ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ της Σκουρλέτη Εύας του Χρήστου Α.Μ.: ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ ΚΑΙ ΑΡΧΕΣ ΔΙΟΡΘΩΤΙΚΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Π.Μ.Σ.: ΙΣΤΟΡΙΑ, ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΔΙΚΑΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟ ΕΤΟΣ: 2018-2019 ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ της Σκουρλέτη Εύας του Χρήστου Α.Μ.: 73400011518011 ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ ΚΑΙ ΑΡΧΕΣ ΔΙΟΡΘΩΤΙΚΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ Επιβλέπων: Φίλιππος Κ. Βασιλόγιαννης Τριμελής επιτροπή: Αναπληρωτής καθηγητής κ. Φίλιππος Κ. Βασιλόγιαννης Αναπληρωτής καθηγητής κ. Βασίλειος Βουτσάκης Καθηγητής κ. Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου Αθήνα, 12/09/2019 1

Copyright Σκουρλέτη Εύα, 4/2/2020 Με επιφύλαξη παντός δικαιώματος. All rights reserved. Απαγορεύεται η αντιγραφή, αποθήκευση και διανομή της παρούσας εργασίας, εξ ολοκλήρου ή τμήματος αυτής, για εμπορικό σκοπό. Επιτρέπεται η ανατύπωση, αποθήκευση και διανομή για σκοπό μη κερδοσκοπικό, εκπαιδευτικής ή ερευνητικής φύσης, υπό την προϋπόθεση να αναφέρεται η πηγή προέλευσης και να διατηρείται το παρόν μήνυμα. Οι απόψεις και θέσεις που περιέχονται σε αυτήν την εργασία εκφράζουν τον συγγραφέα και δεν πρέπει να ερμηνευθεί ότι αντιπροσωπεύουν τις επίσημες θέσεις του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή 1 1. Το αντικείμενο και υποκείμενο του δικαιώματος του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας...2-8 2. Το ηθικό και περιουσιακό δικαίωμα του δημιουργού.. 9-10 3. Η νομική φύση του δικαιώματος του δημιουργού..10-13 4. α) Ηθικό δικαίωμα του δημιουργού και προσωπικότητα..13-17 4. β) Η νομική φύση του δικαιώματος στα προσωπικά δεδομένα 5. Η διαχείριση και εκμετάλλευση του έργου..17-19 6. Η απόλυτη και σχετική ενέργεια των δικαιωμάτων 19-24 7. Η διορθωτική δικαιοσύνη...24-28 8. Η Αξία 28-31 9. Η διπολικότητα της διορθωτικής δικαιοσύνης...31-34 10. Προσωπικότητα 34-37 11. Οι περιορισμοί του δικαιώματος.38-43 α) Ο χρονικός περιορισμός β) Οι περιορισμοί στην έκταση 12. Κριτική αποτίμηση: η αρχή της ανεξάρτητης δημιουργίας και το έργο ως επικοινωνιακή πράξη.. 43-53 13. Αντί επιλόγου. 54-57 14. Βιβλιογραφία...58

Εισαγωγή Θα ξεκινήσω την παρούσα εργασία από το αντικείμενο και υποκείμενο του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας, δηλαδή από το έργο και το δημιουργό αντίστοιχα. Το δίκαιο αναγνωρίζει στους πνευματικούς δημιουργούς ένα ενιαίο δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας, που απαρτίζεται από το ηθικό και το περιουσιακό δικαίωμα, για το οποίο εγείρονται διάφοροι προβληματισμοί, ιδιαίτερα ως προς τη νομική του φύση. Επιπρόσθετα, με αφορμή τη νομοθετική πρόβλεψη για διαχείριση του περιουσιακού δικαιώματος του δημιουργού από οργανισμούς συλλογικής διαχείρισης και τη δυνατότητα οικονομικής εκμετάλλευσης του έργου (παράγωγη / δευτερογενής κτήση του περιουσιακού δικαιώματος), θα ασχοληθώ με τον απόλυτο, άμεσο και αποκλειστικό χαρακτήρα των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας, κάνοντας και ένα παραλληλισμό αυτών με τα εμπράγματα και ενοχικά δικαιώματα του Αστικού Κώδικα. Εν συνεχεία θα πραγματευτώ την Αριστοτελική διορθωτική δικαιοσύνη, καθώς και τη «σύγχρονη» σύλληψη της. Τέλος θα επανεξετάσω και αξιολογήσω την έννοια και σημασία του έργου, τα δικαιώματα του δημιουργού, καθώς και τους περιορισμούς αυτών.

1. Το αντικείμενο και υποκείμενο του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας Ειδική βιβλιογραφία: 1,3,6,9) Διονυσία Καλλινίκου, «Πνευματική ιδιοκτησία και συγγενικά δικαιώματα», 3 η εκδόση Π.Ν Σάκκουλας, Αθήνα 2008, σελ 29-68, 109, 279-283, 2,5,7) Γιώργος Α. Κουμάντος, «Πνευματική ιδιοκτησία», 8 η έκδοση Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα - Κομοτηνή 2002, σελ. 101-122, 4,8) Λάμπρος Ε. Κοτσίρης, «Δίκαιο Πνευματικής ιδιοκτησίας», 4 η έκδοση Σάκκουλας, Αθήνα - Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 47-88. Ο Ν. 2121/1993 αρ.2 επ. απαριθμεί ενδεικτικά τα πνευματικά δημιουργήματα που μπορούν να είναι έργα με την έννοια του νόμου, όπως τα γραπτά ή προφορικά κείμενα, οι μουσικές συνθέσεις με ή χωρίς λόγια, τα θεατρικά έργα, τα χορογραφικά έργα και παντομίμες, τα οπτικοακουστικά έργα, τα έργα εικαστικών τεχνών, τα αρχιτεκτονικά έργα, οι φωτογραφίες, τα έργα εφαρμοσμένων τεχνών (που χρησιμοποιούνται για αντικείμενα πρακτικής χρησιμότητας ή για αντικείμενα παραγόμενα βιομηχανικώς), εικονογραφήσεις, γεωγραφικοί χάρτες, σχέδια, σκίτσα και πλαστικά έργα σχετικά με την γεωγραφία, τοπογραφία, αρχιτεκτονική και τις επιστήμες, τα προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών (τα οποία προστατεύονται ως έργα λόγου), τα παράγωγα έργα, δηλαδή εκείνα που προέρχονται από μετατροπή ή προσαρμογή των πρωτοτύπων (π.χ. μεταφράσεις, οι διασκευές, οι προσαρμογές) και οι συλλογές έργων και εκφράσεων της λαϊκής παράδοσης ή απλών γεγονότων (π.χ. βάσεις δεδομένων, εγκυκλοπαίδειες). Ενώ προβλέπονται ορισμένες περιπτώσεις «έργων» που δεν καλύπτονται με την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας, όπως τα έργα δημοσίων οργάνων (νόμοι, διατάγματα), τα έργα που παρήλθε η διάρκεια προστασίας τους (π.χ. αρχαία έργα). 1 Κατά κύριο λόγο για να αντιληφθεί κάποιος την ύπαρξη ενός έργου πρέπει αυτό να είναι προσιτό στις αισθήσεις. Ωστόσο από το δίκαιο προστατεύονται και τα προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών, παρότι ο άνθρωπος μπορεί να αντιληφθεί μόνο την ύπαρξη και τη λειτουργία του προγράμματος. Σημαντικότερο λοιπόν φαίνεται να είναι ότι το έργο αρχίζει να υπάρχει ( και για το δίκαιο) από τη στιγμή που θα υπάρξει και σαν αντικείμενο του εξωτερικού κόσμου, δηλαδή από τη στιγμή που θα αποκτήσει κάποιο αισθητό υπόστρωμα.

Το αισθητό αυτό υπόστρωμα μπορεί να είναι σταθερό, π.χ. ένας ζωγραφικός πίνακας, ή φευγαλέο π.χ. μια αυτοσχεδιαζόμενη και εκτελούμενη χορογραφία. Σε πολλές μάλιστα περιπτώσεις η ίδια η φύση του έργου απαιτεί μια σταθερή ενσωμάτωση, όπως συμβαίνει στα εικαστικά έργα, στα οπτικοακουστικά έργα, π.χ. κινηματογραφικά, τηλεοπτικά. 2 Εδώ όμως χρειάζεται κανείς να αντιληφθεί το εξής: από τη δυνατότητα επαφής των αισθήσεων με το έργο δεν συνεπάγεται ότι πρέπει να πραγματοποιηθεί αυτή η δυνατότητα ή ο δημιουργός να προβεί σε κάποια ενέργεια για την πραγματοποίησή της. Αυτό σημαίνει ότι ένα έργο προστατεύεται από τη στιγμή της δημιουργίας του, χωρίς να χρειάζεται η τήρηση διατυπώσεων π.χ. δημοσίευση ή να καταστεί προσιτό στο κοινό, για την κτήση ή την άσκηση του δικαιώματος από το δημιουργό. Περαιτέρω, για να αναγνωριστεί από το δίκαιο η ύπαρξη έργου χρειάζεται να πάρει κάποια μορφή και μάλιστα οποιαδήποτε μορφή. Οποιαδήποτε σημαίνει ότι ο τρόπος ή τα μέσα έκφρασης ενός έργου, όπως το μέγεθος, η διάρκεια κλπ, είναι αδιάφορα για την προστασία του από το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας. Έτσι τα έργα του προφορικού ή γραπτού λόγου, οι μουσικές συνθέσεις με κείμενο ή χωρίς λόγια, τα έργα ζωγραφικής, ανεξάρτητα αν πρόκειται για πίνακες σκίτσα, σχέδια, τα έργα ηλεκτρονικής ή ψηφιακής μορφής και πολλά άλλα, εντάσσονται στο πεδίο του δικαίου της πνευματικής ιδιοκτησίας. 3 Ούτε ο ελληνικός νόμος ούτε η διεθνής σύμβαση της Βέρνης αναφέρονται στη διάκριση μεταξύ προστατευομένων και μη προστατευομένων στοιχείων του έργου. Ρητή αναφορά έγινε από τη συνθήκη της WIPO (παγκόσμιος οργανισμός διανοητικής ιδιοκτησίας), η οποία επιβεβαιώνει τη διάκριση μεταξύ της μορφής, που αποδίδει με τον όρο εκφράσεις που προστατεύονται και περιεχομένου, ο οποίος αποδίδεται με μια απαρίθμηση που περιέχει τον όρο ιδέες (ιδέες, διαδικασίες, μέθοδοι λειτουργίας και μαθηματικές έννοιες), οι οποίες δεν προστατεύονται (Μον.Πρ.Αθ. 3859/2001). Επομένως εκφράζεται μια κρίσιμη αντιδιαστολή μεταξύ της μορφής προς την ιδέα και να προσθέσω και το περιεχόμενο. Η παλαιότερη θεωρία διατύπωνε την άποψη ότι αντικείμενο της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι η μορφή, ενώ η ιδέα ή

