Οι γυναίκες στην επιστολογραφία της Μέσης Βυζαντινής περιόδου

Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Φιλολογίας Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών 2016-2018 «Σύγχρονες Προσεγγίσεις στη γλώσσα και τα κείμενα» Ειδίκευση Βυζαντινής Φιλολογίας Κανελλακοπούλου Χριστίνα (Α.Μ. 3138) Οι γυναίκες στην επιστολογραφία της Μέσης Βυζαντινής περιόδου 1

Πάτρα, Ιανουάριος 2019 Διπλωματική εργασία Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια: Χριστίνα Κανελλακοπούλου Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Ειρήνη-Σοφία Κιαπίδου Τριμελής επιτροπή αξιολόγησης: Ειρήνη-Σοφία Κιαπίδου Δημήτριος Γεωργακόπουλος Ηλίας Ταξίδης Περίληψη Αντικείμενο της παρούσας εργασίας είναι η συγκέντρωση και η εξέταση όλων των ιδιωτικών φιλολογικών επιστολών που διασώζονται από τον 8 ο μέχρι και τις αρχές του 13 ου αιώνα και απευθύνονται σε γυναίκες. Ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται στη σχέση του εκάστοτε επιστολογράφου με την παραλήπτριά του, καθώς και το είδος της εκάστοτε επιστολής βάσει των επιστολιμαίων χαρακτήρων του Λιβανίου. Λέξεις κλειδιά: Επιστολές, επιστολογράφοι, επιστολιμαίοι χαρακτήρες, Λιβάνιος, παραλήπτριες, 8 ος -13 ος αι. Στη Διπλωματική αυτή Εργασία δηλώνεται ρητά από τον υποψήφιο ότι είναι συγγραφέας αυτής της πρωτότυπης Διπλωματικής Εργασίας και ότι έχει αναφέρει όλες τις πηγές από τις οποίες έκανε χρήση δεδομένων, ιδεών ή λέξεων, είτε αυτές αναφέρονται ακριβώς είτε παραφρασμένες. 2

Πίνακας περιεχομένων Εισαγωγή... 6 Κεφ. 1 Θεόδωρος Στουδίτης... 9 1.1 Βίος και έργο... 9 1.2 Συλλογή επιστολών... 12 1.3 Η αλληλογραφία με τις κοσμικές γυναίκες... 20 1.3.1 Ἀλβενέκᾳ πρωτοσπαθαρέᾳ... 20 1.3.2 Εἰρήνῃ Βασιλίσσῃ... 21 1.3.3 Εἰρήνῃ πατρικίᾳ... 22 1.3.4 Εὐδοκίᾳ κανδιδατίσσῃ... 24 1.3.5 Θεοδοσίᾳ αὐγούστῃ καὶ Βασιλείῳ υἱῳ αὐτῆς... 24 1.3.6 Κασσίᾳ κανδιδατίσσῃ ή Κασσίᾳ... 26 1.3.7 Λογοθετίσσῃ... 28 1.3.8 Μαρίᾳ αὐγούστῃ ή Μαρίᾳ βασιλίσσῃ... 29 1.3.9 Μαρίᾳ σπαθαρέᾳ... 31 1.3.10 Πρὸς τὴν σπαθαρέαν, ἧς τὸ ὂνομα Μαχαρᾶ... 31 1.3.11 Πατρικίᾳ... 32 1.3.12 Πατρικίᾳ ἂλλῃ... 33 1.3.13 Πρωτοσπαθαρέᾳ... 33 1.3.14 Σπαθαρίᾳ τοῦ Φλαβίου ή Τῇ σπαθαρέᾳ τοῦ Φλαβιανοῦ... 33 1.3.15 Σπαθαρέᾳ... 34 1.3.16 Τῇ τουρμαχίσσῃ τῆς Ἑλλάδος... 35 1.3.17 Ὑπατίσσῃ... 36 1.3.18 Ὑπατίσσῃ... 36 1.4 Είδη και θεματικές επιστολών... 37 1.5 Συλλογή επιστολών... 38 1.6 Η αλληλογραφία με τις μοναχές... 52 1.6.1 Ἄννῃ μοναζούσῃ ή Ἄννῃ ἡγουμένῃ... 52 1.6.2 Ἄννῃ πατρικίᾳ καὶ μοναζούσῃ... 53 1.6.3 Εἰρήνῃ ἡγουμένῃ... 54 1.6.4 Εἰρήνῃ καὶ Καλῇ ἀδελφαῖς ή Δυσὶν ἀδελφαῖς Εἰρήνῃ καὶ Καλῇ ή Εἰρήνη καὶ Καλῇ, δυσὶν ἀδελφαῖς... 54 1.6.5 Εὐφημίᾳ ἐγκλειστῇ... 55 1.6.6 Εἰρήνῃ καὶ Εὐφροσύνῃ μοναζούσαις και Εὐφροσύνῃ ἡγουμένῃ τοῦ Κλουβίου ή Εὐφροσύνῃ ἡγουμένῃ... 55 1.6.7 Ἡγουμένῃ... 57 1.6.8 Ἡγουμένῃ τῆς Νικαίας... 57 1.6.9 Θεοκτίστῃ τῇ ἑαυτοῦ μητρί... 58 1.6.10 Θωμαΐδι παρθενευούσῃ... 59 1.6.11 Τῇ ἡγουμένῃ Ἰγνῶν... 59 1.6.12 Κανονικαῖς Πριγκίπου ή Κανονικαῖς... 60 1.6.13 Μαρίᾳ μοναζούσῃ... 62 1.6.14 Μαρίᾳ παρθενεύουσῃ... 62 3

1.6.15 Μοναζούσαις και Μεγαλῷ καὶ Μαρίᾳ μοναζούσαις ή Μαρίᾳ μοναζούσῃ. 62 1.6.16 Μοναζούσαις... 64 1.6.17 Μοναζούσῃ παραινετική... 64 1.6.18 Τῇ ἡγουμένῃ τῶν Γόρδινα... 64 1.6.19 Ὑπακοῇ μοναζούσῃ... 65 1.6.20 Εὐδοκῷ παρθενευούσῃ... 65 1.7 Είδη και θεματικές επιστολών... 66 Κεφ. 2 Πατριάρχης Φώτιος... 67 2.1 Βίος και έργο... 67 2.2 Εὐσεβείᾳ μοναζούσῃ καὶ ἡγουμένῃ... 69 2.3 Είδος και θεματική επιστολής... 70 Κεφ. 3 Ανώνυμος Καθηγητής... 70 3.1 Βίος και έργο... 70 3.2 Σοφίᾳ δεσποίνῃ ή Σοφίᾳ τῇ ἁγίᾳ δεσποίνῃ... 71 3.3 Είδη και θεματικές επιστολών... 72 Κεφ. 4 Θεόδωρος Νικαίας... 72 4.1 Βίος και έργο... 72 4.2 Τῇ Αὐγούστῃ... 73 4.3 Είδος και θεματική επιστολής... 74 Κεφ. 5 Νικήτας Μάγιστρος... 75 5.1 Βίος και έργο... 75 5.2 Εἰς τὴν δέσποιναν... 76 5.3 Είδος και θεματική επιστολής... 77 Κεφ. 6 Θεοφύλακτος Αχρίδος... 77 6.1 Βίος και έργο... 77 6.2 Τῇ δεσποίνῃ κυρᾷ Μαρίᾳ... 79 6.3 Τῇ δεσποίνῃ ἐπισκεψαμένῃ αὐτὸν ἀρρωστήσαντα... 81 6.4 Είδη και θεματικές επιστολών... 81 Κεφ. 7 Λέων Χαλκηδόνος... 82 7.1 Βίος και έργο... 82 7.2 Τοῦ αὐτοῦ Χαλκηδόνος Λεοντίου ἐπιστολὴ πρὸς τὴν πενθερὰν Ἄνναν τὴν Πρωτοβεστιάρισαν... 84 7.3 Είδος και θεματική επιστολής... 85 Κεφ. 8 Μιχαήλ Ψελλός... 85 8.1 Βίος και έργο... 85 8.2 Τῇ δεσποίνῃ Αἰκατερίνη... 90 8.3 Τῇ δεσποίνῃ κυρᾷ Εὐδοκία αἰτιασάμενη αὑτόν ως ἀγνώμονα ή Τῇ βασιλίσσῃ Εὐδοκίᾳ ή Τῇ δεσποίνῃ <Εὐδοκίᾳ>... 91 8.4 Είδη και θεματικές επιστολών... 92 Κεφ. 9 Γρηγόριος ηγούμενος Oξείας... 94 9.1 Βίος και έργο... 94 9.2 Πρὸς τὴν πορφυρογέννητον κυρὰν Θεοδώραν... 95 9.3 Είδος και θεματική επιστολής... 95 4

Κεφ. 10 Γεώργιος Τορνίκης... 96 10.1 Βίος και έργο... 96 10.2 Τῇ θυγατρὶ τῆς πορφυρογεννήτου καὶ καισαρίσσης κυρᾶς Ἂννης κυρᾷ Εἰρήνῃ... 97 10.3 Είδος και θεματική επιστολής... 99 Κεφ. 11 Ιωάννης Απόκαυκος... 99 11.1 Βίος και έργο... 99 11.2 (Τῇ εὐγενεστάτῃ κυρᾷ Θεοδώρᾳ τῇ Μαυροδουκαίνῃ)... 101 11.3 Πρός τήν κραταιάν δούκαιναν ή Πρός τήν δέσποιναν κυράν Μαρίαν (Δούκαιναν)... 102 11.4 Είδη και θεματικές επιστολών... 103 Κεφ. 12 Ιωάννης Τζέτζης... 104 12.1 Βίος και έργο... 104 12.2 Τῇ πορφυρογέννητῳ κυρᾷ Ἄννῃ τῇ Καισαρίσσῃ... 106 12.3 Τῇ σεβαστοκρατορίσσῃ κυρᾷ Εἰρήνῃ... 107 12.4 Τῇ σύζυγῳ τοῦ μεγάλου ἐταιρειάρχου ὂτε οἱ Ἀλαμάνοι ἦλθον κατά της Πόλεως... 108 12.5 Είδη και θεματικές επιστολών... 109 Κεφ. 13 Μιχαήλ Γλυκάς... 110 13.1 Βίος και έργο... 110 13.2 Τῇ περιποθήτῳ ἀνεψιᾷ τοῦ κραταιοῦ καὶ ἀγίου ἡμῶν αὑθέντου καὶ βασιλέως κυρᾷ Θεοδώρᾳ ἀθυμούσῃ σφόδρα καὶ τὴν ἑαυτῆς ἀπογινωσκούσῃ σωτηρίαν δι δν ἐτόλμησε φόνον ἐπὶ τινι γυναικὶ ζηλοτυπίας ἕνεκεν... 111 13.3 Είδος και θεματική επιστολής... 113 Κεφ. 14 Μιχαήλ Ιταλικός... 113 14.1 Βίος και έργο... 113 14.2 Πρὸς τὴν δέσποιναν κυρὰν Εἰρήνην τὴν Δούκαιναν... 115 14.3 Είδος και θεματική επιστολής... 117 Κεφ. 15 Μιχαήλ Χωνιάτης... 117 15.1 Βίος και έργο... 117 15.2 Τῇ Βεριβοήσσῃ... 119 15.3 Τῇ Τυχομοιρᾷ κυρᾷ Εὐγενείᾳ... 119 15.4 Είδη και θεματικές επιστολών... 120 Συμπεράσματα... 120 Βιβλιογραφία... 125 5

