Τίποτα πιο εφήμερο από τους ανθεκτικούς φορείς

μην ελπιζετε να απαλλαγειτε απο τα βιβλια 23 Τίποτα πιο εφήμερο από τους ανθεκτικούς φορείς Ζ.-Φ. ντε Τ.: Συζητάμε για τη διαχρονικότητα των βιβλίων σε μια εποχή όπου η κουλτούρα δείχνει να επιλέγει άλλα εργαλεία, ίσως πιο αποτελεσματικά. Αλλά τι θα πρέπει να σκεφτούμε γι αυτούς τους φορείς της γραφής και του οπτικοακουστικού υλικού που υποτίθεται ότι αποθηκεύουν στο διηνεκές τις πληροφορίες και τις προσωπικές μνήμες και εννοώ τις δισκέτες, τις κασέτες, τα CD-ROM και στους οποίους έχουμε ήδη γυρίσει την πλάτη; Ζ.-Κ.Κ.: Το 1985, ο υπουργός Πολιτισμού της Γαλλίας, Ζακ Λανγκ, μου ζήτησε να δημιουργήσω και να αναλάβω την ευθύνη μιας νέας σχολής για τον κινηματογράφο και την τηλεόραση, της Fémis. Συγκέντρωσα μια ομάδα πολύ καλών τεχνικών, με επικεφαλής τον Ζακ Γκαζό, και καθόριζα τα πεπρωμένα αυτής της σχολής για δέκα χρόνια, από το 1986 έως το 1996. Στη διάρκεια αυτών των δέκα ετών, έπρεπε φυσικά να ενημερώνομαι για όλες τις καινοτομίες στους τομείς που είχαν σχέση με τη σχολή. Ένα από τα σημαντικά προβλήματα που είχαμε να επιλύσουμε ήταν, πολύ απλά, το να δείχνουμε ταινίες στους σπουδαστές. Όταν παρακολουθείς μια ταινία για να τη μελετήσεις, να την αναλύσεις, πρέπει να μπορείς να διακόπτεις την προβολή, να γυρνάς

24 ζαν-κλοντ καριερ & ουμπερτο εκο πίσω, να σταματάς, να προχωρείς μερικές φορές καρέ καρέ. Εξερεύνηση αδύνατη με μια κλασική κόπια. Είχαμε βιντεοκασέτες, αλλά φθείρονταν πολύ γρήγορα. Έπειτα από τρία ή τέσσερα χρόνια χρήσης δε μας πρόσφεραν καμία βοήθεια. Την ίδια εποχή ιδρύθηκε η Βιντεοθήκη του Παρισιού, που είχε σκοπό τη διατήρηση όλων των φωτογραφικών και κινηματογραφημένων ντοκουμέντων για την πρωτεύουσα. Για την αρχειοθέτηση των εικόνων εκείνα τα χρόνια μπορούσαμε να επιλέξουμε ανάμεσα στην ηλεκτρονική κασέτα και στο CD, τους λεγόμενους «ανθεκτικούς φορείς». Η Βιντεοθήκη του Παρισιού επέλεξε την ηλεκτρονική κασέτα και επένδυσε σε αυτή. Άλλοι πειραματίζονταν με τους μαλακούς δίσκους, οι οποίοι μπορούσαν να κάνουν θαύματα, σύμφωνα μ εκείνους που τους προωθούσαν. Δυο τρία χρόνια αργότερα εμφανίστηκε στην Καλιφόρνια το CD-ROM (Compact Disk Read- Only Memory). Επιτέλους, κρατούσαμε τη λύση. Ακολούθησαν σχεδόν παντού εκπληκτικές παρουσιάσεις. Θυμάμαι το πρώτο CD-ROM που είδαμε: αφορούσε την Αίγυπτο. Είχαμε θαμπωθεί, το νέο μέσο μάς είχε κερδίσει. Όλοι υποκλίνονταν μπροστά σε αυτή την καινοτομία που φαινόταν ότι διευθετούσε όλες τις δυσκολίες στις οποίες εμείς, οι επαγγελματίες της εικόνας και της αρχειοθέτησης, προσκρούαμε εδώ και καιρό. Αλλά πριν από επτά χρόνια έκλεισαν τα αμερικανικά εργοστάσια που κατασκεύαζαν αυτά τα θαύματα της τεχνολογίας. Ωστόσο, τα κινητά μας τηλέφωνα και τα ipods είναι ικανά για επιτεύγματα που διευρύνονται ασταμάτητα. Οι Ιάπωνες, μας λένε, σε αυτά γράφουν και προτείνουν τα μυθιστορήματά τους. Το Διαδίκτυο, μέσω κινητών συνδέσεων, υπερβαίνει τους περιορισμούς του χώρου. Μας υπόσχονται, επίσης, τον ατομικό θρίαμβο του VOD (Video On Demand), πτυσσόμενες οθόνες και ένα σωρό άλλα θαύματα. Ποιος ξέρει;