το περιεχόμενο αποτελεί ελεύθερο στοιχείο του έργου. Κατά της θεωρίας αυτής υπήρξαν αντιρρήσεις με το σκεπτικό ότι πολλές ενέργειες που θεωρούνται από το νόμο και από τις κοινωνικές αντιλήψεις προσβολές της πνευματικής ιδιοκτησίας θα έπρεπε να θεωρηθούν «εξαιρέσεις». Παραδείγματος χάριν η διασκευή ή μετάφραση ενός έργου όταν γίνεται χωρίς την άδεια του δημιουργού αποτελούν προσβολές πνευματικής ιδιοκτησίας, παρόλο που δεν χρησιμοποιούν την αρχική μορφή του έργου. Ο Γερμανός νομομαθής Kohler προχώρησε σε μια τριπλή διάκριση των στοιχείων του έργου: ιδέα, εσωτερική μορφή (σύνθεση ιδεών, περιεχόμενο, σχεδιασμός, π.χ. πλοκή του έργου) και εξωτερική μορφή (διατύπωση, έκφραση πχ. μελωδία, διαστάσεις). Με σκοπό να καθορίσει τα προστατευόμενα στοιχεία του έργου προχώρησε σε κατάταξη των έργων σε τέσσερις βαθμίδες και ανάλογα με τη φύση των κατατασσόμενων έργων απέδιδε σε αυτά τα προστατευόμενα στοιχεία τους. Τέλος ο Ulmer διέκρινε στη θέση της μορφής και της ιδέας, μεταξύ ατομικών στοιχείων του έργου και των στοιχείων που αποτελούν κοινό κτήμα της ανθρωπότητας.4 Αλλά και πάλι μέρος της θεωρίας ισχυρίζεται ότι η διάκριση μορφής και ιδέας ή μορφής και περιεχομένου αντιμετωπίζει δυσκολίες με τη αιτιολογία ότι υπάρχουν έργα όπως στη μουσική, στη ποίηση ή στην αφηρημένη ζωγραφική, το νόημα των οποίων ξεπερνά το χώρο της λογικής, δηλαδή η ιδέα ή το περιεχόμενο δεν είναι στοιχεία που εκφράζονται με το λόγο και άρα ο αποχωρισμός της ιδέας ή του περιεχομένου από την μορφή δεν είναι δυνατός. 5 Έπεται ότι ούτε ο διαχωρισμός μεταξύ της ιδέας και του περιεχομένου είναι ευχερής, γι αυτό και έγινε δεκτό ότι το πνευματικό έργο είναι μια ενότητα περιεχομένου και μορφής, με την έννοια ότι η μορφή οργανώνει το περιεχόμενο συνδέοντας τα στοιχεία του σε ένα ενιαίο σύνολο, σε μια αντιληπτική ολότητα. Η διάκριση πάντως μεταξύ της μορφής ενός πνευματικού δημιουργήματος και της ιδέας που περιέχεται σε αυτό, είναι σημαντική, καθότι δηλώνεται ότι οι ιδέες δεν ανήκουν μόνο στο δημιουργό, αλλά σε όλους. Οι ιδέες για παράδειγμα βάσει των οποίων διατυπώθηκε μια επιστημονική θεωρία, μια μαθηματική

έννοια ή δημιουργήθηκε ένα πρόγραμμα ηλεκτρονικού υπολογιστή είναι ελεύθερες και προσιτές στον καθένα. Επιπρόσθετα, το γεγονός ότι για να αναγνωριστεί από το δίκαιο η ύπαρξη έργου πρέπει να υπάρχει κάποιο αισθητό υπόστρωμα, το οποίο είναι συνήθως υλικό, δεν πρέπει να οδηγήσει σε παραγνώριση της βασικής αρχής ότι έργο ποτέ δεν ταυτίζεται με το υλικό υπόστρωμά του αλλά το ξεπερνά. Πράγματι, αντικείμενο της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι το πνευματικό δημιούργημα, το άυλο αυτό αγαθό και όχι το υλικό αντικείμενο / υπόστρωμα όπου ενσωματώνεται αυτό, το οποίο προστατεύεται από τις διατάξεις του αστικού δικαίου. Παραδείγματος χάριν το φωνογράφημα ή έντυπο ως υλικός φορέας αποτελεί ενσώματο αντικείμενο, πράγμα κατά την έννοια του άρθρου 947 Α.Κ. και προστατεύεται με τις διατάξεις του Α.Κ. Αντιθέτως η μουσική σύνθεση ή το λογοτεχνικό/ επιστημονικό έργο που αντιστοίχως έχει εγγραφεί ή αποτυπωθεί πάνω σε έναν υλικό φορέα (φωνογράφημα έντυπο) διέπεται από τις διατάξεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Ακολούθως, αν δεν θεωρείται έργο, παραδείγματος χάριν ένα άγαλμα, επειδή κατασκευάστηκε από μάρμαρο, τότε τι άλλο χρειάζεται για να το εντάξουμε στο δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας; Η αξία του έργου, όπως η οικονομική ή αισθητική, η ποιότητά ενός έργου, ο παράνομος ή ανήθικος χαρακτήρας αυτού, ακόμη και ο προορισμός (αισθητικός, χρηστικός κλπ) του, δεν δίδει καμιά απάντηση στο ερώτημα και είναι χαρακτηριστικά αδιάφορα για την προστασία του έργου από το δίκαιο. Ανεξαρτήτως του τι νοεί ο καθένας από εμάς ως πνευματική δημιουργία, η δημιουργία χρειάζεται κάποιου είδους πνευματική διεργασία του ανθρώπου και κατ επέκταση, εφόσον το πνευματικό δημιούργημα πηγάζει από το ανθρώπινο πνεύμα, είναι το αποτέλεσμα αυτής της δημιουργικής πράξης. Παραδείγματος χάριν, δεν προστατεύονται από το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας οι κατασκευές που προέρχονται από ζώα ή τυχαία γεγονότα. 6

Υποκείμενο και αρχικός δικαιούχος της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι κατά κανόνα ο δημιουργός, ενώ το νομικό πρόσωπο γίνεται δικαιούχος δευτερογενώς. Υπάρχουν και δικαιούχοι συγγενικών δικαιωμάτων,όπως τους χαρακτηρίζει ο Ν.2121/1993 στα άρθρα 46 επ., που είναι οι ερμηνευτές ή εκτελεστές καλλιτέχνες, οι παραγωγοί φωνογραφημάτων και οπτικοακουστικών έργων, οι ραδιοτηλεοπτικοί οργανισμοί, οι εκδότες εντύπων, καθώς και τα πρόσωπα που μετά τη λήξη της πνευματικής ιδιοκτησίας δημοσιεύουν για πρώτη φορά ή παρουσιάζουν στο κοινό έργο που δεν είχε προηγουμένως δημοσιευθεί. Χαρακτηρίζονται από το νόμο ως δικαιούχοι συγγενικών δικαιωμάτων και τους αναγνωρίζεται το απόλυτο και αποκλειστικό δικαίωμα να επιτρέπουν ή να απαγορεύουν ορισμένες χρήσεις των έργων τους (ερμηνειών, εκτελέσεων, εκπομπών κλπ) ή/ και ένα (ενοχικό) δικαίωμα εύλογης αμοιβής από τους χρήστες αυτών. Η δημιουργική πράξη είναι αυτή που καθορίζει το δημιουργό ενός έργου. Ωστόσο το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας δεν προστατεύει αυτή την προσωπική προσπάθεια και εργασία καθ εαυτή, αλλά το έργο δυνάμενο να γίνει αντιληπτό από τις αισθήσεις και με ατομικότητα δοσμένη από τον άνθρωπο. 7 Εκτός λοιπόν από τη μορφή, στοιχείο αλλά και προϋπόθεση προστασίας ενός έργου από το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι η πρωτοτυπία του. Θεωρία και νομολογία έχουν προσεγγίσει την έννοια της πρωτοτυπίας με τους ακόλουθους τρόπους:8 Η παραδοσιακή θεωρία, όπως διατυπώνεται από Γερμανό Heinrich Hubmann, με βάση το φιλοσοφικό έργο του Nicolai Hartmann θέτει ως προϋπόθεση για την ύπαρξη και προστασία ενός έργου, την ατομικότητα. Το έργο πρέπει να εκφράζει ατομικό πνεύμα, δηλαδή να είναι ένα με προσωπικά χαρακτηριστικά πνευματικό δημιούργημα. Επομένως, αυτό που πρέπει να εκδηλώνεται στο έργο είναι η ατομικότητα του δημιουργού, έτσι ώστε το έργο χάρη στην προσωπική συμβολή του δημιουργού του να παρουσιάζει κάποια ιδιαίτερη ατομικότητα.