Εισαγωγή Η επιστολογραφία αποτελεί ιδιαίτερο φιλολογικό είδος κατά τη βυζαντινή εποχή. Η πλειονότητα των βυζαντινών λογίων συνέγραψε επιστολές, πολλές από τις οποίες έχουν διασωθεί. Το γεγονός ότι συχνά αντέγραφαν τις επιστολές συγκεντρωμένες και ταξινομημένες σε χειρόγραφους κώδικες, δείχνει ότι είχαν επίγνωση της λογοτεχνικότητάς τους. Συνεπώς, κατά το Βυζάντιο δεν ήταν μόνο ένα μέσο επικοινωνίας και πληροφόρησης αλλά και ταυτόχρονα ένα λογοτεχνικό κείμενο, όπως και στην αρχαιότητα. Οι επιστολές χωρίζονται σε υπηρεσιακές, καθαρά ιδιωτικές, φιλολογικές και σε φιλολογικές ιδιωτικές. 1 Η παρούσα εργασία έχει σκοπό τη συγκέντρωση και εξέταση όλων των ιδιωτικών φιλολογικών επιστολών που διασώζονται από τη μέση βυζαντινή περίοδο, ειδικότερα από τον 8 ο μέχρι και τις αρχές του 13 ου αιώνα, και απευθύνονται σε γυναίκες. Η αναζήτηση και ο εντοπισμός των προς εξέταση επιστολών επιτεύχθηκε με τη συγκέντρωση του συνόλου των επιστολών όλων των συγγραφέων της ανωτέρω περιόδου και την εξέταση στη συνέχεια των αποδεκτών και του επιστολικού τους δικτύου. Χρήσιμα εγχειρίδια απετέλεσαν η Εἰσαγωγὴ εἰς τὴν Βυζαντινὴν φιλολογίαν του Νικόλαου Β. Τωμαδάκη 2, το Epistolarum Byzantinarum Initia του Michael Grϋnbart 3, καθώς και το πολύ σημαντικό άρθρο των Alexander Kazdhan/Alice-Mary Talbot, Women and Iconoclasm 4, και συγκεκριμένα ο πίνακας, όπου παρατίθεται στο τέλος του άρθρου, και περιλαμβάνει τους συγγραφείς από τον 9 ο μέχρι τον 10 ο αιώνα που αλληλογραφούσαν με γυναίκες 5. Διευκρινίζεται ότι από τους επιστολογράφους που αναφέρονται στα ανωτέρω έργα δεν συμπεριελήφθησαν στην παρούσα εργασία ο πατριάρχης Ταράσιος και ο Θεοφύλακτος Σχολαστικός Σιμοκάττης. Ο λόγος που οι επιστολές τους δεν εντάχθηκαν στην παρούσα εργασία οφείλεται στο είδος τους. Η επιστολή του Ταρασίου που αποστέλλεται στην αυτοκράτειρα Ειρήνη και τον υιό αυτής ανήκει στις υπηρεσιακές επιστολές, ενώ οι επιστολές του Θεοφυλάκτου απευθύνονται σε πλαστά πρόσωπα, κατατασσόμενες έτσι στις μιμητικές επιστολές. 6 Συνεπώς, δεν πληρούν το κριτήριο που θέσαμε πιο πάνω, δηλαδή οι επιστολές αυτές δεν αποτελούν ιδιωτικές φιλολογικές επιστολές. 7 Επίσης, αποφασίσαμε να μην συμπεριλάβουμε και τρία έργα του Αρέθα, τα οποία ο Kazhdan χαρακτηρίζει ως επιστολές και τα περιλαμβάνει στον σχετικό πίνακα. 8 Κατά τη γνώμη μας, όμως και σύμφωνα και με άλλους μελετητές 9 1 Hunger, Βυζ. Λογοτεχνία Α, 308-314. 2 Τωμαδάκης, Βυζαντινή επιστολογραφία, 161-190. 3 Grünbart, Initia, 7*-40*. 4 Kazhdan -Talbot, Women, pp. 391-408. 5 Kazhdan -Talbot, Women, 408. 6 Περισσότερες πληροφορίες για τις υπηρεσιακές και μιμητικές επιστολές βλ. Hunger, Βυζ. Λογοτεχνία Α, 308 και 312 αντίστοιχα. 7 Περισσότερες λεπτομέρειες για τις ιδιωτικές φιλολογικές επιστολές βλ. Hunger, Βυζ. Λογοτεχνία Α, 313. 8 Βλ. παραπομπή 4 της παρούσας εργασίας, σ. 1. 6

τα έργα αυτά είναι επιγράμματα και συνεπώς, δεν θα έχουν θέση στην παρούσα εργασία. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο του προς εξέταση υλικού, οι συγγραφείς που αποστέλλουν επιστολές προς γυναίκες την περίοδο του 8 ου -13 ου αιώνα, είναι οι εξής 15 λόγιοι: 1) ο Θεόδωρος Στουδίτης 10, 2) ο πατριάρχης Φώτιος 11, 3) ο Ανώνυμος καθηγητής 12, 4) ο Θεόδωρος Νικαίας 13, 5) ο Νικήτας Μάγιστρος 14, 6) ο Θεοφύλακτος Αχρίδος 15, 7) ο Λέων Χαλκηδόνος 16, 8) ο Μιχαήλ Ψελλός 17, 9) ο Γρηγόριος Βουλγαρίας 18, 10) ο Γεώργιος Τορνίκης 19, 11) ο Ιωάννης Απόκαυκος 20, 12) ο Ιωάννης Τζέτζης 21, 13) ο Μιχαήλ Γλυκάς 22, 14) ο Μιχαήλ Ιταλικός 23 και 15) ο Μιχαήλ Χωνιάτης 24. Οι επιστολογράφοι αυτοί, καθώς και οι προς γυναίκες απευθυνόμενες επιστολές τους, μελετώνται ξεχωριστά, κατατασσόμενοι χρονολογικά, με βάση τους αιώνες στους οποίους έδρασαν. Στις περιπτώσεις που δύο οι περισσότεροι συγγραφείς έζησαν την ίδια εποχή, η κατάταξή τους γίνεται με αλφαβητική σειρά. Επομένως, ο κάθε επιστολογράφος αναφέρεται σε ξεχωριστό κεφάλαιο κατάλληλα διαμορφωμένο, ώστε να δίνονται όσο το δυνατόν πιο αναλυτικά οι πληροφορίες. Αρχικά, οι επιστολές παρατίθενται σε πίνακες κατάλληλα διαμορφωμένους, στους οποίους αναγράφεται ο αριθμός της επιστολής, όπως αυτός προκύπτει από την έκδοση, το όνομα της παραλήπτριας και η ιδιότητά της, το περιεχόμενο της επιστολής, το είδος της σύμφωνα με τους επιστολιμαίους τύπους του Λιβανίου και η χρονολογία σύνταξής της. Η κατάταξη των επιστολών γίνεται βάσει της αρίθμησης που χρησιμοποιείται στην έκδοσή τους. Εξαίρεση αποτελούν οι επιστολές του Ψελλού, οι οποίες παρατίθενται βάσει του ονόματος του αποδέκτη σε αλφαβητική 9 Βλ. Westerink, L.G., Arethae scripta minora, [Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana], τ. I, Lipsiae: Teubner 1968-1972, καθώς και Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια 3, 244-246 (λήμμα Αρέθας). 10 Fatouros G.,Theodorus Studita Epistulae, (CFΗB 31/1-2), Berolini 1991. 11 Laourdas B.-Westerink L. G., Photii patriarchae Constantinopolitani epistulae et Amphilochia, vol. II, Teubner 1984. 12 Markopoulos A., Anonymi Professoris Epistulae (CFHB 37), Berolini 2000. 13 Darrouzès, épistoliers byzantins du Χe siècle, Paris, 1960. 14 Westerink L. G., Nicétas Magistros, Lettres D' un exilé (928-946), Paris 1973. 15 Gautier P., Théophylacte d' Achrida Lettres (CFHB 16.2), Thessalonique 1986. 16 Λαυριώτης Α., «Ιστορικὸν ζήτημα έκκλησιατικὸν ἐπὶ τῆς βασιλείας Ἀλεξίου Κομνηνοῦ», Ἐκκλησιαστική Ἀλήθεια 20, (1900), 404α-405α. 17 Το επιστολογραφικό έργο του Μιχαήλ Ψελλού δεν έχει εκδοθεί συνολικά με αποτέλεσμα να χρησιμοποιούνται παραπάνω από μια εκδόσεις. Βλ. Kurtz E.-Drexl F., Michaelis Pselli Scripta Minora : magnam partem adhuc inedita, 2, Milano 1941, (Επ. 271, 272) Σάθας Κ. Ν., Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη ή Συλλογή ανέκδοτων μνημείων της Ελληνικής Ιστορίας, Επιστασία, τομ. Ε, Βενετία 1876, (Επ. 53, 132, 112) Gautier P., «Quelques letters de Psellos inédites ou déja éditées», Revue des études byzantines 44 (1986), 111-197, (Επ. 35). 18 Gautier P., «Les lettres de Grégoire, higoumène d Oxia» Revue des études byzantines 31 (1973), 203-227. 19 Darrouzès J., George et Dèmètrios Tornikès Lettres et Discours, Paris 1970. 20 Δελημάρης Ι. Ἂπαντα Ἰωάννου Ἀποκαύκου, Ναύπακτος 2000. 21 Γρηγοριάδης Ι., Ιωάννης Τζέτζης Ἐπιστολαὶ Εἰσαγωγὴ-Μετάφραση-Σχόλια, Αθήνα 2001. 22 Ευστρατιάδης Σ., Μιχαήλ τοῦ Γλυκᾶ εἰς τὰς ἀπορίας τῆς θεῖας Γραφῆς τὰ κεφάλαια, τ. Α -Β, Αθήνα 1906. 23 Gautier P., Archieves de l' orient chrétien 14, Michel Italikos Lettres et Discours, Paris 1972. 24 Kolovou F., Michaelis Choniatae Epistule (CFHB 41), Berlin 2001. 7