μην ελπιζετε να απαλλαγειτε απο τα βιβλια 25 Είναι σαν να μιλάω για μια πολύ μεγάλη περίοδο, η οποία μοιάζει να διήρκεσε αιώνες. Αλλά δεν έχουν περάσει ούτε είκοσι χρόνια από τότε. Η λήθη κινείται γρήγορα. Όλο και πιο γρήγορα. Αναμφίβολα, οι σκέψεις αυτές είναι κοινότοπες, αλλά η κοινοτοπία είναι μια αναγκαία αποσκευή. Τουλάχιστον, στην αρχή ενός ταξιδιού. Ου.Έ.: Πριν από μερικά χρόνια, η Λατινική Πατρολογία του Μιν (221 τόμοι!) πουλιόταν σε CD-ROM στην τιμή, αν θυμάμαι καλά, των 50.000 δολαρίων. Με μια τέτοια τιμή, είχαν πρόσβαση σε αυτή μόνο οι μεγάλες βιβλιοθήκες και όχι οι φτωχοί ερευνητές (παρόλο που οι μεσαιωνοδίφες βάλθηκαν να την αντιγράφουν παράνομα σε δισκέτες). Πλέον, με μια απλή συνδρομή, μπορείς να έχεις πρόσβαση στη Λατινική Πατρολογία σε απευθείας σύνδεση. Το ίδιο ισχύει και για την Εγκυκλοπαίδεια του Ντιντερό, που την είχαν κυκλοφορήσει σε CD-ROM οι εκδόσεις Robert. Σήμερα μπορώ να τη βρω δωρεάν στο Διαδίκτυο. Ζ.-Κ.Κ.: Όταν εμφανίστηκε το DVD, σκεφτόμασταν ότι είχαμε, επιτέλους, την ιδανική λύση που θα διευθετούσε για πάντα τα προβλήματα αποθήκευσης και παρακολούθησης. Μέχρι τότε, δεν είχα μια προσωπική ταινιοθήκη. Με την εμφάνιση του DVD, είπα στον εαυτό μου ότι θα μπορούσα, εντέλει, να έχω έναν «ανθεκτικό φορέα». Δεν ήταν διόλου έτσι. Τώρα μας ανακοινώνουν ότι θα υπάρξουν δίσκοι με πολύ περιορισμένο format, που θα καθιστούν αναγκαία την αγορά καινούριων συσκευών ανάγνωσης και θα μπορούν να περιέχουν, όπως το e-book, ένα σημαντικό αριθμό ταινιών. Τα παλιά καλά DVD μας θα καταλήξουν, λοιπόν, στα υπόγεια, εκτός κι αν διατηρήσουμε τα παλιά μηχανήματα που μας επέτρεπαν να τα βλέπουμε.