Σε άλλες περιπτώσεις γίνεται αναφορά στο στοιχείο του «δημιουργικού ύψους», κατ αναλογία προς το κριτήριο του «εφευρετικού ύψους» της ευρεσιτεχνίας, που ανεβάζει το έργο πάνω από το καθημερινό, σύνηθες και κοινό επίπεδο. Η νομολογία δέχθηκε ότι το έργο θα πρέπει να παρουσιάζει ατομική ιδιομορφία που κρίνεται από το μέτρο της στατιστικής μοναδικότητας ή άλλως από κάποιο ελάχιστο όριο δημιουργικού ύψους με κάποια απόσταση από τα ήδη γνωστά και αυτονόητα έργα. (Εφ. Αθ. 2768/2003) Το στοιχείο της πρωτοτυπίας διακρίνεται από το στοιχείο του νέου, που στηρίζεται σε κριτήρια αντικειμενικά (ύπαρξη άλλου όμοιο πνευματικού δημιουργήματος) και αποτελεί προϋπόθεση προστασίας κατά το δίκαιο της ευρεσιτεχνίας. Το νέο της προτεινόμενης εφεύρεσης κρίνεται αντικειμενικά σε σύγκριση με τις ήδη γνωστές εφευρέσεις και γενικότερα με το γνωστό επίπεδο της τεχνικής, ενώ η πρωτοτυπία αναφέρεται στην προέλευση του έργου από ορισμένο πρόσωπο που εκφράζει μέσω αυτού τη δημιουργική του συμβολή. Επομένως, ως βάση της έννοιας του έργου, τίθεται η ατομικότητα όχι του δημιουργού αλλά του έργου. Η θεωρία αυτή διατυπώθηκε από τον Ελβετό Max Kummer, για τον οποίο η ατομικότητα του έργου κρίνεται αντικειμενικά, βασιζόμενη στην έννοια της «στατιστικής μοναδικότητας», που προϋποθέτει σύγκριση του έργου με αυτό που προϋπάρχει ή θα μπορούσε να υπάρχει, έτσι ώστε να καθίσταται ευχερέστερη η διάκριση των πνευματικών δημιουργημάτων από τα διανοητικά προϊόντα της ανθρώπινης καθημερινότητας. Στο αγγλοσαξωνικό και αμερικάνικο δίκαιο η πρωτοτυπία βασίζεται στο γεγονός ότι ένα έργο δεν είναι αντιγραφή ενός άλλου. Το copyright είναι κυρίως το δικαίωμα που απαγορεύει την αντιγραφή ενός έργου και έχει σκοπό να ανταμείψει την ικανότητα, την εργασία και τη διανοητική προσπάθεια. Η θεωρία αυτή είναι γνωστή ως ιδρώτας του μετώπου, ανάγοντας της εργασία σε βασικό στοιχείο προστασίας. Η απόφαση Feist v. Rural Telephone του Ανωτάτου Δικαστηρίου των ΗΠΑ δέχθηκε ότι η πνευματική ιδιοκτησία δεν στηρίζεται κυρίως στον «ιδρώτα του μετώπου» αλλά στην πρωτοτυπία που εξαρτάται από το κριτήριο της δημιουργικότητας. 9

Η γαλλική θεωρία αντίθετα, θεωρεί ότι το περιεχόμενο της πρωτοτυπίας αλλάζει ανάλογα με την φύση των έργων, τα οποία διακρίνονται σε λογοτεχνικά, καλλιτεχνικά και μουσικά. Στην ελληνική θεωρία και νομολογία γίνεται δεκτό ότι, εφόσον ο νόμος 2121/1993, αρ. 2 νοεί ως έργο: «κάθε πρωτότυπο πνευματικό δημιούργημα λόγου, τέχνης ή επιστήμης, που εκφράζεται με οποιαδήποτε μορφή» και «ένα πρόγραμμα ηλεκτρονικού υπολογιστή θεωρείται πρωτότυπο, εφόσον είναι προσωπικό πνευματικό δημιούργημα του δημιουργού», ακολουθεί την αρχή ότι δικαιούχος είναι ο δημιουργός φυσικό πρόσωπο και αποδέχεται τον προσδιορισμό της πρωτοτυπίας με βάση το υποκειμενικό κριτήριο της προσωπικής συμβολής του δημιουργού, θέλοντας να τονίσει τον προσωπικό δεσμό που συνδέει το δημιουργό με το έργο του. Επειδή όμως το περιεχόμενο της έννοιας της πρωτοτυπία, όπως ισχυρίζεται θεωρία και νομολογία μεταβάλλεται ανάλογα με τα πολιτιστικά και κοινωνικά δεδομένα κάθε εποχής, το αν ένα πνευματικό δημιούργημα είναι πρωτότυπο αποτελεί ζήτημα πραγματικό για το οποίο αποφαίνονται τα δικαστήρια. Συνοψίζοντας το πνευματικό δημιούργημα είναι αγαθό άυλο, κάτι που υπάρχει στο χώρο των νοημάτων και των αισθητικών επιτευγμάτων. Όσο αυτό δεν έχει εξωτερικευτεί, μορφοποιηθεί, δηλαδή βρίσκεται ακόμη στο μυαλό του δημιουργού του ως ιδέα, δεν είναι ούτε αντικείμενο δικαιώματος ούτε και αντικείμενο προσβολής Έτσι το κριτήριο της πρωτοτυπίας βάσει της προσωπικής συμβολής του δημιουργού, επιτρέπει την υπαγωγή ενός έργου στις διατάξεις του νόμου και την προστασία από αυτόν, γι αυτό και οποιαδήποτε κατηγοριοποίηση των έργων από το νομοθέτη είναι αλυσιτελής.

2. Το ηθικό και περιουσιακό δικαίωμα του δημιουργού Ειδική βιβλιογραφία: 9) Διονυσία Καλλινίκου, «Πνευματική ιδιοκτησία και συγγενικά δικαιώματα», 3 η εκδόση Π.Ν Σάκκουλας, Αθήνα 2008, σελ 125-190, 10) Λάμπρος Ε. Κοτσίρης, «Δίκαιο Πνευματικής ιδιοκτησίας», 4 η έκδοση Σάκκουλας, Αθήνα - Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 119-179. Στην ηπειρωτική Ευρώπη το δικαίωμα του δημιουργού πάνω στο πνευματικό του δημιούργημα έχει ως αφετηρία, την προστασία του δημιουργού με την αναγνώριση ενός δικαιώματος εκμετάλλευσης του έργου (περιουσιακό δικαίωμα) και ενός ηθικού δικαιώματος, τα οποία απορρέουν από τον προσωπικό δεσμό δημιουργού και δημιουργήματος. Τα δικαιώματα αυτά απαριθμούνται στα άρθρα 3 και 4 του Ν.2121/1993. 9, 10 Το μεν ηθικό δικαίωμα περιλαμβάνει α) την εξουσία δημοσίευσης του έργου, δηλαδή το δικαίωμα του δημιουργού να αποφασίζει αν, πότε, που και πως το έργο του θα γίνει προσιτό στο κοινό, β) την εξουσία αναγνώρισης της πατρότητας, δηλαδή το δικαίωμα του δημιουργού να απαιτεί τη μνεία του ονόματός του πάνω σε κάθε αντίτυπό του έργου του και σε κάθε δημόσια χρήση ή αντίθετα να κρατάει την ανωνυμία του ή να χρησιμοποιεί ψευδώνυμο, γ) την εξουσία περιφρούρησης της ακεραιότητας του έργου, δηλαδή την απαγόρευση κάθε παραμόρφωσης, περικοπής ή άλλης τροποποίησης του έργου του, καθώς και κάθε προσβολής του δημιουργού οφειλόμενης στις συνθήκες παρουσίασης του έργου στο κοινό, δ) την εξουσία προσπέλασης που επιτρέπει στο δημιουργό να επικοινωνεί με το έργο του, ακόμη και όταν έχει μεταβιβάσει το περιουσιακό δικαίωμα ή όταν η κυριότητα στον υλικό φορέα πάνω στον οποίο το έργο έχει ενσωματωθεί ανήκει σε άλλον, ε) την εξουσία υπαναχώρησης/μετάνοιας από συμβάσεις μεταβίβασης του περιουσιακού δικαιώματος ή από συμβάσεις εκμετάλλευσης ή άδειας εκμετάλλευσης μόνο όμως για έργα λόγου ή επιστήμης. Το δε περιουσιακό δικαίωμα περιλαμβάνει: α) την εξουσία εγγραφής και αναπαραγωγής του έργου, β) την εξουσία μετάφρασης, γ) την εξουσία διασκευής, δ) την εξουσία διανομής, ε) την εξουσία εκμίσθωσης δημοσίου δανεισμού, στ) την εξουσία δημόσιας εκτέλεσης, ζ) την εξουσία