σειρά, λόγω των διαφορετικών εκδόσεων που χρησιμοποιούνται. Στη συνέχεια, έχοντας μια καλή επίγνωση των επιστολών, επιχειρείται η διερεύνηση της σχέσης του επιστολογράφου με την έκαστη αλληλογράφο του. Το γεγονός ότι εξετάζονται μόνο οι ιδιωτικές φιλολογικές επιστολές βοηθά τη μελέτη μας, καθώς σε αυτές μπορούμε να εντοπίσουμε ένα πιο προσωπικό ύφος από τη πλευρά του αποστολέα, όπως και τα θέματα που τον απασχολούσαν. Τέλος, γίνεται ανάλυση των διαφόρων ειδών των επιστολών που έχουν εντοπιστεί λαμβάνοντας υπόψη, όπως επισημάνθηκε και προηγουμένως, τους επιστολιμαίους χαρακτήρες του Λιβανίου. Πρέπει να επισημανθεί πως ο τελευταίος επιλέχτηκε για δύο σημαντικούς λόγους. Πρώτον είναι ο πιο σύγχρονος ρήτορας που ασχολήθηκε με τα είδη των επιστολών και δεύτερον είναι πολύ αναλυτικός, παραδίδοντάς μας συνολικά 41 είδη. 25 Επίσης, να επισημανθεί πως με τον όρο «είδη» εννούμε τους χαρακτήρες των επιστολών, όπως τους ονομάζει ο Λιβάνιος στο έργο του, καθώς αυτοί προκύπτουν από τις θεματικές που συμπεριλαμβάνονται σε αυτές. Συνεπώς, το κάθε κεφάλαιο διαρθρώνεται ως εξής: το πρώτο υποκεφάλαιο παρέχει βιογραφικές πληροφορίες για τον εκάστοτε συγγραφέα ακολουθεί πίνακας που περιέχει όλα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω στη συνέχεια, παρατίθενται υποκεφάλαια, στα οποία αναλύονται οι σχέσεις του επιστολογράφου με τις παραλήπτριές του. Πιο αναλυτικά, γίνεται προσπάθεια ανάδειξης τυπικών ή στενών, φιλικών σχέσεων μεταξύ των αποστολέων και των παραληπτριών. Στα ίδια κεφάλαια, και όπου αυτό είναι εφικτό 26,περιέχονται και βιογραφικά στοιχεία των παραληπτριών, τα οποία βοηθούν στην καλύτερη σκιαγράφηση της σχέσης αποστολέα-αποδέκτη. Τη διάρθρωση αυτή ακολουθούν όλα τα κεφάλαια, με εξαίρεση εκείνο που είναι αφιερωμένο στον Στουδίτη λόγω του μεγάλου αριθμού επιστολών που διαχειρίζεται. Συγκεκριμένα, η δομή του κεφαλαίου του Στουδίτη έχει ως εξής: αρχικά, περιληπτική παράθεση του βίου του και στη συνέχεια, παράθεση των επιστολών του, οι οποίες, όμως, κατηγοριοποιούνται σε δύο ομάδες. Η πρώτη κατηγορία αφορά τις επιστολές που στάλθηκαν σε επιφανείς, κοσμικές γυναίκες και η δεύτερη περιλαμβάνει τις επιστολές, των οποίων παραλήπτριες ήταν ηγουμένες ή απλές μοναχές. Οι κατηγορίες αυτές θα αποδοθούν μέσω εύχρηστων πινάκων. Στο υποκεφάλαιο 1.2 θα παρουσιαστούν οι επιστολές του Στουδίτη, που απέστειλε σε κοσμικές γυναίκες μέσω πίνακα, όπως προαναφέραμε, ο οποίος δίνει συνοπτικά κάποιες στοιχειώδεις πληροφορίες γι αυτές. Αρχικά, η κατάταξη των επιστολών στον πίνακα γίνεται βάσει της αλφαβητικής σειράς των τίτλων των επιστολών. Ωστόσο, ο Στουδίτης, επειδή δεν αρκείται σε μια επιστολή προς την έκαστη παραλήπτριά του, αλλά έχουμε περιπτώσεις που αποστέλλει παραπάνω από μια επιστολές, η κατάταξη σε αυτές τις περιπτώσεις ακολουθεί την αρίθμηση της έκδοσης του Φατούρου. Ο πίνακας, παρέχει, επιπρόσθετα, τις εξής πληροφορίες: τον αριθμό της έκαστης επιστολής, τον τίτλο της επιστολής, την κοινωνική θέση της παραλήπτριας, το περιεχόμενο επιστολής πολύ συνοπτικά, το είδος της βάσει των 25 Foerster. R, Libanii opera, vol. 9, Leipzig: Teubner, 1927. 26 Π.χ. υπάρχουν επιστολές που το όνομα της παραλήπτριας δεν διασώζεται. 8

επιστολιμαίων χαρακτήρων του Λιβανίου 27 και τη χρονολογία της. Η συνοπτική γνώση των συγκεκριμένων επιστολών λειτουργεί βοηθητικά για τα επόμενα υποκεφάλαια, καθώς σκιαγραφείται η σχέση του Στουδίτη με την έκαστη παραλήπτριά του.την αντίστοιχη δομή έχει και το υποκεφάλαιο 1.5, στο οποίο περιέχεται ο πίνακας που περιλαμβάνει τις γυναίκες του εκκλησιαστικού χώρου. Τα ανωτέρω αναφερόμενα προς εξέταση και ανάλυση θέματα αναμένουμε να μας οδηγήσουν σε ουσιώδη συμπεράσματα για τη θέση της γυναίκας στη βυζαντινή επιστολογραφία και κατ επέκταση τη θέση της στην κοινωνία, την εκπαίδευση, την πολιτική, τη θρησκεία και την οικογένεια κατά τη μέση βυζαντινή περίοδο. Επίσης, ευελπιστούμε να μάθουμε ποια ήταν τα κύρια θέματα που ανέπτυσσαν οι επιστολογράφοι με τις παραλήπτριές τους, καθώς και τη δυναμική της σχέσης τους. Για το τελευταίο πρέπει να αναφέρουμε την παρατήρηση του Hunger για την επιστολική επικοινωνία: «Προϋπόθεση γιὰ κάθε ἐπιστολική ἐπικοινωνία εἶναι τὸ ἐνδιαφέρον, ἡ συμμετοχὴ στὸν κόσμο τοῦ παραλήπτη, στὸ πρόσωπο καὶ στὸ περιβάλλον του» 28. Η ύπαρξη φιλικής σχέσης, συνεπώς, που υπονοεί με την παρατήρησή του ο Hunger, είναι απαραίτητη για την ύπαρξη αλληλογραφίας. Βέβαια, αυτό, όπως θα δούμε, δεν ισχύει σε όλες τις περιπτώσεις. 29 1.1 Βίος και έργο 1. Θεόδωρος Στουδίτης 30 Ο Θεόδωρος Στουδίτης γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη σε μια επιφανή και ευσεβή οικογένεια το 759. Η μόρφωσή του δεν θα μπορούσε να μην είναι ανάλογη της καταγωγής του. Η οικονομική ευχέρεια που διέθετε μέσω της οικογένειας του τον βοήθησε να λάβει υψηλή μόρφωση η οποία γίνεται εμφανής στα διασωθέντα έργα του. Επίσης, γνωρίζουμε πως αρκετά μέλη της οικογένειάς του συνδέθηκαν με την αυτοκρατορική αυλή και μάλιστα κατείχαν υψηλόβαθμες θέσεις. Ο πατέρας του Φωτεινός διατέλεσε οικονομικός αξιωματούχος στην αυτοκρατορική αυλή επί Κωνσταντίνου Ε (741-775), αν και εικονόφιλος. Στον βίο, μάλιστα, του Στουδίτη περιγράφεται ως ένας ευσεβής άνθρωπος, που μετά τον θάνατο του αυτοκράτορα, φόρεσε το μοναχικό ένδυμα. Επιπροσθέτως, και η μητέρα του, η Θεοκτίστη, προερχόταν από μια εξίσου επιφανή οικογένεια και ήταν συγγενής με την αυτοκράτειρα Θεοδότη, δεύτερη σύζυγο του Κωνσταντίνου ΣΤ (771-802). Η Θεοκτίστη προσωπογραφείται ως μια πιστή γυναίκα, αφοσιωμένη στον χριστιανισμό, τον οποίο και μετέδωσε στον Θεόδωρο. Επίσης, ο θείος του ο Πλάτων, ως ηγούμενος της μονής Συμβόλου, συνέβαλε και αυτός στη βαθεία θρησκευτικότητα του Στουδίτη, 27 Libanius, characteres epistolicii, 27-47. 28 Hunger, Βυζ. Λογοτεχνία Α, 331. 29 Βλ. σ. 122 παρούσας εργασίας. 30 Για τον βίο και το έργο του Θεοδώρου Στουδίτη βλ. ενδεικτικά: Fatouros, Studita, 6*-40* Kazhdan, Byzantine literature, 236-252 ODB 3, 2044-2045. 9

