτηµα της ίσης αντιµετώπισης των κατώτερων εισοδηµατικά τάξεων, συγκεντρώνει πλήθη οπαδών σε ολόκληρη την Αττική καταλήγοντας να σφετερισθεί σχεδόν αναίµακτα την εξουσία και µάλιστα µε τόση επιτυχία που η Γερουσία θεωρεί τις αντιδράσεις του Σόλωνος στο ζήτηµα της κατάλυσης της δηµοκρατίας ως παρανοϊκές (Πλούταρχος: ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ, ΣΟΛΩΝ, 30 & Διογένης Λαέρτιος: ΒΙΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ, i.49-i.50). Ο Πεισίστρατος συνιστά αναµφίβολα την κυρίαρχη φυσιογνωµία της Αττικής κατά τον VI προχριστιανικό αιώνα µε την εποχή του να χαρακτηρίζει ένα µεγάλο µέρος αυτής της περιόδου. Από τα 43 χρόνια της ενεργούς εµπλοκής του στην πολιτική, κατά την διάρκεια της οποίας µε ιδιαίτερη οξυδέρκεια δεν αποκλίνει ποτέ από το σύνταγµα και τους νόµους του Σόλωνος (Ηρόδοτος: ΙΣΤΟΡΙΑΙ, VΙ.54), τα 16 αντιπροσωπεύουν την συνολική παραµονή του ως εξόριστος, εκτός Αττικής και τα 27 το σύνολο των τριών περιόδων της τυραννίδος (Αριστοτέλης: ΠΟΛΙΤΙΚΑ, v.12), που συνεχίζεται για 18 χρόνια ακόµη από τους απογόνους του, έως την οριστική εκδίωξή τους, µε κύριο µοχλό την φρατρία των Αλκµαιωνιδών. Πρόκειται για µία εποχή, κατά την διάρκεια της οποίας κατασκευάζονται πολλά δηµόσια κτίρια και ολοκληρώνονται σηµαντικά έργα, ενώ αποκτούν ιδιαίτερη λαµπρότητα οι δηµόσιες τελετές προς τιµήν των µεγάλων θεοτήτων της πόλης, οι οποίες χρηµατοδοτούνται από το δηµόσιο ταµείο, µε παράλληλη υιοθέτηση ενός χαµηλού φορολογικού συντελεστή εισοδήµατος, της τάξης του 5%. Δηµιουργείται επίσης η πρώτη δηµόσια βιβλιοθήκη, όπου συγκεντρώνονται επικά έργα, µε κυρίαρχα τα έπη του Οµήρου, αλλά και τα έργα των περίφηµων Θρακών αοιδών, όπως του Μουσαίου και του Ορφέως (Aulus Gellius: NOCTES ATTICAE, vi.17 & Αθήναιος Ναυκρατίτης: ΔΕΙΠΝΟΣΟΦΙΣΤΑΙ, Ι, 3a).