ραδιοτηλεοπτικής μετάδοσης ή αναμετάδοσης του έργου στο κοινό, η) την εξουσία παρουσίασης του έργου στο κοινό, θ) την εξουσία εισαγωγής αντιτύπων που παρήχθησαν στο εξωτερικό. Περαιτέρω, το δικαίωμα παρακολούθησης περιλαμβάνει την εξουσία του δημιουργού σε κάθε μεταπώληση του πρωτοτύπου έργου τέχνης του (έργα εικαστικών τεχνών και φωτογραφίες), με παρέμβαση επαγγελματιών της αγοράς, όπως οίκοι δημοπρασιών, γκαλερί έργων τέχνης (πλην της πρώτης μεταβίβασης από το δημιουργό), να απαιτεί ποσοστό επί του τιμήματος της μεταπώλησης. Το δικαίωμα αυτό του δημιουργού δεν έχει απόλυτο και αποκλειστικό χαρακτήρα, όπως όλα τα προηγούμενα περιουσιακά δικαιώματα αλλά πρόκειται για ενοχική αξίωση, η οποία στρέφεται κατά ορισμένων προσώπων, γι αυτό και είναι αμεταβίβαστη εν ζωή, ανεπίδεκτη πώλησης και παραίτησης εκ των προτέρων αλλά κληρονομητή.) 3. Η νομική φύση του δικαιώματος του δημιουργού Ειδική βιβλιογραφία: 11) Γιώργος Α. Κουμάντος, «Πνευματική ιδιοκτησία», 8 η έκδοση Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα - Κομοτηνή 2002, σελ. 28-36, 12) Λάμπρος Ε. Κοτσίρης, «Δίκαιο Πνευματικής ιδιοκτησίας», 4 η έκδοση Σάκκουλας, Αθήνα - Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 106-116. Οι βασικότερες θεωρίες που έχουν διατυπωθεί όσον αφορά τη νομική φύση του δικαιώματος του δημιουργού στο έργο του είναι οι ακόλουθες: 11,12 Στις απαρχές της νομοθετικής ρύθμισης του δικαίου της πνευματικής ιδιοκτησίας στη Γαλλία, άρχισε να γίνεται λόγος περί «ιδιοκτησίας». Ο Diderot διακήρυξε «ο δημιουργός είναι ιδιοκτήτης του έργου του, διαφορετικά κανένας δεν είναι ιδιοκτήτης της περιουσίας του». Την εξομοίωση δέχτηκε και το Γαλλικό Ακυρωτικό το 1880 (υπόθεση Masson) χαρακτηρίζοντας την πνευματική ιδιοκτησία ως κινητή με τον ίδιο χαρακτήρα που έχει η κυριότητα αλλά με περιορισμένη μόνο τη χρονική διάρκεια. Ωστόσο, ο Renouard (1840) ζητάει να απομακρυνθεί η λέξη ιδιοκτησία, γιατί το δικαίωμα του δημιουργού δεν είναι παρά μια κοινωνική ανταμοιβή.

Η ιδέα της αποσύνδεσης του δικαιώματος από την εμπράγματη ιδιοκτησία προωθεί τη λύση προς την πλευρά του πνευματικού στοιχείου. Ο Bertauld (1869) διδάσκει ότι οι ιδέες δεν είναι πράγματα και δεν έχουν υπόσταση ανεξάρτητη από το ανθρώπινο πνεύμα. Πάνω στον ιδιαίτερο χαρακτήρα του δικαιώματος του δημιουργού, ο Picard (1873) διατυπώνει την άποψη ότι το δικαίωμα του δημιουργού ανήκει στην κατηγορία των δικαιωμάτων της διανόησης και χαρακτηρίζονται ως αποκλειστικά και μονοπωλιακής φύσεως. Ο Morrillot (1878) είναι ο πρώτος που συστηματικά εισάγει την έννοια του ηθικού δικαιώματος. Ήδη στην Αγγλία, όπου για πρώτη φορά ρυθμίστηκε νομοθετικά η προστασία του δημιουργού (1709), υπό την επίδραση του φιλοσόφου John Locke και της φυσικού δικαίου αντίληψης περί της ιδιοκτησίας ως προϊόντος της ανθρώπινης εργασίας, κρατούσε η θεωρία ότι σύμφωνα με το άγραφο δίκαιο ο συγγραφέας έχει χρονικά απεριόριστη πνευματική ιδιοκτησία στο έργο του και ότι η μορφή του πνευματικού αγαθού διαφέρει από το ενσώματο χειρόγραφο. Από τους πρωτεργάτες του δικαίου της πνευματικής ιδιοκτησίας, ο Γάλλος Pouillet (1879) διδάσκει ότι η πνευματική ιδιοκτησία είναι μια ιδιαίτερη ιδιοκτησία πάνω σε ένα κινητό ιδιαίτερης φύσης που δεν επιβάλλει την απομάκρυνση από την παραδοσιακή έννοια της ιδιοκτησίας. Το γαλλικό Ακυρωτικό το 1887 φοβούμενο ότι χαρακτηρίζοντας το δικαίωμα αυτό σαν ιδιοκτησία, υπήρχε κίνδυνος να παραμεριστούν τα ηθικής φύσεως δικαιώματα του δημιουργού, εγκαταλείπει τη λέξη ιδιοκτησία και στη θέση της χρησιμοποιεί τους όρους μονοπώλιο και αποκλειστικό δικαίωμα. Η λέξη ιδιοκτησία δεν χρησιμοποιήθηκε ούτε στη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (1886). Η καντιανή και εγελιανή τροφοδοτούν τους Γερμανούς νομομαθείς να τοποθετήσουν το έργο στη σφαίρα της προσωπικότητας του δημιουργού. Ο Γερμανός νομομαθής Otto v. Gierke (1895) διατυπώνει τη θεωρία ότι το έργο ανήκει στη σφαίρα της προσωπικότητας του δημιουργού. Το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας παρέχει εξουσία σε αυτό το συστατικό της σφαίρας της προσωπικότητας. Αυτό που προέχει είναι ο σύνδεσμος του δημιουργού με το έργο και η προστασία των προσωπικής φύσεως συμφερόντων του δημιουργού. Το δικαίωμα του δημιουργού υπόκειται συνεπώς στους ίδιους κανόνες που διέπουν τα δικαιώματα από την προσωπικότητα. Από αυτό το δικαίωμα από

την προσωπικότητα μπορούν ασφαλώς να πηγάζουν και περιουσιακής φύσεως εξουσίες και έτσι προστατεύονται και τα με τη δημοσίευση του έργου οικονομικά συμφέροντα του δημιουργού. Το δικαίωμα έστω και αν πηγάζουν προσωπικής και περιουσιακής φύσεως εξουσίες, είναι ενιαίο (μονιστική αντίληψη). Η χρονικά περιορισμένη προστασία του έργου δικαιολογείται ακριβώς λόγω της εξαφάνισης, μετά το θάνατο, της προσωπικότητας του δημιουργού. Επίσης, ο Josef Kohler (1907) διατυπώνει την θεωρία περί δικαιώματος πάνω σε άυλο αγαθό. Το δικαίωμα του δημιουργού είναι δικαίωμα πάνω σε ένα έννομο αγαθό που δεν έχει ενσώματη, υλικά χειροπιαστή υπόσταση, αλλά είναι άυλο και βρίσκεται έξω από την προσωπικότητα. Το προστατευόμενο αγαθό είναι συνεπώς διάφορο από την προσωπικότητα και ξεχωριστό από το ενσώματο πράγμα - φορέα του. Κατά τον Kohler, δίπλα στο δικαίωμα πάνω σε ένα άυλο αγαθό συνυπάρχει και το δικαίωμα που προστατεύει την προσωπικότητα του δημιουργού, τα ηθικής φύσεως συμφέροντά του. Έτσι το δικαίωμα του δημιουργού στο έργο του δεν είναι ενιαίο αλλά διπλό. Συνοψίζοντας υπάρχει α) η θεωρία που αντιμετωπίζει την πνευματική ιδιοκτησία σαν την κυριότητα του αστικού δικαίου, δηλαδή ότι είναι ένα δικαίωμα πάνω σε ένα αντικείμενο, δικαίωμα απόλυτο ως στρεφόμενο κατά παντός και δικαίωμα με περιουσιακό περιεχόμενο. β) Η θεωρία που βλέπει την πνευματική ιδιοκτησία σαν μια παραλλαγή του δικαιώματος της προσωπικότητας, τονίζοντας την κυρίως την ηθική σχέση του δημιουργού με το έργο του και γ) η θεωρία που υποστηρίζει ότι η πνευματική ιδιοκτησία αποτελεί ένα δικαίωμα το οποίο απαρτίζεται, αφενός από στοιχεία περιουσιακά και αφετέρου από στοιχεία προσωπικά/ ηθικά. Το ερώτημα που τέθηκε εν συνεχεία είναι αν το δικαίωμα του δημιουργού είναι ενιαίο ή διπλό, δηλαδή αν είναι ένα ή δύο χωριστά δικαιώματα και όχι η άυλη μορφή του έργου, την οποία αποδέχονται και οι δύο θεωρίες. Ο νόμος 2121/1993 αρ.1 φαίνεται να αποδέχεται τη μονιστική αντίληψη. «Οι πνευματικοί δημιουργοί με τη δημιουργία του έργου αποκτούν πάνω σε αυτό πνευματική ιδιοκτησία, που περιλαμβάνει ως απεριόριστα, αποκλειστικά και απόλυτα δικαιώματα, το δικαίωμα εκμετάλλευσης του έργου (περιουσιακό