26 ζαν-κλοντ καριερ & ουμπερτο εκο Εξάλλου, πρόκειται για μία από τις τάσεις της εποχής μας: να συλλέγουμε όσα η τεχνολογία προσπαθεί να καταστήσει παρωχημένα. Ένας φίλος μου, Βέλγος κινηματογραφιστής, έχει στο υπόγειό του δεκαοκτώ υπολογιστές, απλώς και μόνο για να μπορεί να βλέπει τις παλιές δουλειές του. Όλα αυτά σημαίνουν ότι δεν υπάρχει τίποτα πιο εφήμερο από τους ανθεκτικούς φορείς. Αυτές οι επαναλαμβανόμενες, σαν τροπάριο, απόψεις για το πόσο ευάλωτα είναι τα σύγχρονα μέσα προκαλούν συγκαταβατικά χαμόγελα σε δύο εραστές των incunabula, όπως εμείς. Σας κατέβασα από τη βιβλιοθήκη μου αυτό το μικρό βιβλίο στα λατινικά, που τυπώθηκε στο Παρίσι στα τέλη του 15ου αιώνα. Κοιτάξτε. Αν ανοίξουμε αυτό το incunabulum, διαβάζουμε στα γαλλικά, στην τελευταία σελίδα: «Αυτές οι Ώρες,* κατά τα καθιερωμένα της Ρώμης, ολοκληρώθηκαν την εικοστή έβδομη μέρα του έτους χίλια τετρακόσια ενενήντα οκτώ για τον Ζαν Πουατεβέν, βιβλιοπώλη, κάτοικο Παρισιού, στην οδό Νεβ-Νοτρ-Νταμ». Το «καθιερωμένα» είναι γραμμένο «καθεριωμένα», αυτός ο τρόπος χρονολόγησης έχει πάψει να χρησιμοποιείται, αλλά είμαστε σε θέση να αποκωδικοποιήσουμε πολύ εύκολα το νόημα. Μπορούμε, λοιπόν, να διαβάζουμε ακόμα ένα κείμενο που τυπώθηκε πριν από πέντε αιώνες. Όμως δεν μπορούμε πια να διαβάσουμε, δεν μπορούμε πια να δούμε μια ηλεκτρονική κασέτα ή ένα CD-ROM που έχει ηλικία μερικών μόνο ετών. Εκτός αν διατηρούμε τους παλιούς μας υπολογιστές στο υπόγειό μας. Ζ.-Φ. ντε Τ.: Θα πρέπει να σταθούμε στην αυξανόμενη ταχύτητα με την οποία γίνονται παρωχημένοι αυτοί οι καινούριοι φορείς της γραφής και της * Ώρες είναι μέρος του κύκλου των ακολουθιών του εικοσιτετραώρου, αναγνώσματα, τροπάρια και ψαλμοί που αντιστοιχούν σε ορισμένες ώρες της μέρας και ψάλλονται στα μοναστήρια. (Σ.τ.Ε.)

μην ελπιζετε να απαλλαγειτε απο τα βιβλια 27 εικόνας, ένα γεγονός που μας καταδικάζει να αναδιαμορφώνουμε όλα τα λογισμικά εργασίας και αποθήκευσης, τον τρόπο σκέψης μας... Ου.Έ.: Μια ταχύτητα που συμβάλλει στο σβήσιμο της μνήμης. Είναι, αναμφίβολα, ένα από τα πιο ακανθώδη προβλήματα του πολιτισμού μας. Από τη μια μεριά, επινοούμε πολλά εργαλεία για να διατηρούμε τη μνήμη, διαθέτουμε πολλές μεθόδους καταγραφής και δυνατότητες μεταφοράς της γνώσης... Ασφαλώς, είναι ένα σημαντικό πλεονέκτημα σε σχέση με τις εποχές όπου έπρεπε να προσφεύγουμε σε μνημοτεχνικές, σε τεχνικές απομνημόνευσης, απλώς και μόνο επειδή δεν μπορούσαμε να έχουμε στη διάθεσή μας όλα όσα έπρεπε να ξέρουμε. Τότε, οι άνθρωποι μπορούσαν να εμπιστεύονται μόνο τη μνήμη τους. Από την άλλη, πέρα από τη φθαρτή φύση αυτών των εργαλείων κάτι που όντως αποτελεί πρόβλημα, οφείλουμε να παραδεχτούμε επίσης ότι δεν είμαστε δίκαιοι απέναντι στα πολιτισμικά αγαθά που παράγουμε. Θα αναφέρω ένα μόνο παράδειγμα: τα πρωτότυπα των μεγάλων κόμικ. Κοστίζουν πανάκριβα, επειδή είναι σπάνια (σήμερα, μια σελίδα του Άλεξ Ρέιμοντ κάνει μια περιουσία). Αλλά γιατί είναι σπάνια; Πολύ απλά, επειδή οι εφημερίδες που τα δημοσίευαν πετούσαν στο σκουπιδοτενεκέ τα πρωτότυπα μετά την εκτύπωση. Ζ.-Φ. ντε Τ.: Ποιες μνημοτεχνικές χρησιμοποιούνταν πριν από την επινόηση των διαφόρων μορφών τεχνητής μνήμης, όπως είναι τα βιβλία ή οι σκληροί δίσκοι; Ζ.-Κ.Κ.: Κάποτε, ο Μέγας Αλέξανδρος έπρεπε να πάρει για μία ακόμα φορά μια απόφαση με ανυπολόγιστες συνέπειες. Τον ενημέρωσαν ότι υπήρχε μια γυναίκα που μπορούσε να προβλέψει το μέλλον με σιγουριά. Διέταξε να του τη φέρουν, για να του διδάξει