1 2 1: O Τροχὸς, ἐπίσηµον (σύµβολο), που εµφανίζεται µετά την αποχώρηση του Σόλωνος και είναι σαφέστατα πολιτικό παραπέµποντας στον πολιτικό συµβιβασµό που προκύπτει µε την εισαγωγή του νέου θεσµού των δέκα Αρχόντων. Αν και βραχύβια, η νέα πολιτική διευθέτηση πιστοποιεί σηµαντικό περιορισµό της ισχύος των Ευπατριδών της Αττικής, ενώ ήδη µε τις µεταρρυθµίσεις του Σόλωνος το 594 π.χ., η είσοδος σε δηµόσια αξιώµατα παύει να αποτελεί προνόµιο λόγω καταγωγής, καθεστώς που ενισχύεται και µε τον επόµενο Άρχοντα Επώνυµο, τον Δροπίδη (593 π.χ. 592 π.χ.), που είναι επίσης Μεδοντίδης και συγγενής του Σόλωνος (William Bell Dinsmoor: THE ATHENIAN ARCHON LIST IN THE LIGHT OF RECENT DISCOVERIES, Columbia University Press, 1939 & 1974). Πρόκειται για τον βαρύ, συµπαγή τροχό των αγροτικών αµαξών, που εµφανίζεται µετά την εκδίωξη του Άρχοντος Επωνύµου Δαµασία, κατά την διάρκεια της δεύτερης θητείας του (581 π.χ. - 580 π.χ.), σε αργυρά δίδραχµα και αγγεία, όταν οι 3 από τους 10 Άρχοντες προέρχονται από τις τάξεις των αγροτών και παρά το γεγονός ότι το νέο καθεστώς επιβιώνει για µία διετία περίπου, πιθανώτατα ανακλά τις συνέπειες µίας έκτακτης συµµαχίας των πολιτικών παρατάξεων της Αττικής µε στόχο την αποτροπή της εγκαθίδρυσης τυραννίας από τον Δαµασία (Εικονογραφικές Πηγές: Αµφορέας, Ζωγράφος & Αγγειοπλάστης Νικοσθένης, Wiener Vorlegeblätter für Archäologische Übungen, Vienna, 1869-1891, 1890/1, Platt V, Ib & Αργυρά Δίδραχµα, Paris, B.T. II i, Plate XXXIII 14/ Ψηφιακή Αποκατάσταση-Αναπαράσταση: Νίκος Πάνος).
2: Ο Ἵππος, όπου εµφανίζεται µόνον το πρόσθιο τµήµα του σώµατός του, κυρίαρχο ἐπίσηµον (σύµβολο) των Παιονιδών, τουλάχιστον από τις αρχές του VI προχριστιανικού αιώνα, αλληγορώντας άµεσα επιφανή µέλη της φρατρίας που φέρουν ως συνθετικό του ονόµατός τους την λέξη (Ιπποκράτης, Ίππαρχος, Ιππίας και άλλοι), αλλά κυρίως την αγάπη του Νέστορος, του θρυλικού προγόνου τους για τα συγκεκριµµένα ζώα, που εκθειάζεται από τον Όµηρο, ο οποίος προσφωνεί πάντοτε τον µεγάλο ηγεµόνα µε την έκφραση ἱππότα Νέστωρ (ΙΛΙΑΣ, ΙΙ.336 και αλλού). (Εικονογραφικές Πηγές: Αµφορέας, Northwick Park Private Collection-Captain E. G. Spencer Churchill, Κύλιξ, Ζωγράφος & Αγγειοπλάστης Ιέρων, Floruit, Jahrbuch des Kaiserlichen deutschen Archaeologischen Institut, Berlin, 1917, xxxii, σελίς 137 & Αργυρά Δίδραχµα, Pozzi, 1920, Plate XLVII 1509, Seltman, Cambridge / Ψηφιακή Αποκατάσταση-Αναπαράσταση: Νίκος Πάνος). 3 4 3&4: Ο Ἵππος, ἐπίσηµον (σύµβολο) των Παιονιδών, όπως εµφανίζεται κατά τα µέσα του VI προχριστιανικού αιώνα, όταν ο Πεισίστρατος κατέχει την εξουσία. Αν και το σύµβολο παραπέµπει άµεσα στο αρχικό της φρατρίας, οι συγκεκριµµένες παραλλαγές, αποτελούν µεταφορά του αντίστοιχου µακεδονικού στην Αττική, καθώς ο Πεισίστρατος παραµένει για µεγάλο χρονικό διάστηµα εξόριστος στην Μακεδονία, διατηρώντας άριστες σχέσεις µε τον οίκο των Τηµενιδών και ειδικά µε τον Αµύντα Ι. Το σύµβολο παραµένει ένα από τα κυρίαρχα των Μακεδόνων επί αιώνες και απεικονίζεται σε αργυρά τετράδραχµα του Αµύντα Ι, Αλεξάνδρου Ι,