δικαίωμα) και το δικαίωμα προστασίας του προσωπικού δεσμού του δημιουργού με το έργο του (ηθικό δικαίωμα)». 4. α) Ηθικό δικαίωμα του δημιουργού και προσωπικότητα β) Η νομική φύση του δικαιώματος στα προσωπικά δεδομένα Ειδική βιβλιογραφία: 13) Διονυσία Καλλινίκου, «Πνευματική ιδιοκτησία και συγγενικά δικαιώματα», 3 η εκδόση Π.Ν Σάκκουλας, Αθήνα 2008, σελ 19, 25-27, 14, 15) Ιωάννης Κ. Καράκωστας, Το δίκαιο της προσωπικότητας, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2012, σελ. 237-243, 285-293 α) Παλαιότερα υποστηριζόταν ότι το ηθικό δικαίωμα του δημιουργού δεν αποτελούσε στοιχείο της πνευματικής ιδιοκτησίας, αλλά αναγνωριζόταν ως μια εκδήλωση του δικαιώματος της προσωπικότητας που προστατευόταν με τα άρθρα 57 και 59 Α.Κ., με αποτέλεσμα μετά το θάνατο του δημιουργού, οι κληρονόμοι του αποκτούσαν το δικό τους δικαίωμα, το οποίο στηριζόταν στο αρ 57 ΑΚ, δηλαδή στην προστασία της προσωπικότητας. Κατά συνέπεια η πνευματική ιδιοκτησία ταυτιζόταν μόνο με το περιουσιακό δικαίωμα του δημιουργού πάνω στο έργο του, ενώ το ηθικό δικαίωμα δεν αποτελούσε στοιχείο της πνευματικής ιδιοκτησίας αλλά των γενικών αρχών του αστικού δικαίου. Αν όμως ήταν έτσι τα πράγματα τότε η αυτοτέλεια της πνευματικής ιδιοκτησίας έναντι των λοιπών κλάδων του δικαίου θα υπονομευόταν. Επίσης, η άποψη αυτή δεν συλλαμβάνει το γεγονός ότι από ένα δικαίωμα, όπως της πνευματικής ιδιοκτησίας, μπορούν να απορρέουν επιμέρους δικαιώματα, ηθικά και περιουσιακά. Παρόλο που η θεωρία αυτή υπογραμμίζει την έννοια και σημασία της (ηθικής) προσωπικότητας στο δίκαιο, η θεμελίωση της είναι και πρέπει να είναι διαφορετική. Ας δούμε όμως τις απόψεις πάνω σε αυτό το ζήτημα που έχουν διατυπωθεί. 13,14 Επιχείρημα υπέρ της ταύτισης του δικαιώματος της προσωπικότητας με της πνευματικής ιδιοκτησίας προβάλλεται λόγω της υπάρξεως της διάταξης του αρ. 60 ΑΚ «όποιος προσβάλλεται παράνομα στα προϊόντα της διανοίας του έχει δικαίωμα να αρθεί η προσβολή και να μην επαναληφθεί στο μέλλον». Να σημειωθεί ότι ο όρος διανοητική ιδιοκτησία περιλαμβάνει τόσο την πνευματική

ιδιοκτησία, όσο και τη βιομηχανική ιδιοκτησία, όπως τις εφευρέσεις και τα σήματα. Ο αντίλογος είναι ότι η ρύθμιση του αρ. 65 του Ν. 2121/1993 προβλέπει ένα πλέγμα αστικών κυρώσεων: αξίωση αναγνώρισης του δικαιώματος, αξίωση άρσης της προσβολής και παράλειψής της στο μέλλον, αξίωση αποζημίωσης και ικανοποίησης της ηθικής βλάβης, αξίωση αδικαιολόγητου πλουτισμού και ως ειδικότερη υπερισχύει της υπ αρ. 60 διάταξης του Αστικού Κώδικα. Έτσι ακόμη και αν η τελευταία εφαρμοστεί συμπληρωματικά, προϋπόθεση εφαρμογής της είναι αναγνώριση του αποκλειστικού δικαιώματος του δημιουργού στο έργο του χάριν της υπάρξεως του νόμου 2121/1993. Ενάντια στην ταύτιση της πνευματικής ιδιοκτησίας με το δικαίωμα στην προσωπικότητα προβάλλεται το επιχείρημα ότι το δικαίωμα του δημιουργού πάνω στο έργο του αφού ενσωματώνεται σε υλικό φορέα και μπορεί να μεταβιβαστεί, αποχωρίζεται από την προσωπικότητα του δημιουργού. Βέβαια η αλληλεξάρτηση προσωπικότητας και δημιουργήματος καταδεικνύει ότι αυτό παραμένει πάντοτε στενά συνδεδεμένο με το δημιουργό του. Αμφισβητείται επίσης κατά πόσον οι ειδικές ρυθμίσεις για τα δικαιώματα της πνευματικής ιδιοκτησίας αποκλείουν την εφαρμογή του δικαίου της προσωπικότητας. Υπάρχει η άποψη που δεν δέχεται ότι το ηθικό δικαίωμα αποτελεί ειδική έκφανση του δικαιώματος στην προσωπικότητα με τον ισχυρισμό ότι το πρώτο προστατεύει όχι το πρόσωπο καθ αυτό αλλά τη σχέση του δημιουργού με το έργο του. Άλλη αιτιολογία είναι ότι ο δεσμός του δημιουργού με το έργο του είναι ισχυρότερος από το δεσμό του προσώπου με άλλα στοιχεία της προσωπικότητάς του, έχει δηλαδή αμυντικό κατ αρχήν χαρακτήρα, ενόψει μάλιστα του γεγονότος ότι ένα έργο έχει εκ φύσεως τον προορισμό να δημοσιευθεί στο κοινό και να γίνει αντικείμενο εμπορικής εκμετάλλευσης. Έτσι κρίθηκε (Εφ. Αθ. 3214/2007) ότι δεν υφίσταται δυνατότητα συμπληρωματικής εφαρμογής των διατάξεων του (ΑΚ 57 επ.) για το δικαίωμα στην προσωπικότητα στην περίπτωση της παράλειψης εκδότη να δημοσιεύσει

το έργο του δημιουργού, μολονότι ο τελευταίος έχει προδημοσιεύσει την έκδοσή του σε ομιλίες, μέσα μαζικής ενημέρωσης κλπ. Υπάρχει και η γνώμη ότι το ηθικό δικαίωμα, ήτοι το δικαίωμα προστασίας του προσωπικού δεσμού του δημιουργού με το έργο του, πρέπει να διακρίνεται από το περιουσιακό, ήτοι το δικαίωμα εκμετάλλευσης του έργου. Επειδή όμως το πρώτο εμπεριέχεται στην ευρεία έννοια της προσωπικότητας, εφαρμόζονται ευθέως και όχι αναλογικά τα αρ. 57 επ ΑΚ. Ενδεικτικώς, το στενό σύνδεσμο του ηθικού δικαιώματος με το δικαίωμα στην προσωπικότητα υποδηλώνει η διάταξη του αρ. 4 του Ν. 2121/1993, η οποία αναφέρεται στην προσβολή του προσώπου του δημιουργού λόγω των συνθηκών παρουσίασης του έργου στο κοινό. Την πρακτική χρησιμότητα της αναγνώρισης του δικαιώματος στην προσωπικότητα επικαλούνται κάποιοι στις περιπτώσεις που μια μορφή δημιουργίας δεν προστατεύεται ρητά από το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας, όπως οι ιδέες ενός δημιουργού. Κατά συνέπεια υποστηρίζεται ότι η προσβολή της προσωπικότητας του δημιουργού δεν προϋποθέτει παραβίαση κάποιας ειδικής διάταξης της πνευματικής ιδιοκτησίας, με το σκεπτικό ότι π.χ. η μη αναφορά του συντάκτη δικογράφων σε νομικό τόμο ενδέχεται να παραβιάσει το δικαίωμα της προσωπικότητας αυτού, ανεξάρτητα αν τα συγκεκριμένα δικόγραφα δεν είναι πρωτότυπα κατά την έννοια του Ν.2121/1993, όπως δέχτηκε το Εφετείο Αθηνών στην υπ αρ. 1280/2007 απόφασή του. β) Τη νομολογία και θεωρία επίσης έχει απασχολήσει το ερώτημα πότε και υπό ποιες προϋποθέσεις είναι δυνατή η επεξεργασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και συγκεκριμένα των πληροφοριών που αφορούν το πρόσωπο, δεδομένου ότι αποτελούν πτυχή της προσωπικότητας του ατόμου, δηλαδή έκφραση του πληροφοριακού αυτοκαθορισμού του.15 Η αρχειοθέτηση, η επεξεργασία ηλεκτρονική και μη πληροφοριών προσωπικών δεδομένων φαίνεται να ενέχουν κινδύνους που αφορούν την προσωπικότητα και τον ιδιωτικό βίο του ατόμου, γι αυτό και τέθηκε το ζήτημα αν πρέπει να αναγνωριστεί ένα αυτοτελές δικαίωμα του ατόμου πάνω στις πληροφορίες που τον αφορούν.

Έτσι υποστηρίχθηκε ότι υπάρχει ένα ιδιαίτερο δικαίωμα επί των ιδίων πληροφοριών που εξατομικεύεται στις διατάξεις για την προστασία από την ηλεκτρονική πληροφόρηση και βρίσκει πεδίο εφαρμογής και στο χώρο του αστικού δικαίου. Άλλη άποψη υποστηρίζει ότι η ενεργοποίηση του δικαιώματος αυτού περιορίζεται στο πλαίσιο ειδικών νόμων, ενώ στο αστικό δίκαιο εφαρμόζονται οι γενικές ρυθμίσεις προστασίας της προσωπικότητας. Ο H.Meister θεωρεί ότι εξαιτίας της αοριστίας προκαθορισμού της ιδιωτικής σφαίρας είναι αναγκαία η αναγνώριση ενός ειδικού δικαιώματος επί των ιδίων πληροφοριών. Ωστόσο κατά τον H.Meister, αν και πρέπει να υπάρχει ένα ειδικό δικαίωμα επί των ιδίων πληροφοριών, αυτό δεν επηρεάζει τις διατάξεις του ειδικών νόμων. Το δικαίωμα αυτό πηγάζει από το δικαίωμα στην προσωπικότητα αλλά λειτουργεί σαν πλαίσιο που εξυπηρετεί αποκλειστικά και μόνο τη δημιουργία ειδικών δικαιωμάτων και πεδίων προστασίας, μη δυνάμενο να χρησιμεύσει ως αυτοτελές νομικό θεμέλιο. Τέλος διατυπώθηκε και η άποψη ότι το δικαίωμα αυτό αποτελεί δικαίωμα κυριότητας του φορέα επί των ηλεκτρονικών δεδομένων που αναφέρονται στο πρόσωπό του. Οι αντιρρήσεις που προβάλλονται είναι οι εξής: η σχέση του ανθρώπου με τις πληροφορίες που το αφορούν δεν μπορεί να θεωρηθεί σχέση κυρίου προς πράγμα, διότι δεν υφίσταται καν πράγμα και επιπλέον στην εμπράγματη σχέση ο φορέας του δικαιώματος είναι δυνατό να μεταβληθεί. Κατά της θεωρίας του Meister αντιτάσσεται ότι το δικαίωμα στην προσωπικότητα δεν είναι αδύναμο να παράσχει την απαραίτητη προστασία αλλιώς θα ήταν ανύπαρκτο. Επίσης ότι η κατοχύρωση ενός ειδικού δικαιώματος στις πληροφορίες που αφορούν το πρόσωπο δεν μπορεί να παρακάμψει τα προβλήματα που προκύπτουν από την σχετικότητα/ απροσδιοριστία της ιδιωτικής σφαίρας. Εν τέλει λέγεται ότι αυτό που θα επιτευχθεί με την κατοχύρωση ενός ειδικού δικαιώματος είναι η διατάραξη ή και η διακοπή της απαραίτητης σε κάθε μέλος του κοινωνικού συνόλου επικοινωνίας, κάτι που αντίκειται στην έννοια και στο σκοπό της προστασίας των ηλεκτρονικών δεδομένων.