αλλά και στη σταδιοδρομία της ζωής του. Ήταν αυτός που έπεισε ολόκληρη την οικογένεια να αφήσουν τον εγκόσμιο τρόπο ζωής και να ασπαστούν τον μοναχισμό. Το 781 ο Θεόδωρος, έχοντας ήδη εκάρει μοναχός, ακολούθησε τον θείο του στη νεόκτιστη μονή Σακκουδίωνος. Εκεί ο Στουδίτης έμελλε να εξελιχθεί σε έναν πολύ υπάκουο μοναχό, καλλιεργώντας τις γνώσεις του στη θεολογία. Ιδιαίτερη ήταν η επίδραση που δέχτηκε από τα έργα του Μεγάλου Βασιλείου, την οποία θα δούμε στη συνέχεια. Ωστόσο, τα σύννεφα δεν αργούν να φανούν λίγο μετά την εκλογή του ως ηγουμένου της Μονής του Σακκουδίωνος το 794. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ΣΤ ανάγκασε τη νόμιμη γυναίκα του Μαρία να κλειστεί σε μοναστήρι, προκειμένου να παντρευτεί τη Θεοδότη, συγγενή, όπως προαναφέρθηκε, του Στουδίτη. Ο τελευταίος αντέδρασε γι αυτόν τον γάμο, χαρακτηρίζοντάς τον παράνομο και κατηγορώντας τον αυτοκράτορα για μοιχεία. Η επίκριση που άσκησε στον αυτοκράτορα και η ανένδοτη στάση να αποδεχτεί τον γάμο, τον οδήγησαν στην εξορία το 797 στη Θεσσαλονίκη. Η πρώτη του εξορία δεν διήρκησε πολύ, καθώς στις 19 Αυγούστου 797 ο Κωνσταντίνος ΣΤ τυφλώθηκε από την ίδια του τη μητέρα, την Ειρήνη την Αθηναία (775-802), η οποία και ανέλαβε τα ηνία της αυτοκρατορίας. Η αυτοκράτειρα Ειρήνη, η οποία και αναστήλωσε τις εικόνες με τη Ζ Οικουμενική Σύνοδο το 787, ακολούθησε μια συμφιλιωτική πολιτική με τους μοναχούς. Αρχικά, ανακηρύξε ως μοιχική σύνδεση τον γάμο του γιου της με τη Θεοδότη και επιπλέον συμφώνησε με τον αφορισμό του ιερέα Ιωσήφ που τέλεσε το μυστήριο. Η επιστροφή, λοιπόν, του Στουδίτη ήταν πανηγυρική και σημαίνουσα, καθώς η φήμη που απέκτησε μετά το γεγονός, του επέτρεψε να ασκεί μεγάλη επιρροή σε χριστιανούς, πείθοντάς τους να ασπαστούν τον μοναχισμό. Το διάστημα 798-799 η μετακίνηση του Στουδίτη από τη μονή Σακκουδίωνος στη μονή Στουδίου αιτιολογείται λόγω της εισβολής των Αράβων. Αυτό προφανώς αποτελεί πρόφαση, διότι στην πρωτεύουσα ο Στουδίτης θα μπορούσε να είναι πιο δραστήριος. Τη δεκαετία αυτή ο Θεόδωρος Στουδίτης κατάφερε να ολοκληρώσει τις μεταρρυθμίσεις του στη μοναστική ζωή, εφαρμόζοντας τους κανόνες του Μεγάλου Βασίλειου. Δημιούργησε ένα πρότυπο κοινόβιο στη μονή Στουδίου. Επίσης, η μονή του υπό την καθοδήγησή του έγινε πυρήνας των γραμμάτων και των τεχνών λόγω της πλούσιας βιβλιοθήκης και του αντιγραφικού εργαστηρίου που διέθετε. Τη δημιουργική αυτή περίοδο που διένυε ο Θεόδωρος τάραξε μια νέα κρίση στην Εκκλησία το 806: ο διορισμός του Νικηφόρου ως Πατριάρχη από τον τότε αυτοκράτορα Νικηφόρο Α (802-811). Ο Πατριάρχης Νικηφόρος ακύρωσε τον αφορισμό του Ιωσήφ, θέτοντάς τον και πάλι ιερέα. Αυτή κίνηση δεν βρήκε σύμφωνο τον Θεόδωρο με αποτέλεσμα να εξοριστεί για δεύτερη φορά στο νησί Χάλκη το 809. Η εξορία του είχε ως αποτέλεσμα τη διάλυση της μονής Στουδίου αλλά όχι τη διακοπή της επικοινωνίας του με το ποίμνιό του, την οποία διατήρησε μέσω της αλληλογραφίας που ανέπτυξε εκείνα τα χρόνια. Η δεύτερη φάση της εξορίας του έληξε με τον θάνατο του Νικηφόρου Α. Ο διάδοχος του Νικηφόρου Α ο Μιχαήλ Α Ραγκαβές (811-813), εικονόφιλος αυτοκράτορας, ο οποίος είχε υπό την εύνοιά του τον Θεόδωρο, πεθαίνει και τον διαδέχεται ο Λέων Ε ο Αρμένιος (813-820). Ο τελευταίος με υποστηρικτή τον εξίσου εικονοκλάστη Πατριάρχη Μελισσηνό, που διορίζει στη θέση του Πατριάρχη 10

Νικηφόρου, αναβιώνει την εικονομαχική έριδα. Ο Στουδίτης μαζί με άλλους εικονόφιλους ανακηρύσσουν αιρετικό τον αυτοκράτορα, καθώς μετά από μια συνάντηση μαζί του και με το επιχείρημα της ενσάρκωσης του Χριστού ο αυτοκράτορας δέχτηκε τον σταυρό, αλλά όχι τις εικόνες. Επίσης, η άρνηση του Στουδίτη να αναγνωρίσει τη σύνοδο της Ιέρειας το 754 και η επιστολή του με την οποία ομολογούσε τη λατρεία του για τις εικόνες, αναφέροντας κι άλλους εικονόφιλους, τον οδήγησαν στην τρίτη εξορία το 815 και στη φυλάκισή του στο φρούριο Μετώπη. Στη συνέχεια, μεταφέρθηκε στη Βόνιτα το 816 και από εκεί στη Σμύρνη το 819. Οι περιπέτειές του έλαβαν τέλος με την ανάληψη του θρόνου από τον Μιχαήλ Β τον Τραυλό (820-829). Αν και εικονοκλάστης εκείνος, δεν έλαβε αυστηρά μέτρα εναντίον των εικονόφιλων. Ωστόσο, η επανάσταση των στρατιωτών του Θωμά, την οποία σε μια επιστολή του ο Στουδίτης αποκαλεί εμφύλιο πόλεμο, τον αναγκάζει να απομακρυνθεί από την πρωτεύουσα. Ύστερα από μια σειρά στάσεων σε διάφορες περιοχές, καταλήγει στα Πριγκιπόνησα το 826, όπου και πεθαίνει. Δεκαοχτώ χρόνια αργότερα γίνεται η συγκομιδή των λειψάνων του στην Κωνσταντινούπολη στις 26 Ιανουαρίου 844 με πανηγυρικό τρόπο. Αντιμέτωπος με όλες αυτές τις αντιξοότητες ο Στουδίτης αισθανόταν ως χρέος του να διατηρήσει τις σχέσεις του με το ποίμνιό του, είτε για να τους ενθαρρύνει στους δύσκολους καιρούς των διώξεων είτε για να τους συμβουλεύσει περί ηθικών και θεολογικών ζητημάτων. Οι επιστολές του, που προέρχονται κυρίως από την περίοδο των εξοριών του, προτρέπουν τους παραλήπτες να αντισταθούν και να υπομείνουν τα βασανιστήρια των εικονομάχων. Ο Θεόδωρος Στουδίτης θεωρούσε ιερό καθήκον να αλληλογραφεί με το ποίμνιο του με αποτέλεσμα να αφήσει πίσω του ένα μεγάλο αριθμό επιστολών που αναμφισβήτητα αποτελεί το πιο ουσιαστικό μέρος του έργου του. Μέσω των επιστολών του μπορούμε να αντιληφθούμε πολλά για την προσωπικότητα του, την παιδεία του, τις απόψεις του, τις σχέσεις του με τους παραλήπτες, αλλά και να έχουμε μια εικόνα της κατάστασης που επικρατούσε την εποχή του. Η συχνή αυτή, επίσης, αλληλογραφία, όπως αναφέρει και ο Kazhdan, μας επιτρέπει να θεωρήσουμε πως στις αρχές του 9 ου αιώνα έχουμε μια αναβίωση της επιστολογραφίας. Επιπροσθέτως, οι επιστολές του Στουδίτη δεν παρουσιάζουν ενδιαφέρον μόνο για τους προαναφερθέντες λόγους, αλλά και για το γεγονός πως τα πρόσωπα με τα οποία αλληλογραφεί προέρχονται από όλες τις κοινωνικές τάξεις. Εντύπωση δε μας προκαλεί το γεγονός πως πολλές επιστολές του αποστέλλονται σε γυναίκες, αποδεικνύοντας αυτό ότι τις είχε σε ιδιαίτερη εκτίμηση και υπολόγιζε τον ρόλο τους στην κοινωνία και τα εκκλησιαστικά ζητήματα. Επιπλέον, οι επιστολές του είναι άξιες μελέτης και λόγω των ποικίλων θεμάτων που αναπτύσσονται σε αυτές. Υπάρχουν επιστολές που περιλαμβάνουν θέματα δογματικά, ηθικά, ποιμαντικά 31, καθώς και επιστολές που στόχο έχουν να συμβουλέψουν ή να παρηγορήσουν. Οι τελευταίες μιμούνται έντονα το ύφος του Μεγάλου Βασίλειου. Ακόμα, στη συλλογή των επιστολών του υπάρχουν επιστολές στις οποίες περιγράφει τα ταξίδια του ή δίνει 31 Σαρρής, Η παραμυθητική επιστολή, 61. 11

περιγραφές των ανθρώπων που συνάντησε εκεί. Τέλος, θα μπορούσαμε με επιφύλαξη να πούμε πως υπάρχουν και κάποιες ερωτικές επιστολές, αλλά με την έννοια του χριστιανικού έρωτα. Μια τέτοια επιστολή αποστέλλει στην Ειρήνη την πατρικία (Επ. 55). Όσον αφορά τη γλώσσα των επιστολών του, ο Φατούρος αναφέρει πως ήταν από τους πιο σημαντικούς και ιδιοφυείς συγγραφείς. Στις επιστολές του χρησιμοποιεί πολλά αποσπάσματα από τον Απόστολο Παύλο, ενώ ο τρόπος έναρξης των επιστολών θυμίζει τον τρόπο γραφής του Μεγάλου Βασίλειου, διότι χρησιμοποιεί παρόμοιες φράσεις. Σε γενικές γραμμές οι επιστολές του παρουσιάζουν αφηγηματική δεινότητα, ρητορική πολυπλοκότητα και γλαφυρότητα στην παρουσίαση των γεγονότων. 1.2 Συλλογή επιστολών Στον παρακάτω πίνακα παρατίθενται οι επιστολές, οι οποίες εστάλησαν σε κοσμικές γυναίκες. Αυτό που διαπιστώνουμε είναι πως αλληλογραφούσε συνολικά με 21 κοσμικές, επιφανείς γυναίκες. Το δίκτυο αυτό, καθώς και ο αριθμός των παραληπτριών του, μας επιτρέπουν να διαπιστώσουμε την υπόληψη που είχε ο Στουδίτης ως πνευματικός καθοδηγητής, καθώς και τη δυναμική του. Ιδίως, τα θέματα που αναπτύσσει με τις παραλήπτριες και περιέχονται στη στήλη «περιεχόμενο επιστολών», αναδεικνύουν ακόμα περισσότερο την ιδιαίτερη προσωπικότητά του και το ιερατικό του έργο. Αριθμός επιστολής Επ. 395 Παραλήπτριες Ἀλβενέκᾳ πρωτοσπαθαρέᾳ (επιφανής λαϊκή) Κοσμικές γυναίκες Περιεχόμενο επιστολών Ο Στουδίτης τονίζει στην Αλβενέκα πως η απόφασή της να ασπαστεί τον μοναχισμό είναι δύσκολη, καθώς είναι παντρεμένη. Τη συμβουλεύει να το συζητήσει με τον άντρα της. Επίσης, της επισημαίνει πως η απόφασή της είναι εξίσου δύσκολη λόγω των διώξεων και των συγγενικών της σχέσεων με την αυτοκράτειρα Θεοδοσία. Ωστόσο, την ενθαρρύνει να το κάνει, αν το θέλει πραγματικά. Είδος ιδιωτικής φιλολογικής επιστολής Μικτή (Αντεπεσταλτική) (Παραινετική) (Παραθαρρυντική) (Ευχαριστική) Χρονολογία 32 Η επιστολή γράφτηκε κατά την εποχή του Λέοντος Ε στη διάρκεια του διωγμού των εικονόφιλων, (815 αρχή 819). 32 Για τη χρονολογία βλ. αναλυτικά Fatouros, Studita, 141*-496*. 12