Περδίκκα ΙΙ και Αρχελάου. Η δεύτερη παραλλαγή µε την πορφυρή άντυγα εµφανίζεται µετά το 546 π.χ. και µάλλον τονίζει λόγω του χρώµατος την τρίτη και µακροβιότερη κατάληψη της εξουσίας από τον Πεισίστρατο (Εικονογραφικές Πηγές: Fitzwillliam Museum, Cambridge / Ψηφιακή Αποκατάσταση-Αναπαράσταση: Νίκος Πάνος). 5 6 5: Η Ἀθηνᾶ σύµφωνα µε την αρχαϊκή της απεικόνιση, ἐπίσηµον (σύµβολο) που προωθείται από τον Πεισίστρατο, στην προσπάθειά του να επιβάλλει µία παναθηναϊκή λατρεία στην Αττική, περιθωριοποιώντας τις τοπικές λατρείες που ελέγχονται από τις µεγάλες φρατρίες των Ευπατριδών, αποτελώντας κέντρα πολιτικής συσπείρωσης εναντίον του. Για τον λόγο αυτό εφαρµόζει και τον θεσµό της δηµόσιας δαπάνης για τις µεγάλες εορταστικές και πανηγυρικές εκδηλώσεις, που καταλήγουν στις δωρεάν µαζικές συνεστιάσεις των πολιτών προσελκύοντας τεράστια πλήθη, χάρη και στην κατακόρυφη αναβάθµιση των µεγάλων τελετουργιών της Αττικής, µε ιδιαίτερη έµφαση στα Μεγάλα και Μικρά Παναθήναια. Παράλληλα προβάλλει ένα κοινά αποδεκτό και ευδιάκριτο σύµβολο για τους οπαδούς του και την παράταξή του, ώστε να περιθωριοποιήσει και οπτικά τις αρχέγονες τοπικές λατρείες της Αττικής που ελέγχονται άµεσα από τις µεγάλες παραδοσιακές φρατρίες. Ουσιαστικά αποτελεί ένα από τα ευφυέστερα πολιτικά και επικοινωνιακά του ευρήµατα, επιβιώνοντας επί αιώνες στα αθηναϊκά νοµίσµατα, υποδηλώνοντας την ισχύ της Αττικής και των Αθηναίων (Εικονογραφικές Πηγές: Αµφορέας, 37-19, Museum of Fine Arts, Houston, USA & Αργυρά Τετράδραχµα, Perkins, Boston, Collection No 282, Seltman, Cambridge & London, T. Plate 2, 22, Seltman, Cambridge / Ψηφιακή Αποκατάσταση-Αναπαράσταση: Νίκος Πάνος).
6: Ο Ο Ἵππος, ἐπίσηµον (σύµβολο) των Παιονιδών, σε µία ιδιόµορφη παραλλαγή του µε έντονη ερυθρωπή σαγή, σύµφωνα µε τα αγαπηµένα χρωµατικά πρότυπα των Αχαιών, που ανταποκρίνεται στην απεικόνισή του σε αργυρά δίδραχµα των Παιονιδών της περιόδου ανακατάληψης της Σαλαµίνος, όπου πρωταγωνιστεί ο ηγέτης τους Πεισίστρατος. Αν και ο µεγάλος ζωγράφος Άµασις εικονογραφεί το σύµβολο σε ασπίδα κατά την περίοδο 520 π.χ. 510 π.χ., δηλαδή στην εποχή του Ιππία, πιθανώτατα απεικονίζει το προσωπικό ἐπίσηµον του Πεισιστράτου. Προς την κατεύθυνση συνηγορεί και µία παράσταση σε κύλικα του ζωγράφου και αγγειοπλάστη Ιέρωνος των αρχών του V προχριστιανικού αιώνα, η οποία όπως ευφυέστατα πιστοποιεί ο E. Petersen, απεικονίζει το τελετουργικό ετήσιο δρώµενο της ανακατάληψης της Σαλαµίνος. Στην παράσταση διακρίνεται η ποµπή των Αθηναίων στην ακτή και ο οπλίτης που προηγείται στο Σκιράδιον για να αναρριχηθεί στον βράχο. Ο