Ο εκδοθείς στην Ελλάδα σχετικός νόμος είναι ο Ν. 2472/1997 και η θεωρία τείνει προς την άποψη ότι για την προστασία του προσώπου δεν είναι αναγκαία η ύπαρξη ενός ειδικού δικαιώματος και το ίδιο το δικαίωμα στην προσωπικότητα χαράσσει τα όρια του επιτρεπτού ή μη, της επεξεργασίας, συλλογής, (ηλεκτρονικής) απομνημόνευσής ή αρχειοθέτησής των προσωπικών πληροφοριών ενός προσώπου. Το δικαίωμα πάντως επί των προσωπικών δεδομένων αποτελεί ένα απόλυτο δικαίωμα πάνω σε άυλο αγαθό, με στενό σύνδεσμο προς την προσωπικότητα του δικαιούχου. 5. Η διαχείριση και εκμετάλλευση του έργου Ειδική βιβλιογραφία: 19) Γιώργος Α. Κουμάντος, «Πνευματική ιδιοκτησία», 8 η έκδοση Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα - Κομοτηνή 2002, σελ. 190-202, 16) Λάμπρος Ε. Κοτσίρης, «Δίκαιο Πνευματικής ιδιοκτησίας», 4 η έκδοση Σάκκουλας, Αθήνα - Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 179-202, 211-217, 17,18) Διονυσία Καλλινίκου, «Πνευματική ιδιοκτησία και συγγενικά δικαιώματα», 3 η εκδόση Π.Ν Σάκκουλας, Αθήνα 2008, σελ 197 210, 321-326. Παρόλο που τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας έχουν κοινά γνωρίσματα είναι δηλαδή απεριόριστα, απόλυτα και αποκλειστικά, το περιουσιακό δικαίωμα μεταβιβάζεται με πράξη εν ζωή ή αιτία θανάτου, ενώ (αρ. 12 Ν.2121/1993) το ηθικό είναι αμεταβίβαστο μεταξύ ζώντων και μόνο μετά το θάνατο του δημιουργού περιέρχεται στους κληρονόμους του που οφείλουν να το ασκούν σύμφωνα με τη θέληση του δημιουργού, εφόσον τέτοια θέληση έχει ρητά εκφραστεί. 16 Πολλές φορές επειδή οι δικαιούχοι και δημιουργοί δεν δύνανται να παρακολουθούν όλες τις χρήσεις των έργων τους, μπορούν να συνάψουν συμβάσεις για τη διαχείριση του περιουσιακού τους δικαιώματος με οργανισμούς συλλογικής διαχείρισης. Οι βασικές αρμοδιότητες των οργανισμών είναι να διαχειρίζονται τα δικαιώματα που τους έχουν αναθέσει οι δημιουργοί ή δικαιούχοι, να ελέγχουν τη χρήση των έργων, να δίνουν άδεια χρήσης, να εισπράττουν την αμοιβή από τους χρήστες και να διανέμουν τις

αμοιβές στους δικαιούχους. Μόνο για τρεις περιπτώσεις είναι υποχρεωτική η άσκηση συλλογικής διαχείρισης: α) την είσπραξη της εύλογης αμοιβής που οφείλεται για την ιδιωτική αναπαραγωγή, β) την είσπραξη της εύλογης αμοιβής που οφείλεται στους ερμηνευτές ή εκτελεστές καλλιτέχνες και στους παραγωγούς υλικών φορέων ήχου, εικόνας ή ήχου και εικόνας, όταν οι σχετικοί υλικοί φορείς χρησιμοποιούνται για ραδιοτηλεοπτική μετάδοση ή για παρουσίαση στο κοινό, γ) τη διαχείριση της δευτερεύουσας καλωδιακής μετάδοσης ραδιοτηλεοπτικών προγραμμάτων. 17 Ο Ν. 2121/1993 αρ.12 επ. επίσης προβλέπει τη δυνατότητα μεταβίβασης του περιουσιακού δικαιώματος μεταξύ ζώντων ή αιτία θανάτου για την οικονομική εκμετάλλευση του έργου. Ο δημιουργός δύναται να συνάψει έγγραφες συμβάσεις (εκδοτικές, μετάφρασης, οπτικοακουστικής παραγωγής, θεατρικής παράστασης, εκτέλεσης μουσικής, ραδιοφωνικής και τηλεοπτικής μετάδοσης) και να παραχωρήσει άδειες εκμετάλλευσης με τρίτους ή από τρίτους που έχουν το δικαίωμα από το δημιουργό με παραπέρα συμβαλλομένους. 18 Περαιτέρω καθιερώνεται η απαγόρευση της κατάρτισης σύμβασης που αφορά το σύνολο των μελλοντικών έργων και τους μελλοντικούς τρόπους εκμετάλλευσης. Προβλέπεται η δυνατότητα συμβατικού περιορισμού του περιουσιακού δικαιώματος όσον αφορά την έκταση, τη διάρκεια, τις εξουσίες κλπ, καθώς και η υποχρέωση του αντισυμβαλλομένου να παρουσιάζει το έργο στο κοινό μέσα σε εύλογο χρόνο, όπως και η αμοιβή του δημιουργού (ποσοστιαία κατ αρχήν ή μη). Ο νόμος επίσης διευκρινίζει ότι η μεταβίβαση της κυριότητας του υλικού φορέα πάνω στον οποίο έχει ενσωματωθεί το έργο δεν επιφέρει τη μεταβίβαση των εξουσιών που πηγάζουν από το περιουσιακό δικαίωμα. Τέλος, ακόμη και αν έχει συμφωνηθεί η ολική μεταβίβαση του περιουσιακού δικαιώματος, η συμφωνία θεωρείται ότι αφορά μόνο τις εξουσίες που ήταν γνωστές κατά την ώρα της μεταβίβασης (θεωρία του σκοπού της μεταβίβασης). Πχ αν σκοπός των συμβάσεων ήταν η κινηματογραφική παραγωγή και προβολή μιας ταινίας, από το δημιουργό στον παραγωγό μεταβιβάζονται μόνο οι εξουσίες που είναι αναγκαίες για την εκπλήρωση του σκοπού της σύμβασης, δηλαδή της κινηματογραφικής παραγωγής και προβολής.

Εκτός λοιπόν από την κτήση του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας με τη δημιουργία (πρωτογενή κτήση) υπάρχει και η δευτερογενής (παράγωγη) κτήση του. Η μεταβίβαση απαιτεί τη σύναψη σύμβασης, δηλαδή τη σύμπτωση βουλήσεων των συμβαλλομένων μερών. 19 6. Η απόλυτη και σχετική ενέργεια των δικαιωμάτων Ειδική βιβλιογραφία: 23,24) Λάμπρος Ε. Κοτσίρης, «Δίκαιο Πνευματικής ιδιοκτησίας», 4 η έκδοση Σάκκουλας, Αθήνα - Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 256-259, 20) Διονυσία Καλλινίκου, «Πνευματική ιδιοκτησία και συγγενικά δικαιώματα», 3 η εκδόση Π.Ν Σάκκουλας, Αθήνα 2008, σελ 9 12, 372-377, 22) Μιχ. Π. Σταθόπουλος, «Επιτομή Γενικού Ενοχικού Δικαίου», εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα Θεσσαλονίκη 2004, σελ. 26 επ., 49 επ., 151 επ. 21) Φίλιππος Κ. Βασιλόγιαννης, «Πρόσωπα, λόγοι και πράγματα: ιδιοκτησία και μη διανεμητική δικαιοσύνη», εκδόσεις Ευρασία, Αθήνα 2015, σελ. 53-68. Η πνευματική ιδιοκτησία προστατεύεται και συνταγματικά με τις διατάξεις που κατοχυρώνουν τα ατομικά δικαιώματα. Ειδικότερα την προστασία του πνευματικού δημιουργού εγγυάται το άρθρο 2 παρ.1 Σ (προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας), το αρ.5 παρ. 1 και 3 (ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας), το άρθρο 14 παρ. 1 (ελευθερία τέχνης, επιστήμης, έρευνας και διδασκαλίας). Πέρα όμως από αυτή την προστασία η πνευματική ιδιοκτησία προστατεύεται και με το άρθρο 17 Σ που εγγυάται την προστασία της ιδιοκτησίας. Σύμφωνα με την θεωρία και τη νομολογία (απόφαση 40/1998 του Αρείου Πάγου) η έννοια της ιδιοκτησίας είναι ευρύτερη από αυτήν του εμπραγμάτου δικαίου. Εμπράγματα είναι τα δικαιώματα πάνω σε ενσώματα αντικείμενα ή όσα λογίζονται από το νόμο ως πράγματα (947 ΑΚ). Στο εμπράγματο δίκαιο υπάγεται και η κυριότητα «Αντικείμενο κυριότητας είναι μόνο πράγματα ή όσα θεωρούνται πράγματα από το νόμο» (999ΑΚ). Η ιδιοκτησία επομένως υπό τη συνταγματική της έννοια είναι ευρύτερη από την έννοια της κυριότητας του αστικού δικαίου και περιλαμβάνει όχι μόνο τα εμπράγματα αλλά κάθε περιουσιακό δικαίωμα, (εμπράγματο, ενοχικό, δικαίωμα πάνω σε άυλα αγαθά). Ο δημιουργός έχει άμεση εξουσία επί όλων των δικαιωμάτων του, τα οποία αποτελούν την ιδιοκτησία του.