Τέλος, την ευχαριστεί για τη βοήθειά της στον Ναυκράτιο. Επ. 7 Εἰρήνῃ Βασιλίσσῃ (αυτοκράτειρα) Η επιστολή αποτελεί ένα εγκώμιο προς την Ειρήνη όχι μόνο για την αποκατάσταση των εικόνων, αλλά και για την κατάργηση των φόρων και τη μείωση των δασμών. Επαινετική Η επιστολή γράφτηκε περίπου το 801, καθώς η αυτοκράτειρα τότε έλαβε αυτά τα μέτρα. Επ. 55 Παρότρυνση συνέχισης της αλληλογραφίας τους με σκοπό την ανταλλαγή των νέων τους, καθώς και ευχές για ανάρρωση της κόρης της. Μικτή (Φιλική) (Ευχετική) Δεν υπάρχουν χρονολογικές ενδείξεις. Επ. 77 Έπαινος από τον Στουδίτη για την ακλόνητη πίστη αυτής και της κόρης της σε μια δύσκολη εποχή για τους χριστιανούς. Επαινετική Η επιστολή γράφτηκε προφανώς επί Λέοντος Ε κατά τη διάρκεια του διωγμού. Χρονολογείται στο διάστημα 815-818. Επ. 87 Εἰρήνῃ πατρικίᾳ (επιφανής λαϊκή) Έπαινος για τα βάσανα που υπέφερε στην εξορία. Επίσης, ενθάρρυνση να παραμείνει αλύγιστη. Τέλος, παρηγορεί και την κόρη της που έχασε το σύζυγό της. Μικτή (Επαινετική) (Παραθαρρυντική) (Παραμυθητική) Η επιστολή χρονολογείται στην περίοδο του διωγμού των εικονόφιλων επί Λέοντος Ε στο διάστημα 815-818. Επ. 156 Επισήμανση των καλών πράξεων της παραλήπτριας του, όπως και των βασανιστηρίων που υπέστη. Τέλος, παρότρυνση για συνέχιση του πνευματικού της αγώνα. Μικτή (Επαινετική) (Παραινετική) Η επιστολή χρονολογείται την περίοδο του διωγμού των εικονόφιλων επί Λέοντος Ε στο διάστημα 815-818. Επ. 372 Ο Θεόδωρος την ευχαριστεί για τα δώρα της. Την επαινεί για την ευσέβεια της και ελπίζει να ακολουθήσει τον μοναχισμό όταν επέλθει η ειρήνη στην εκκλησία. Παραμυθητική Η επιστολή δεν έχει καμία ακριβή χρονολογική ένδειξη. Υπολογίζεται μεταξύ 815 και 818. Επ. 412 Ο Θεόδωρος συγχαίρει την παραλήπτριά του για την Μικτή (Παραμυθητική) Η επιστολή μας χρονολογείται στα 13

υπεράσπιση της ορθοδοξίας, για το μαρτυρικό δρόμο που διάλεξε μέσω της εξορίας και για την άρνηση των εγκόσμιων σχέσεων. Της ζητά να παραμείνει ακλόνητη στη θέση της. (Παραινετική) (Συγχαρητική) πρώτα χρόνια του διωγμού. Γράφτηκε μετά την επιστολή 372 προς την Ειρήνη, στην οποία γίνεται λόγος για την αποστασία της. Επομένως, χρονολογείται στο διάστημα 818 820. Επ. 508 ο Στουδίτης με την επιστολή αυτή ανταποδίδει τον χαιρετισμό. Η Ειρήνη είναι μια ευσεβής γυναίκα που υποστηρίζει τους μοναχούς. Επίσης, ο Στουδίτης την συμβουλεύει να παροτρύνει τον σύζυγό της να εκτελεί το καθήκον του ως στρατηγός με αυτοσυγκράτηση, μέτρο και δικαιοσύνη. Τέλος, τη συμβουλεύει να τον παροτρύνει να διαφυλάξει την ορθή του πίστη έστω και εσωτερικά. Μικτή (Αντεπεσταλτική) (Παραινετική) (Επαινετική) Το γεγονός ότι η Ειρήνη δεν είναι πλέον διωκόμενη και ζει με τον σύζυγό της, παραπέμπει στην εποχή του Μιχαήλ Β.Επομένως, η επιστολή μας χρονολογείται στο διάστημα 821-826. Επ. 526 Ο Στουδίτης συμβουλεύει την Ειρήνη να μην μετατρέψει το μοναστήρι του Λέοντος για γυναίκες σε μοναστήρι ανδρών. Της παραθέτει κάποια επιχειρήματα, όπως το ότι εκεί θάφτηκε η κόρη της. Τέλος, την παρακαλά να μείνει η μονή ως έχει. Μικτή (Παραινετική) (Παρακλητική) Στην επιστολή διαβάζουμε ότι ο εμφύλιος πόλεμος (εξέγερση του Θωμά) έχει ήδη τελειώσει. Οπότε η επιστολή μας χρονολογείται μεταξύ τέλους του 823 και του 826. Επ. 529 Εὐδοκίᾳ κανδιδατίσσῃ (επιφανής λαϊκή) Ο Στουδίτης έμαθε πως η Ευδοκία έχει κατάθλιψη. Της εύχεται μαζί με τους άλλους Στουδίτες να την ξεπεράσει. Η προσευχή και οι ψαλμοί θα την βοηθήσουν σε αυτό. Παραμυθητική Επειδή, ο Αρχιεπίσκοπος Ιωσήφ βρίσκεται μαζί με τον Θεόδωρο, η επιστολή μας χρονολογείται στο διάστημα 821 826. Αν ο αναφερόμενος Επ. 538 Θεοδοσίᾳ αὐγούστῃ καὶ Ο Θεόδωρος έμαθε πως η Θεοδοσία και ο γιος της Μικτή (Επαινετική) 14

Βασιλείῳ υἱῷ αὐτῆς (αυτοκράτειρα) καταδίκασαν την εικονομαχία, εξαιτίας της οποίας οι χριστιανοί υπέμειναν διώξεις και βασανιστήρια. Ο Θεόδωρος εγκρίνει την είσοδό τους στην Ορθόδοξη εκκλησία. Επίσης, αναφέρει και το συμβάν στη νήσο Χάλκη. Την παρακαλά να κάνει κάτι για να ανακουφίσει τον πόνο των μοναχών που εγκατέλειψαν το νησί επειδή ο αυτοκράτορας Μιχαήλ της το παραχώρησε. (Παρακλητική) ηγούμενος είναι Νικήτας του Μηδικίου, ο οποίος πέθανε στις 3 Απριλίου 824, τότε η επιστολή μας χρονολογείται στο διάστημα 821 με Απρίλιο 824. Επ. 217 Κασσίᾳ κανδιδατίσσῃ (επιφανής λαϊκή) Ο Θεόδωρος ευχαριστεί την παραλήπτρια του για το δώρο που του έστειλε, καθώς και για την στήριξή της προς τον Στουδίτη Δωροθέο όταν αυτός είχε φυλακιστεί κοντά στο σπίτι της. Ευχαριστική Αν ο Δωροθέος είναι ο ίδιος με τον συνονόματο σύντροφο του Θαδδαίου, τότε η επιστολή υπολογίζεται πως γράφτηκε μεταξύ 816 και 818. Το 815 η ομάδα του Θαδδαίου δεν είχε φυλακιστεί. Επ. 539 Ο Στουδίτης απαντά σε μια επιστολή της παραλήπτριάς του η οποία είναι γεμάτη κατηγορίες για το πρόσωπό του τις οποίες και απορρίπτει. Τις κατηγορεί πως, ενώ είναι ευλαβείς και οι δύο αδελφές, δεν φρόντισαν να μεταλάβει την θεία κοινωνία ο στρατηγός πριν το θάνατό του. Μικτή (Αντεπεσταλτική ) (Απαρνητική) (Μεμπτική) Η επιστολή πιθανώς χρονολογείται στο διάστημα 821-826. Επ. 370 Κασσίᾳ (επιφανής λαϊκή) Ο Θεόδωρος επαινεί την Κασσία για την παιδεία της και τη σύνεσή της, καθώς και για τον τρόπο ζωής της. Επικροτεί την απόφασή της να ακολουθήσει τον μοναχικό βίο. Εξάλλου είχε ήδη διωχθεί και τιμωρηθεί για χάρη του Χριστού. Την ευχαριστεί για τα δώρα που έστειλε. Μικτή (Επαινετική) (Παραινετική) (Ευχαριστική) Η επιστολή δε γράφτηκε αμέσως μετά το ξέσπασμα του διωγμού επί Λέοντος Ε. Υπολογίζεται μεταξύ 816 και 818. Επ. 140 Λογοθετίσσῃ (επιφανής λαϊκή) Ο Στουδίτης εύχεται στην παραλήπτρια του σωματική και ψυχική υγεία. Επίσης, της ζητά Μικτή (Παραμυθητική) (Παραινετική) Η επιστολή χρονολογείται κατά την περίοδο 15