οπλίτης όµως, που είναι και το µόνο οπλισµένο πρόσωπο στην παράσταση δεν φέρει το βασικό σύµβολο των Μεδοντιδών, δηλαδή του Σόλωνος, αλλά τον Ἵππο στην συγκεκριµµένη παραλλαγή, αντιπροσωπεύοντας µάλλον τον ίδιο τον Πεσίστρατο, καθώς και κατά την εποχή κατασκευής του αγγείου εξακολουθούν να υπάρχουν οπαδοί του (Εικονογραφικές Πηγές: Αµφορέας, Ζωγράφος Άµασις, Musée du Louvre, de Luynes Vases, Plate I, Κύλιξ, Ζωγράφος και Αγγειοπλάστης Ιέρων, Floruit, Jahrbuch des Kaiserlichen deutschen Archaeologischen Institut, Berlin, 1917, xxxii, σελίς 137 / Ψηφιακή Αποκατάσταση- Αναπαράσταση: Νίκος Πάνος). 7 8
7&8: Η Γλαῦξ, ἐπίσηµον (σύµβολο) που εισάγεται από τον Πεισίστρατο κατά την πρώτη περίοδο της τυραννίδος του, αντικατοπτρίζοντας την προσπάθειά του να επιβάλλει ένα ενιαίο σύµβολο, µε σκοπό να υποβαθµίσει τις ισχυρές τοπικιστικές τάσεις που ανθούν στην Αττική, µέσω της αντιπαραβολής µίας ενιαίας και οµοιογενούς Αθηναϊκής Πολιτείας. Ο µεγάλος ζωγράφος Άµασις εικονογραφεί το σύµβολο σε ασπίδα που φέρει η ίδια η Αθηνά κατά την περίοδο 550 π.χ. 530 π.χ., αποδίδοντας µέσω οπτικής συνεκδοχής την νέα ταυτότητα της Αττικής. Το σύµβολο καλύπτει µάλλον κατά την περίοδο αυτή όσους µε παράνοµες ουσιαστικά πράξεις (ψευδείς δηλώσεις), είναι εγεγραµµένοι στα πατρώα των µεγάλων φρατριών, µέσω των ετήσιων τελετών των Απατουρίων, αποκτώντας µε την διαδικασία αυτή πλήρη πολιτικά δικαιώµατα. Η µέθοδος είναι γνωστή από την εποχή του Σόλωνος, συνιστώντας ένα βασικό µέσο για την αύξηση των µελών των φρατριών (όπως οι ακουµπισµένοι της Μάνης) και συνεπακόλουθα της πολιτικής τους επιρροής στο εκλογικό σώµα, αν και οι άνθρωποι αυτοί κινδυνεύουν πάντοτε να διαγράφούν από τα πατρώα µέσω της άσκησης του διαψηφισµού και να καταλήξουν δούλοι, µετά και από την κατάσχεση των περιουσιακών τους στοιχείων. Ο Πεισίστρατος και οι διάδοχοί του προστατεύουν σταθερά αυτά τα άτοµα, αυξάνοντας την πολιτική τους ισχύ, αλλά το 509 π.χ., µετά την ανατροπή του Ιππία, µε τον διαψηφισµό του Κλεισθένους, χιλιάδες καταλήγουν δούλοι, για να πλειοψηφήσουν ο Κλεισθένης και οι οπαδοί των Αλκµαιωνιδών στις επερχόµενες εκλογές. Η ισχύς του συµβόλου είναι πάντως διαχρονική, καθώς όχι µόνον επί αιώνες, αλλά ακόµη και στην εποχή µας δηλώνει άµεσα την Αθηναϊκή Δηµοκρατία (Εικονογραφικές Πηγές: Όλπη, Ζωγράφος Άµασις, F.30, Musée du Louvre / Ψηφιακή Αποκατάσταση-Αναπαράσταση: Νίκος Πάνος). ΤΕΛΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ: Γ. Ζ. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ ΕΡΕΥΝΑ: Γ. Ζ. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ, Ν. ΠΑΝΟΣ, Γ. ΜΑΥΡΑΓΑΝΗΣ, Τ. ΤΣΙΠΛΑΚΟΣ ΨΗΦΙΑΚΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ-ΣΧΕΔΙΑΣΗ-ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ: NPDesignWorks (panicon@otenet.gr), Vipeproductions (info@vipeproductions.com)