Επίσης βάσει της υπ αρ. 6/2007 απόφαση της Ολομέλειας του Αρείου Πάγου στην έννοια της περιουσίας και της ιδιοκτησίας υπάγονται και οι ενοχικές αξιώσεις που αφορούν δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας και ειδικότερα η εύλογη αμοιβή του άρθρου 18 παρ. 3 του Ν.2121/1993 (αναπαραγωγή έργου για ιδιωτική χρήση με χρήση τεχνικών μέσων). 20 Επομένως, τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας όπως και τα εμπράγματα, έχουν απόλυτη ενέργεια, δηλαδή ανήκουν σε ένα πρόσωπο ή σύνολο προσώπων και αντιτάσσονται έναντι όλων. Αντιθέτως τα εκ της συμβάσεως δικαιώματα είναι σχετικά, ανήκουν σε ένα πρόσωπο ή σύνολο προσώπων και αντιτάσσονται κατά ενός άλλου προσώπου ή ενός συνόλου προσώπων 21. Τι σημαίνει όμως αυτό; 22 Θα ήθελα προς τούτο να κάνω τον ακόλουθο παραλληλισμό: Κατά την κρατούσα θεωρία εμπράγματο δικαίωμα αποτελεί μια σχέση μεταξύ προσώπων και πραγμάτων, που παρέχει «έννομη, άμεση και απόλυτη (κατά παντός τρίτου) εξουσία και δικαιολογεί τη δύναμη διώξεως κατά των προσβολέων της». Το πράγμα δηλαδή υπόκειται ευθέως στην κυριαρχική βούληση του δικαιούχου (αρχή της αμεσότητας), την οποία εξασφαλίζει και η απόλυτη ενέργεια του εμπραγμάτου δικαιώματος, που επιτρέπει στο δικαιούχο να επιβάλλει το σεβασμό της εξουσίας του. Το εμπράγματο δικαίωμα διέπεται λοιπόν από την αρχή της αμεσότητας, αλλά και από την αρχή της αποκλειστικότητας, του αποκλεισμού των τρίτων από κάθε επέμβαση επί του πράγματος. Επομένως η απολυτότητα του εμπραγμάτου δικαιώματος σημαίνει ότι αυτό αντιτάσσεται κατά οποιουδήποτε τρίτου προσβολέα της άμεσης σχέσεως δικαιούχου προς το πράγμα. Αντίστοιχα, η αποκλειστικότητα του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας υποδηλώνει ότι μόνο ο δημιουργός έχει την εξουσία πάνω στο έργο του, ως άυλο αγαθό και ότι μόνο αυτός μπορεί να επιτρέψει ή να απαγορεύσει την οικονομική εκμετάλλευσή του, ενώ ως απόλυτο δικαίωμα η πνευματική ιδιοκτησία έχει ισχύ έναντι όλων και δίνει στο δημιουργό την εξουσία να στραφεί και να αποκρούσει κάθε προσβολή τρίτων πάνω στο έργο του. Συνέπεια του απολύτου χαρακτήρα του δικαιώματος είναι ότι ο δημιουργός ή δικαιούχος συγγενικού δικαιώματος ή ο κατασκευαστής βάσης δεδομένων

μπορεί να αξιώσει την αναγνώριση του δικαιώματός του πνευματικής ιδιοκτησίας, την άρση της προσβολής και την παράλειψή της στο μέλλον (αρ.65 Ν.2121/1993).23 Προς την απόλυτη ενέργεια των δικαιωμάτων, (εμπράγματα / 973 ΑΚ, δικαίωμα στην προσωπικότητα / 57ΑΚ, δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας κλπ.) αντιδιαστέλλεται η σχετική, μεταξύ των μερών ενέργεια της ενοχικής σχέσης. Σύμφωνα με το άρθρο 287 ΑΚ, η ενοχή είναι η σχέση με την οποία ένα πρόσωπο έχει υποχρέωση προς ένα άλλο σε παροχή. Η ενέργεια της ενοχικής σχέσης είναι σχετική με την έννοια ότι αναπτύσσεται μόνο μεταξύ των μερών. Η οφειλή επομένως είναι η παθητική και η απαίτηση η ενεργητική πλευρά της σχέσης δύο προσώπων, του οφειλέτη και του δανειστή. Η πηγή τώρα της οφειλής μπορεί να είναι είτε δικαιοπραξία, κυρίως σύμβαση, είτε αδικοπραξία, είτε αδικαιολόγητος πλουτισμός, είτε διοίκηση αλλοτρίων κλπ. Η ενοχική σχέση επομένως πηγάζει αλλά όχι μόνο, είτε απευθείας από το νόμο (ιδίως ενοχή από αδικοπραξία/914 ΑΚ), είτε από την ιδιωτική βούληση (συνήθως από σύμβαση μεταξύ των υποκειμένων της ενοχής). Συνηθισμένη περίπτωση σύμβασης είναι η μεταβίβαση ενός περιουσιακού δικαιώματος έναντι ανταλλάγματος, με την οποία ο ένας συμβαλλόμενος αναλαμβάνει την υποχρέωση να μεταβιβάσει π.χ. την κυριότητα ενός πράγματος στον άλλο και ο τελευταίος αναλαμβάνει την υποχρέωση να πληρώσει το τίμημα που συμφωνήθηκε. Κατά κύριο λόγο τα αγαθά που αποτελούν αντικείμενο παροχών έχουν περιουσιακή αξία, όπως τα ενσώματα αντικείμενα, η εργασία ή τα άυλα αγαθά, αποτιμώνται δε στις συναλλαγές σε χρήμα. Η ζημία συνεπώς που επέρχεται είναι περιουσιακή και ο οφειλέτης αυτής υποχρεούται σε αποζημίωση του δανειστή. Αντίθετα η αδικοπραξία δεν αφορά περιουσιακά αγαθά, αποτελεί βλάβη ενός απολύτου αγαθού του προσώπου, όπως η ζωή, η σωματική ακεραιότητα, η ελευθερία, που ήδη προ της αδικοπραξίας ανήκε στο μετέπειτα δανειστή. Η βλάβη αποτιμάται σε χρήμα, παρότι η «ζημία» είναι ηθική και ο οφειλέτης οφείλει να ικανοποιήσει χρηματικά το δανειστή, το θύμα της βλάβης. Ένα λοιπόν από τα σημαντικότερα και συνηθέστερα είδη ενοχών είναι εκείνες στις οποίες η παροχή συνίσταται σε αποζημίωση, δηλαδή σε αποκατάσταση της ζημίας. Ένα πρόσωπο, ο οφειλέτης, έχει υποχρέωση να αποζημιώσει ένα

άλλο, το δανειστή και συγκεκριμένα να αποκαταστήσει/ επανορθώσει τη ζημία που ο τελευταίος υπέστη. Επομένως κεντρική έννοια και προϋπόθεση για την ενοχή προς αποζημίωση είναι η ζημία. Η ύπαρξή της είναι απαραίτητη για τη γέννηση της υποχρέωσης προς αποζημίωση και της αντίστοιχης απαίτησης. Αυτός που την υπέστη (ζημιωθείς) είναι ο δανειστής και αυτός που έχει υποχρέωση να την αποκαταστήσει είναι κατά κανόνα αυτός που την προκάλεσε, ο ζημιώσας, δηλαδή ο οφειλέτης. Ωστόσο αποζημίωση δεν οφείλεται σε κάθε περίπτωση που προκαλείται ζημία, αλλά μόνο όταν υπάρχει ευθύνη του ζημιώσαντος, η οποία να συνδέεται αιτιωδώς με τη ζημία. Η έννοια της ενοχής ως σχέσεως μεταξύ υποχρέου και δικαιούχου μας καλεί να συλλάβουμε κανονιστικά τη διαδοχή της ζημιογόνου πράξεως (ως κανονιστικού αιτίου) και της βλάβης (ως αποτελέσματος). Ήτοι της έννοιας της ενοχής ως σχέσης υποχρέου προς δικαιούχου, την ευθύνη του υποχρέου, τη ζημία του δικαιούχου και τον αιτιώδη μεταξύ των δύο τελευταίων σύνδεσμο. Η ζημία αποτελεί το αντικείμενο της ευθύνης Η ενοχή συνεπώς δημιουργεί προσωπικό δεσμό μεταξύ του δανειστή και του οφειλέτη. Θετικά σημαίνει τη δέσμευση της βούληση του ενός (ενοχική υποχρέωση και ευθύνη) απέναντι στον άλλο και αρνητικά ότι τρίτα πρόσωπα δεν μπορούν να αποκτήσουν δικαιώματα ή υποχρεώσεις από την ενοχική σχέση. Εφόσον δηλαδή το ενοχικό δικαίωμα κατευθύνεται προς τη βούληση ενός άλλου προσώπου, αντιτάσσεται μόνο κατά του οφειλέτη ακόμη και αν αφορά σε πράγμα. Επομένως, σε αντίθεση με το εμπράγματο δικαίωμα, το οποίο προ της προσβολής του είναι δικαίωμα άνευ αξιώσεως και όταν προσβληθεί δημιουργείται εμπράγματη αξίωση, όταν προσβληθεί ενοχικό δικαίωμα δημιουργείται ενοχική αξίωση (π.χ. από πλημμελή εκπλήρωση σύμβασης ή αδικοπραξία). Ενοχικό δικαίωμα και αξίωση ταυτίζονται. Ακολούθως οι διαπροσωπικές σχέσεις των μερών δύναται να είναι είτε εκούσιες, π.χ. συμβάσεις είτε ακούσιες π.χ. αδικοπρακτικές, περιλαμβανομένων και των αξιώσεων αδικαιολόγητου πλουτισμού. Η προστασία του δικαστή παρέχεται