να προφυλαχθεί από τους εικονομάχους. του διωγμού των εικονόφιλων επί Λέοντος Ε στο διάστημα 816-818. Το ίδιο το θέμα της επιστολής αποτελεί χρονολογική ένδειξη. Επ. 227 Μαρίᾳ αὐγούστῃ (αυτοκράτειρα) Ο Θεόδωρος συγχαίρει την πρώην αυτοκράτειρα για την εικονόφιλη της στάση. Επίσης, την προτρέπει να μείνει ακλόνητη στην πίστη της και φαίνεται να συμμερίζεται τις αδικίες που έχουν γίνει εναντίον της τόσο από τον σύζυγό της όσο και από τον Λέοντα Ε. Μικτή (Συγχαρητική) (Επαινετική) (Παραινετική) (Συμπαθητική) Δεν υπάρχουν ακριβείς χρονολογικές ενδείξεις. Προφανώς γράφτηκε κατά τη διάρκεια της εικονομαχίας επί Λέοντος Ε. Πιθανώς τότε που η Μαρία ήταν στην εξορία. Υπολογίζεται, λοιπόν, πως γράφτηκε στο διάστημα 815-818. Επ. 309 Ο Θεόδωρος απαντώντας σε μια επιστολή της παραλήπτριας του, αρχικά, την επαινεί για τη διαφύλαξη της ορθής της πίστης και στη συνέχεια της αναφέρει την ανησυχία του για τη φήμη της. Συγκεκριμένα, στα διαμερίσματα της αυτοκράτειρας είχε πρόσβαση ένας μοναχός και αυτό ανησυχούμε τον Στουδίτη για τη φήμη της, μη και τυχόν σπιλωθεί. Μικτή (Αντεπεσταλτική) (Επαινετική) (Παραινετική) Η επιστολή γράφτηκε, όπως φαίνεται, μετά την επιστολή 227. Δεν υπάρχουν χρονολογικές ενδείξεις. Σε καμία περίπτωση δεν ανήκει στην πρώτη περίοδο του διωγμού επί Λέοντος Ε. Υπολογίζεται στο διάστημα 817-818. Επ. 514 Μαρίᾳ βασιλίσσῃ (αυτοκράτειρα) Ο Θεόδωρος συμπάσχει με τα βάσανα και τις θλίψεις της Μαρίας. Αποδιώχθηκε άδικα από τον σύζυγό της, μια μοιχαλίδα πήρε την θέση της, Μικτή (Παραμυθητική) (Παραινετική) Η επιστολή γράφτηκε με αφορμή τον γάμο του Μιχαήλ Β με την Ευφρόσυνη, ο 16

αναγκάστηκε να κλειστεί σε μοναστήρι, αποχωρίστηκε την κόρη της η οποία παντρεύεται τον αυτοκράτορα Μιχαήλ. Τέλος την προτρέπει να μην ακολουθήσει την κόρη της στο παλάτι. οποίος έγινε στα τέλη του 823- αρχές του 824. Η επιστολή μας χρονολογείται, λοιπόν, σε αυτήν την εποχή. Επ. 537 Μαρίᾳ σπαθαρέᾳ (επιφανής λαϊκή) Ο Στουδίτης ψέγει τη Μαρία, καθώς ήταν υπεύθυνη για έναν άνθρωπο που ικέτευε για προστασία, αλλά απομακρύνθηκε βίαια από την εκκλησία. Αυτό ήταν αμαρτία και για να επανορθώσει έπρεπε να υποβληθεί σε δοκιμασίες μετάνοιας. Μικτή (Μεμπτική) (Παραινετική) Δεν είναι δυνατή η χρονολόγηση της επιστολής. Επ. 553 Πρὸς τὴν σπαθαρέαν, ἧς τὸ ὂνομα Μαχαρᾶ (επιφανής λαϊκή) Ο Στουδίτης επαινεί τόσο το γράμμα της όσο και την ίδια λόγω της καλής επιρροής που ασκεί προς τον σύζυγό της και τις αδελφές της. Η παραλήπτρια ρωτά τον Θεόδωρο για τη θεία κοινωνία. Αυτός τη ρωτάει γιατί κοινωνούν τόσο σπάνια. Ωστόσο, της απαντά πως δεν είναι σημαντικό το πόσο συχνά κοινωνεί κάποιος, αλλά αν το κάνει με καθαρή καρδιά. Μικτή (Αντεπεσταλτική) (Επαινετική) (Ευχαριστική) (Παραινετική) (Ευχετική) Η επιστολή χρονολογείται στο διάστημα 809-811. Επ. 206 Πατρικίᾳ (επιφανής λαϊκή) Ο Θεόδωρος επαινεί την παραλήπτριά του για την πίστη της τόσο στη ορθή πίστη όσο και στον αποθανόντα σύζυγό της. Της γράφει με σκοπό τον θάνατο του συζύγου της που τον γνώριζε. Παραμυθητική Η επιστολή στάλθηκε προφανώς μαζί με τις επιστολές 205 και 207. Υπολογίζεται και αυτή στα τέλη του 816 και αρχές 817. Επ. 207 Πατρικίᾳ ἂλλῃ (επιφανής λαϊκή) Ο Θεόδωρος την ευχαριστεί για την υποστήριξη που παρείχε στα πνευματικά του παιδιά Πέτρο και Ευώδιο, καθώς και στους άλλους Στουδίτες. Τέλος την επαινεί που δεν παρέκκλινε από την ορθόδοξη πίστη. Μικτή (Ευχαριστική) (Επαινετική) Η επιστολή εστάλη μαζί με τις επιστολές 205 και 206. Χρονολογείται και αυτή στα τέλη του έτους 816 και αρχές 817. Επ. 270 Πρωτοσπαθαρέᾳ (επιφανής λαϊκή) Ο Θεόδωρος απευθύνει στην παραλήπτριά του μια ευχαριστήρια επιστολή λόγω Μικτή (Ευχαριστική) (Επαινετική) Η επιστολή χρονολογείται πιθανώς στο 17

Επ. 330 Σπαθαρίᾳ τοῦ Φλαβίου (επιφανής λαϊκή) των χρημάτων που του έστειλε, επαινώντας την παράλληλά για τη διαφύλαξη της ορθής της πίστης. Ο Στουδίτης επαινεί την παραλήπτριά του για τη βοήθεια, που παρείχε στους μοναχούς και χριστιανούς κατά τη διάρκεια των διώξεων. Η φήμη της έχει φτάσει μέχρι και εκεί που βρίσκεται ο ίδιος. Της εύχεται να διαφυλάξει την ορθή της πίστη και την ευχαριστεί για τη φιλοξενία του μοναχού Ιγνάτιου. Μικτή (Επαινετική) (Ευχετική) (Ευχαριστική) διάστημα 815-818. Η παρατήρηση ότι η φήμη της παραλήπτριας έφτασε μέχρι μακριά, καθιστά πιθανό το γεγονός ότι η επιστολή να γράφτηκε από την Βόνιτα. Επιπλέον, ο Ιγνάτιος, τον οποίο σύμφωνα με την επιστολή υποδέχτηκε η Σπαθαρίᾳ, βρισκόταν στο δεύτερο εξάμηνο του 816 στο περιβάλλον του Ναυκράτιου. Βλ. επιστολές 223,80.225,121 και 242. Επομένως, η επιστολή υπολογίζεται στο 817-818. Επ. 522 Τῇ σπαθαρέᾳ τοῦ Φλαβιανού (επιφανής λαϊκή) Ο Στουδίτης παρηγορεί την παραλήπτριά του, καθώς έχασε τον γιό της. Θρηνεί και αυτός μαζί της. Ωστόσο την προτρέπει να ανακάμψει διαβάζοντας τα πατερικά κείμενα. Εκεί πρέπει να αναζητήσουν παρηγοριά και η κόρη της και η νύφη της. Παραμυθητική Θρηνητική Επειδή, ο Στουδίτης βρίσκεται μαζί με τον αδελφό του, το γράμμα χρονολογείται στην εποχή του Μιχαήλ Β και υπολογίζεται στο διάστημα 821-826. 18

Επ. 193 Ο Θεόδωρος ευχαριστεί την παραλήπτριά του για τη βοήθεια, που παρείχε σε όσους την είχαν ανάγκη. Ευχαριστική Δεν υπάρχουν χρονολογικές ενδείξεις. Επ. 228 Σπαθαρέᾳ (επιφανής λαϊκή) Ο Θεόδωρος την ευχαριστεί για τα δώρα της. Επίσης, την επαινεί για την αποφυγή των αιρετικών και για τις καλές πράξεις, τόσο της ίδιας όσο και του συζύγου της, προς τους μοναχούς και τους φτωχούς. Μικτή (Ευχαριστική) (Επαινετική) Η επιστολή χρονολογείται στην περίοδο των διωγμών των εικονόφιλων επί Λέοντος Ε, δηλαδή το διάστημα 815-818. Επ. 498 Τῇ τουρμαχίσσῃ τῆς Ἑλλάδος (επιφανής λαϊκή) Ο Στουδίτης μετά από παρότρυνση της πατρικίας Ειρήνης γράφει στην παραλήπτριά του με σκοπό να την παρηγορήσει για το θάνατο του γιου της. Όντως δέχεται πως είναι πραγματική τραγωδία αυτό που της έτυχε, αλλά την προτρέπει να ανασηκωθεί σκεπτόμενη την κοινή μοίρα όλων των ανθρώπων. παραμυθητική θρηνητική Δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί η επιστολή. Πιθανόν ο γιος της παραλήπτριας να πέθανε κατά την εξέγερση του Θωμά. Επ. 143 Ὑπατίσσῃ (επιφανής λαϊκή) Ο Θεόδωρος την ευχαριστεί για την υποστήριξή της προς τον ίδιο, καθώς και για τη βοήθεια, που πρόσφερε στον μοναχό Προτέριο κατά τη διάρκεια των διωγμών. Ευχαριστική Η προαναφερθείσα υποστήριξη παραπέμπει στην περίοδο του διωγμού επί Λέοντος Ε. Οπότε, η επιστολή χρονολογείται στο διάστημα 815-818. Επ. 229 Ὑπατίσσῃ (επιφανής λαϊκή) Ο Θεόδωρος χαίρεται που η παραλήπτριά του ψυχικά είναι καλά. Δηλώνει περήφανος για την αποφυγή της με τους αιρετικούς. Τέλος, τη συμπονά για τα χτυπήματα της μοίρας. Παραμυθητική Η επιστολή χρονολογείται στην περίοδο των διωγμών των εικονόφιλων επί Λέοντος Ε, δηλαδή στο διάστημα 815-818. 1.3 Η αλληλογραφία με τις κοσμικές γυναίκες 19

Το παρόν υπόκεφάλαιο θα μας απασχολήσει με τη σκιαγράφηση των σχέσεων του Στουδίτη με τις κοσμικές γυναίκες. Θα γίνει μια προσπάθεια να αποδοθεί όσο το δυνατόν καλύτερα η δυναμική της σχέσης του με αυτές μέσω των στοιχείων που παρέχουν οι επιστολές. Ωστόσο, για τη μεγαλύτερη διευκόλυνση του αναγνώστη η σκιαγράφηση της σχέση του Στουδίτη με την κάθε παραλήπτρια θα γίνει ξεχωρίστα με αλφαβητική σειρά, ακολουθώντας τη μορφή του πίνακα. Επίσης, να σημειωθεί πως επειδή κάποιες επιστολές αποστέλλονται πιθανότατα στο ίδιο πρόσωπο θα εξετάζονται μαζί. Τέλος, θα γίνει και μια προσπάθεια παράθεσης των βιογραφικών στοιχειών των παραληπτριών αν φυσικά τα έχουμε στη διάθεσή μας ή αν προκύπτουν από τις ίδιες τις επιστολές. 1.3.1 Ἀλβενέκᾳ πρωτοσπαθαρέᾳ 33 Σύμφωνα με τον τίτλο της επιστολής παραλήπτρια είναι η Αλβενέκα πρωτοσπαθαρέα, μια γυναίκα με επιφανή κοινωνική θέση, η οποία επισημαίνεται και μέσα στην επιστολή, αφού ο Στουδίτης τονίζει τη συγγένειά της με την αυτοκράτειρα Θεοδοσία (775-826), (Επ. 395,32-33). Κάποιες άλλες πληροφορίες για τον βίο της, δυστυχώς, δεν διαθέτουμε. Από τα συμφραζόμενα αντιλαμβανόμαστε ότι η Αλβενέκα, λοιπόν, αποστέλλει στον Στουδίτη μία επιστολή με σκοπό να τη συμβουλέψει για το πώς πρέπει να πράξει προκειμένου να εγκαταλείψει τα εγκόσμια. Ο Θεόδωρος Στουδίτης διάβασε δύο φορές την επιστολή της, καθώς του προξένησε μεγάλη εντύπωση η επιθυμία της αυτή (Επ. 395,2-5). Της απαντά, λοιπόν, πως το έργο που θέλει να φέρει εις πέρας είναι δύσκολο, όχι μόνο ως έργο αλλά και λόγω του ότι είναι παντρεμένη (Επ. 395,11-14). Επίσης, της τονίζει πως τη επιθυμία της να εγκαταλείψει τα εγκόσμια δυσχεραίνει τόσο το γεγονός ότι η αυτοκρατορία πλήττεται από τους διωγμούς των εικονόφιλων, όσο και το ότι αποτελεί μέλος της αυτοκρατορικής οικογένειας (Επ. 395,31-33). Ωστόσο, τη συμβουλεύει, προτού εισαχθεί στον μοναχικό βίο, να προσπαθήσει να πείσει τον άντρα της να ακολουθήσει και αυτός το δρόμο του Θεού, θέτοντας με αυτό τον τρόπο τα πράγματα σε τάξη (Επ. 395,18-23, 26-28). Αν πάλι δεν τα καταφέρει, οφείλει να πραγματοποιήσει την επιθυμία της παρά τις εναντιώσεις του συζύγου της (Επ. 395,28-31). Ο Στουδίτης, επομένως, τη συμβουλεύει ως πνευματικός καθοδηγητής και υπέρμαχος του μοναχικού βίου, χωρίς, όμως, να παίρνει ξεκάθαρη θέση. Φαίνεται πως βρίσκεται σε δίλλημα, καθώς από τη μια είναι υποχρεωμένος να την ενθαρρύνει ως πνευματικός, από την άλλη, όμως, δεν θέλει να εμπλακεί το όνομά του στην τελική απόφαση της Αλβενέκα, επειδή αυτή ήταν συγγενής του αυτοκρατορικού ζεύγους. Προσπαθεί, λοιπόν, να κρατήσει μια ουδέτερη στάση, γι αυτό και της υπερτονίζει όλες τις δυσκολίες που είχε να αντιμετωπίσει, υλοποιώντας μια τέτοια 33 Το αξίωμα του Πρωτοσπαθάριου παρεχόταν σε μέλος της συγκλήτου. Η πρώτη αναφορά γίνεται το 718. Βλ. ODB 3, 1748. 20

επιθυμία. Ο Στουδίτης είχε ήδη δοκιμαστεί αρκετές φορές από την πολιτική του Λέοντος Ε του Αρμένιου 34 (813-820) και δεν επιθυμούσε να φανεί ως παρακινητής της Αλβενέκας. 35 Έτσι ο Στουδίτης, ως πνευματικός, προβαίνει σε συμβουλές, ως πολιτικός, όμως, προσπαθεί να κρατήσει ισορροπίες και αποστάσεις επί του θέματος. 36 Παραθέτοντας πολύ συνοπτικά το περιεχόμενο της επιστολής με σκοπό να αναδείξουμε την ουδέτερη στάση, που προσπάθησε να κρατήσει ο Θεόδωρος Στουδίτης επί του θέματος, μπορούμε, επιπλέον, να σκιαγραφήσουμε και τη σχέση του με την παραλήπτριά του. Αρχικά, όπως σημειώθηκε παραπάνω, ο Στουδίτης απαντά σε επιστολή της χωρίς να τη γνωρίζει προσωπικά, καθώς, όπως αναφέρει ο ίδιος, έμαθε αρκετά γι αυτήν από τον μεταφορέα της επιστολής (Επ. 395,6-7). Επίσης, ως πνευματικός καθοδηγητής έχει χρέος να τη συμβουλέψει σχετικά με την επιθυμία της να γίνει μοναχή. Από την άλλη μεριά το γεγονός πως η Αλβενέκα επιζητά τις παραινέσεις του Στουδίτη για το θέμα που την προβληματίζει, δηλώνει το σεβασμό και την εκτίμηση προς το πρόσωπό του αλλά και την καλή φήμη που είχε αποκτήσει αυτός. Συνεπώς, η σχέση μεταξύ των δύο προσώπων μπορεί να χρακτηριστεί ως τυπική, επίσημη και πνευματική. 1.3.2 Εἰρήνῃ Βασιλίσσῃ 37 Η αυτοκράτειρα Ειρήνη ή αλλιώς Ειρήνη η Αθηναία (769-802), σύζυγος του Λέοντα Δ (750-780), υπήρξε μια ισχυρή προσωπικότητα της εποχής, καθώς έδρασε στην εικονοκλαστική περίοδο, επιφέροντας την ειρήνη στους κόλπους της Εκκλησίας. Πιο αναλυτικά, μετά τον θάνατο του Λέοντος Δ η Ειρήνη ως αντιβασίλισσα του δεκάχρονου γιου τους έλαβε ενεργό δράση τόσο στα πολιτικά πράγματα όσο και στα εκκλησιαστικά, παραγκωνίζοντας ακόμα και τον γιο της, τον νόμιμο διάδοχο του θρόνου Κωνσταντίνο ΣΤ (771-802). Συγκεκριμένα, η Ειρήνη μετά από κάποιες επιτυχημένες εκστρατείες εναντίον των Βουλγάρων άρχισε να κινείται στα θρησκευτικά ζητήματα, κάνοντας εμφανή την εικονόφιλη τάση της από τα μέσα του 781. Η κορύφωση της θρησκευτικής της πολιτικής επήλθε το 787 όταν μετά από πρωτοβουλία της συγκλήθηκε οικουμενική Σύνοδος, η γνωστή Ζ Οικουμενική Σύνοδος, η οποία αποκατέστησε τις εικόνες. Η ειρηνική περίοδος που ακολούθησε στην Εκκλησία μετά την οικουμενική Σύνοδο διακόπηκε από το γνωστό μοιχικό σχίσμα. Ο Κωνσταντίνος απεχθανόμενος τη σύζυγό του Μαρία, την ανάγκασε να γίνει μοναχή με σκοπό να παντρευτεί την ερωμένη του Θεοδότη, ξαδέρφη του Θεόδωρου Στουδίτη. Ο δεύτερος αυτός γάμος του Κωνσταντίνου θεωρήθηκε μοιχεία, καθώς ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με το κανονικό δίκαιο. Πρώτος αντέδρασε ο Πλάτων Σακκουδίων, ο οποίος αφόρισε τον 34 Περισσότερες πληροφορίες για τον Λέοντα Ε τον Αρμένιο βλ. Κορρές, Λέων Ε'. 35 Kazhdan, Byzantine literature, 251. 36 Kazhdan, Byzantine literature, 251. 37 Για τον βίο της αυτοκράτειρας Ειρήνης της Αθηναίας βλ. ενδεικτικά: Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες, 77-93, ODB 2, 1008-1009. 21

Πατριάρχη Ταράσιο, επειδή έδωσε την συγκατάθεση του γι αυτόν τον γάμο. Ακολούθησαν οι διαμαρτυρίες άλλων μοναχών και κυρίως του Θεόδωρου Στουδίτη. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος προσπάθησε στην αρχή να συμφιλιώσει τους μοναχούς με τον Πατριάρχη Ταράσιο, αλλά δεν τα κατάφερε με αποτέλεσμα να φυλακίσει τον Πλάτωνα και να στείλει στην εξορία τον Στουδίτη. Η Ειρήνη κράτησε εχθρική στάση απέναντι στον γιο της, υποστηρίζοντας τους μοναχούς. Έκτοτε, η σχέση της με τον Κωνσταντίνο επιδεινώθηκε διατάζοντας την τύφλωσή του η οποία έγινε με βασανιστικό τρόπο, επιφέροντας τον θάνατο του. Η Ειρήνη ανέλαβε μόνη της την εξουσία, χρησιμοποιώντας μάλιστα και τον όρο αυτοκράτορας και κόβοντας νομίσματα με τίτλο Ειρήνη βασίλισσα. Επίσης, το πρώτο πράγμα που έκανε ήταν να ελευθερώσει τον Πλάτωνα και να επαναφέρει τον Στουδίτη από την εξορία καθιερώνοντάς τον τελευταίο ηγούμενο στη μονή Στουδίου. Όλες αυτές οι συνοπτικές πληροφορίες για την αυτοκράτειρα Ειρήνη δόθηκαν με σκοπό την καλύτερη προσέγγιση της επιστολής του Στουδίτη προς αυτήν, αλλά και για να αντιληφθούμε τη δυναμική της σχέσης τους. Η επιστολή, λοιπόν, 7 προς την αυτοκράτειρα Ειρήνη είναι ένα εγκώμιο όχι μόνο για την αναστήλωση των εικόνων που προήλθε από την θρησκευτική της πολιτική, αλλά και για τους οικονομικούς της χειρισμούς όσον αφορά τους φόρους, τους οποίους μείωσε (Επ. 7,16-19, 25-28). Επίσης, ο Στουδίτης επιλέγει να κλείσει την επιστολή του με εκφράσεις ευχαριστίας και εγκωμίου επισημαίνοντας τη δικαιοσύνη της παραλήπτριάς του (Επ. 7,88-90, 95-96). Πιθανότατα, το τελευταίο το αναφέρει προκειμένου να αποσιωπήσει τη βιαιότητα που επέδειξε η ίδια στον γιο της με την τύφλωσή του. Η εν λόγω, επομένως, επιστολή αποτελεί ένδειξη εκτίμησης και θαυμασμού στο πρόσωπο της αυτοκράτειρας, αφού αυτή αποκατέστησε τις εικόνες και εναντιώθηκε στον δεύτερο γάμο του Κωνσταντίνου. Ας μην ξεχνάμε ότι μην η Ειρήνη ήταν η αιτία επιστροφής του Στουδίτη από την εξορία. Επομένως, είχε κάθε λόγο να επαινεί την αυτοκράτειρα για τις πολιτικές τις θέσεις. 1.3.3 Εἰρήνῃ πατρικίᾳ 38 Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί η αλληλογραφία του Στουδίτη με την Ειρήνη την πατρικία, καθώς διασώζονται οχτώ επιστολές προς αυτήν. Ο Στουδίτης, όπως είναι γνωστό, αλληλογραφούσε με σαράντα περίπου γυναίκες, ωστόσο η πατρικία που ανήκει στις κοσμικές γυναίκες δέχεται τις περισσότερες επιστολές. 39 Το γεγονός αυτό δείχνει πως η Ειρήνη και ο Θεόδωρος είχαν μια πάρα πολύ καλή φιλική σχέση. Αυτό μας το επιβεβαιώνει η αρχή της επιστολής 55 προς αυτήν, όπου ο Θεόδωρος αναφέρει πως η αλληλογραφία ενισχύει τη φιλία μεταξύ των ανθρώπων (Επ. 55,1), όπως και η επιστολή 87 στην οποία ο Στουδίτης την αποκαλεί μητρί μου πνευματικῇ. Επίσης, το 38 Το αξίωμα του Πατρικίου δεν είχε συγκεκριμένες διοικητικές λειτουργίες. Παραχωρούταν ως τιμητικός τίτλος και εισήχθη από τον Κωνσταντίνο Α. Βλ. ODB 3, 1600. 39 Mitrea-Rasson-Szende, Spiritual guidance 21, 151. 22