απλώς εξ αντικειμένου, δηλαδή στην επαναφορά της ισορροπίας που διαταράχθηκε. Έτσι και στο δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας προβλέπονται αξιώσεις για αποζημίωση και ικανοποίηση της ηθικής βλάβης (αποκατάσταση της ζημίας λόγω παράνομης ή υπαίτιας πράξης του λήπτη), που ενσωματώνουν τις αξιώσεις των άρθρων 914 και 932 ΑΚ (αρ. 65 Ν.2121/1993). Η αποζημίωση δεν μπορεί να είναι κατώτερη από το διπλάσιο της αμοιβής που συνήθως ή κατά το νόμο καταβάλλεται για το είδος της εκμετάλλευσης που έκανε χωρίς άδεια ο υπόχρεος. Αντί για αποζημίωση και χωρίς να απαιτείται υπαιτιότητα του υποχρέου, ο δημιουργός ή δικαιούχος μπορεί να ζητήσει τον πλουτισμό από τον υπόχρεο (απόδοση της ωφέλειας) ή την καταβολή του κέρδους που ο υπόχρεος αποκόμισε από την εκμετάλλευση αυτή ( 65 παρ 3 Ν.2121/1993). Έτσι θεσπίζεται νομοθετικά στο δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας ο αδικαιολόγητος πλουτισμός (904 ΑΚ) και η μη γνήσια διοίκηση αλλοτρίων αντίστοιχα. Άρα ο προσβαλλόμενος έχει α) αξίωση για αποκατάσταση της πραγματικής ζημίας που υπέστη π.χ. μείωση πωλήσεων, β) αξίωση για καταβολή της εύλογης αμοιβής για τη χρήση του έργου σύμφωνα π.χ. με την αποτίμηση της χρήσης από την αγορά και γ) αξίωση απόδοσης των κερδών που αποκόμισε ο προσβολέας. Η ενοχή του λήπτη από αδικαιολόγητο πλουτισμό και η αδικοπρακτική αξίωση αποζημίωσης μπορούν να σωρευτούν και ο λήπτης να ευθύνεται παραλλήλως, ωστόσο η ικανοποίηση της μιας επιφέρει απόσβεση της άλλης. 24

7. Η διορθωτική δικαιοσύνη Ειδική βιβλιογραφία: 25) Παύλος Κ. Σούρλας, «Φιλοσοφία του Δικαίου», Μια ιστορική εισαγωγή, Τόμος Α : Αρχαιότητα, εκδόσεις Αντ.Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 2000, σελ. 106-116, 26) Αριστοτέλης «Ηθικά Νικομάχεια 2», Άπαντα, τόμος 8, εκδόσεις «Οι Έλληνες» Αθήνα 1993, 1129b 30επ, 1130a 20 επ, 28 επ., 1130b 1-5, 30, 1131a 9, 1132b 21 επ., 27) Φίλιππος Κ. Βασιλόγιαννης, «Πρόσωπα, λόγοι και πράγματα: ιδιοκτησία και μη διανεμητική δικαιοσύνη», εκδόσεις Ευρασία, Αθήνα 2015, σελ. 41-53. 25,26,27 Ο Αριστοτέλης αφιερώνει το Ε βιβλίο του έργου του Ηθικά Νικομάχεια στην ανάλυση της αρετής της δικαιοσύνης, την οποία συλλαμβάνει, αφενός, ως το μέσο μεταξύ δύο άκρων (η μεσότητα αποτελεί χαρακτηριστικό των αρετών) και αφετέρου ως αρετή προς έτερον. Η δικαιοσύνη, κατά τον Αριστοτέλη, είναι ανώτερη έναντι των λοιπών αρετών, διότι αφορά κυρίως τις σχέσεις μας με τους άλλους ανθρώπους, τονίζοντας μάλιστα ο Αριστοτέλης ότι εφαρμογή της δεν είναι τόσο εύκολη όσο το να είμαστε ενάρετοι στις δικές μας υποθέσεις. Συνεπής στη θεωρία του περί της πολιτικής φύσης του ανθρώπου, επισημαίνει το πολιτικό στοιχείο της δικαιοσύνης, καθώς και την υπεροχή των συλλογικών αγαθών απέναντι στα ατομικά. Η αρετή της δικαιοσύνης για τον Αριστοτέλη δεν είναι μόνο μια προσωπική αρετή, δηλαδή ηθική ιδιότητα και έξις μεμονωμένων ανθρώπων, αλλά και χαρακτηριστικό πολιτευμάτων που προωθούν τις αρετές και την ευδαιμονία των πολιτών. Περαιτέρω, η δικαιοσύνη αφορά είτε την ιδιότητα του ανθρώπου που είναι σε όλα ενάρετος, της οποίας αντίθετο είναι η κακία (δικαιοσύνη εν ευρεία εννοία), είτε την ισότητα (δικαιοσύνη εν στενή εννοία), της οποίας αντίθετο είναι η αδικία, που ταυτίζεται με την άνιση μεταχείριση και την πλεονεξία. Κατά τον Αριστοτέλη, αν παραδείγματος χάριν κάποιος μοιχεύει αποβλέποντας στο κέρδος θεωρείται πλεονέκτης και άρα η μοιχεία αποτελεί αδικία, διότι στην περίπτωση της κερδοσκοπίας μοναδική και αποκλειστική αιτία είναι η αδικία. Η αδικία προσβάλλει τη τιμή (προσωπική), τα χρήματα (περιουσιακά αγαθά) και τη σωτηρία (σωματική ακεραιότητα) του θύματος. Στην δικαιοσύνη εν στενή

εννοία αναφέρεται η ανάλυση του Αριστοτέλη στο Ε βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων. Ο Αριστοτέλης εν συνεχεία εισάγει μια διάκριση της υπό στενή έννοια δικαιοσύνης, σε διανεμητική και διορθωτική, διάκριση η οποία αντιστοιχεί σε δύο διαφορετικές σημασίες της ισότητας, που εφαρμόζονται σε δύο διαφορετικούς κύκλους ανθρωπίνων σχέσεων. Τη διορθωτική δικαιοσύνη την αντιλαμβάνεται ως ισότητα της αξίας εκείνου που δίνει και εκείνου που παίρνει κάποιος σε μια ανταλλακτική σχέση με κάποιον άλλο. Θύμα αδικίας είναι εκείνος που δίνει περισσότερα από ότι παίρνει, ενώ δράστης αδικίας εκείνος που παίρνει περισσότερα από ότι δίνει. Επομένως και η διορθωτική δικαιοσύνη, όπως κάθε αρετή, εμφανίζεται ως το μέσο μεταξύ δύο άκρων. Επιπλέον, οι διαφορές που προκύπτουν από τις ανταλλακτικές σχέσεις, νοούνται από τον Αριστοτέλη είτε ως εκούσιες, εδώ εντάσσονται οι διαφορές από σύμβαση, στις οποίες δικαιοσύνη σημαίνει ισότητα της αξίας παροχής και αντιπαροχής, είτε ως ακούσιες, όπως, αδικοπραξίες, κλοπή, μοιχεία, δολοφονία, ψευδομαρτυρία, φόνος, αρπαγή, ακρωτηριασμός, συκοφαντία, εξύβριση. Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι στα εκούσια συναλλάγματα το στοιχείο που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι το αντικειμενικό, δηλαδή η ισότητα της αξίας παροχής και αντιπαροχής. Γι αυτό και όποιος αθετεί τις υποχρεώσεις του σε μια σύμβαση (π.χ. πλημμελής εκπλήρωση υπόσχεσης) υποχρεούται να άρει την αντικειμενική ανισότητα που προκάλεσε με τη συμπεριφορά του. Έτσι στην περίπτωση που ο οφειλέτης μιας σύμβασης αδυνατεί να τηρήσει την υπόσχεσή του προς το δανειστή, υπαιτίως ή μη, οφείλει να αποδώσει την αξία της υποσχέσεώς του. Για τον προσδιορισμό του οφέλους ή της ζημίας είναι μη κρίσιμες οι προσωπικές ιδιότητες, οι ανάγκες, η αρετή ή η κακία των μερών. Η ισότητα αποτελεί πάντοτε ισότητα αξίας. Τούτο σημαίνει περαιτέρω ότι οι κρίσιμες μερίδες και ζημίες πρέπει να είναι πάντοτε αφενός μετρήσιμες, δηλαδή συμμετρικές και αφετέρου αποκαταστάσιμες κατ αξία: διαφορετικά στα μεν ποινικά αδικήματα, δίκαιη ποινή θα έπρεπε να θεωρηθεί εκείνη που βασίζεται στην ανταπόδοση, την οποία ο Αριστοτέλης αρνείται, στα δε αστικά αδικήματα