αίτημα του Στουδίτη να συνεχίσει να αλληλογραφεί μαζί του δηλώνει πως μεταξύ τους είχε δημιουργηθεί μια πνευματική σχέση, κάτι που αναφέρει και ο Kazdhan «He speaks of the feeling of love (ἀγαπητικὴ διάθεσις), of the love remedy (ἀγαπητικὸν φάρμακον) and, more modestly, of spiritual friendship» 40 (Επ. 55,8-10). Επιπροσθέτως, την εκτίμηση του Στουδίτη προς το πρόσωπό της έρχονται να ενισχύσουν και οι επαναλαμβανόμενοι έπαινοι που εντάσσονται στις επιστολές. Παραδείγματος χάριν, στις επιστολές 77, 87, 156, 372 και 412, εκτός των άλλων θεμάτων, ο Στουδίτης επαινεί την παραλήπτρια του για την ακλόνητη πίστη της και για τα βάσανα που άντεξε στην εξορία (Επ. 77,7-8), (Επ. 87,5-11), (Επ. 156,8-9), (Επ. 372,6-8), (Επ. 412,5-7). Ωστόσο, η εκτίμηση είναι αμοιβαία και αυτό το μαρτυρούν όχι μόνο τα δώρα της παραλήπτριας προς το Στουδίτη, αλλά και οι συμβουλές που ζητάει από αυτόν για θέματα που την απασχολούν, όπως φαίνεται από την επιστολή 526 (Επ. 526,10-13). Συγκεκριμένα η Ειρήνη, όπως προκύπτει από την επιστολή, είχε θέσει μέσω τρίτου προσώπου στον Στουδίτη το ερώτημα αν θα μπορούσε να μετατρέψει το μοναστήρι του Λέοντος, που ήταν για γυναίκες, σε μοναστήρι αντρών. Ο Στουδίτης επιχειρηματολογώντας κατά αυτού την προτρέπει να μην προέβη σε μια τέτοια αλλαγή. Όλα αυτά τα στοιχεία μαρτυρούν μια καλή και αληθινή, φιλική σχέση μεταξύ τους. Επίσης, άλλο ένα γεγονός που αποδεικνύει την καλή σχέση μεταξύ τους είναι οι αναφορές που γίνονται σε μέλη της οικογένειάς της. Στις επιστολές 77 και 156 ο Στουδίτης απευθύνει χαιρετίσματα στην κόρη της Ειρήνης ενώ στην επιστολή 55 εκτός από χαιρετίσματα δίνει ευχές και για την ανάρρωσή της (Επ. 55,25-28), (Επ. 77,27), (Επ. 156,50-51). Επίσης, στην επιστολή 87 ο Θεόδωρος παρηγορεί την κόρη της για το θάνατο του συζύγου της (Επ. 87,28-33). Τέλος, ενδιαφέρον είναι πως στην επιστολή 508 ο Θεόδωρος συμβουλεύει την πατρικία Ειρήνη να προτρέψει το σύζυγό της να εκτελεί σωστά το καθήκον του, κατευθύνοντάς την προς αυτόν τον σκοπό με παραινέσεις (Επ. 508,9-19). Το τελευταίο δείχνει πως ο Στουδίτης πίστευε στην επιρροή της γυναίκας και τον ρόλο της μέσα στην οικογένεια. Από τα λίγα, λοιπόν, στοιχεία που παρατέθηκαν μπορούμε να θεωρήσουμε πως μεταξύ του Στουδίτη και της Ειρήνης της πατρικίας είχε αναπτυχθεί μια καλή, φιλική, πνευματική σχέση, που βασιζόταν στην αμοιβαία εκτίμηση και τον σεβασμό. Επίσης, με επιφύλαξη θα μπορούσαμε να πούμε πως διακρίνεται και μια οικειότητα μεταξύ τους, αφού τολμά να της υπενθυμίσει ή να την ψέξει για την κάποτε αποστασία της από την ορθή πίστη ή να μη συμφωνήσει με την επιλογή της να μετατρέψει το μοναστήρι του Λέοντος από γυναικών που ήταν σε ανδρών (Επ. 372,7-8), (Επ. 412,2-4), (Επ. 526, 32-37). 40 Kazhdan, Byzantine literature, 252. 23

1.3.4 Εὐδοκίᾳ κανδιδατίσσῃ 41 Ιδιαίτερη είναι η επιστολή προς την Ευδοκία την κανδιδάτισσα για την οποία βιογραφικές πληροφορίες δεν υπάρχουν. Ωστόσο, ο τίτλος κανδιδάτισσα δηλώνει πως προέρχεται από την υψηλή κοινωνία της ευρύτερης περιοχής της αυτοκρατορίας. Η παρούσα επιστολή είναι άξια λόγου όχι μόνο για την ανάδειξη της σχέσης μεταξύ του Στουδίτη και της παραλήπτριάς τους, αλλά και λόγω του θέματός της. Πιο αναλυτικά ο Στουδίτης αποστέλλει το παρόν γράμμα μετά από πληροφορίες του μοναχού του Σιλουανού πως η Ευδοκία έπασχε πιθανότατα από κατάθλιψη (Επ. 529,2-4). Στη συνέχεια αναφέρει πως τόσο ο ίδιος, όσο και ο αρχιεπίσκοπος και οι μοναχοί της εύχονται να την ξεπεράσει (Επ. 529,6-8). Κλείνει, προτρέποντας την να το ξεπεράσει με όπλο το σταυρό και τους κατάλληλους ψαλμούς, τονίζοντας της πως η προσευχή θα τη βοηθήσει πολύ (Επ. 529,11, 13, 21-24). Από τα παραπάνω διαπιστώνουμε πρώτον πως ο Στουδίτης όσο και οι μοναχοί, έδιναν μεγάλη έμφαση στην ψυχική υγεία. Την θεωρούσαν τόσο σημαντική όσο και τη σωματική. Δεύτερον, πως ο Στουδίτης ευχόμενος να ξεπεράσει την κατάθλιψη και παραθέτοντας τρόπους για το επιτύχει, δηλώνει το ενδιαφέρον του για την ψυχική υγεία της παραλήπτριάς του. Επομένως, διακρίνουμε μια καλή σχέση μεταξύ του Στουδίτη και της Ευδοκίας, στην οποία ο πρώτος με το ειλικρινές του ενδιαφέρον και τις παραινέσεις του προσπαθεί να βοηθήσει. Δεν θα περιμέναμε φυσικά κάτι λιγότερο από τον Στουδίτη, αφού έχει πλήρως συνειδητοποιήσει τον ρόλο του ως πνευματικό καθοδηγητή. 1.3.5 Θεοδοσίᾳ αὐγούστῃ καὶ Βασιλείῳ υἱῳ αὐτῆς 42 Η αυτοκράτειρα Θεοδοσία (775-826) και ο γιος της Βασίλειος ήταν η σύζυγος και ο γιος αντίστοιχα του Λέοντος Ε του Αρμένιου (813-820) Ο γάμος της Θεοδοσίας με τον Λέοντα Ε πρέπει να τελέστηκε προτού γίνει αυτοκράτορας, καθώς ο γιος τους ο Συμβάτιος αν είχε γεννηθεί μετά τη στέψη, θα ονομαζόταν Κωνσταντίνος και θα προσφωνούταν ως πορφυρογέννητος. Ο Γενέσιος μάς πληροφορεί πως η πρώην σύζυγος του Μιχαήλ Α Ραγκαβέ (811-813) την αποκαλούσε βάρκαν ειρωνικά και δεν μπορούσε να δεχτεί την αναγορευσή της, ως νέα αυτοκράτειρα. Μετά τη δολοφονία του Λέοντος Ε του Αρμένιου το 820 από τον Μιχαήλ Β τον Τραυλό (820-829) 43, η πρώην βασιλική οικογένεια ακολούθησε το δρόμο της εξορίας στη νήσο Πρώτη, όπου εκεί διατάχθηκε οι γιοι του Λέοντος Ε να ευνουχιστούν Η σύζυγός του Θεοδοσία μαζί με τη μητέρα του μεταφέρθηκαν 41 Ο Κανδιδάτος ήταν μέλος μονάδας των αυτοκρατορικών σωματοφυλάκων, των οποίων οι ενδυμασίες ήταν λευκές. Πρόκειται για βυζαντινό αξίωμα. Βλ. ODB 2, 1100. 42 Για τον βίο της αυτοκράτειρας Θεοδόσιας βλ. ενδεικτικά: Charles, Medieval Lands. https://fmg.ac/ Κορρές, Λέων Ε, 77, 147-151 43 Πιο αναλυτικά, για τη συνωμοσία του Μιχαήλ Τραυλού και τη δολοφονία του Λέοντος Ε του Αρμένιου βλ. Κορρές, Λέων Ε, 145-150. 24