28 ζαν-κλοντ καριερ & ουμπερτο εκο την τέχνη της. Εκείνη του είπε ότι έπρεπε να ανάψει μια μεγάλη φωτιά και να διαβάσει το μέλλον στον καπνό που θα έβγαινε, σαν να διάβαζε βιβλίο. Ωστόσο προειδοποίησε τον κατακτητή ότι, όση ώρα θα διάβαζε τον καπνό, δε θα έπρεπε σε καμία περίπτωση να σκεφτεί το αριστερό μάτι ενός κροκόδειλου. Θα μπορούσε να σκεφτεί το δεξί μάτι εν ανάγκη, αλλά όχι το αριστερό. Ακούγοντας τα λόγια της, ο Μέγας Αλέξανδρος παραιτήθηκε από την ιδέα να μάθει το μέλλον. Για ποιο λόγο; Επειδή, όταν σε υποχρεώνουν να μη σκεφτείς κάτι, σκέφτεσαι μόνο αυτό. Η απαγόρευση μετατρέπεται σε υποχρέωση. Είναι αδύνατο να μη σκεφτείς το αριστερό μάτι του κροκόδειλου. Αυτό το μάτι έχει κυριεύσει τη μνήμη σου, το πνεύμα σου. Μερικές φορές, το να θυμάσαι, όπως στην περίπτωση του Μεγάλου Αλεξάνδρου, το να μην μπορείς να ξεχάσεις, είναι ένα πρόβλημα, ένα δράμα. Υπάρχουν άνθρωποι που είναι προικισμένοι με την ικανότητα να συγκρατούν τα πάντα χρησιμοποιώντας πολύ απλές μνημοτεχνικές συνταγές και θα μπορούσαμε να τους αποκαλέσουμε «μνήμονες». Ο Ρώσος νευρολόγος Αλεξάντρ Λούρια μελέτησε αυτούς τους ανθρώπους. Ο Πίτερ Μπρουκ εμπνεύστηκε από ένα βιβλίο του Λούρια για την παράσταση Είμαι ένα Φαινόμενο. Αν αφηγηθείτε κάτι σε ένα «μνήμονα», δεν μπορεί να το ξεχάσει. Είναι σαν μια τέλεια αλλά παράλογη μηχανή καταγράφει τα πάντα, χωρίς διακρίσεις. Πρόκειται για ελάττωμα και όχι για αρετή. Ου.Έ.: Όλες οι μνημοτεχνικές μέθοδοι χρησιμοποιούν την εικόνα μιας πόλης ή ενός κτιρίου που ένα μέρος ή σημείο τους συνδέεται με το αντικείμενο το οποίο πρόκειται να απομνημονευτεί. Σύμφωνα με ένα θρύλο που αναφέρει ο Κικέρωνας στο έργο του Ο Τέλειος Ρήτορας, ο Σιμωνίδης παραβρισκόταν σε ένα συμπόσιο

μην ελπιζετε να απαλλαγειτε απο τα βιβλια 29 μαζί με υψηλούς αξιωματούχους της αρχαίας Ελλάδας. Κάποια στιγμή στη διάρκεια της βραδιάς έφυγε από τη γιορτή, ακριβώς λίγο πριν καταρρεύσει η στέγη του σπιτιού, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν όλοι οι συνδαιτυμόνες. Φώναξαν τον Σιμωνίδη να αναγνωρίσει τις σορούς. Και τα κατάφερε, ανακαλώντας στη μνήμη του σε ποια θέση καθόταν καθένας. Επομένως, μνημοτεχνική είναι να συνδυάζεις αναπαραστάσεις του χώρου με αντικείμενα ή έννοιες, κατά τρόπο ώστε να συσχετίζονται μεταξύ τους. Επειδή ακριβώς συνδύασε το αριστερό μάτι του κροκόδειλου με τον καπνό που έπρεπε να εξετάσει, ο Μέγας Αλέξανδρος δεν μπορούσε να ενεργήσει αυτοβούλως. Οι τεχνικές της απομνημόνευσης υπήρχαν μέχρι το Μεσαίωνα. Όμως, μετά την ανακάλυψη της τυπογραφίας, έπαψαν να χρησιμοποιούνται και χάθηκαν σταδιακά αυτές οι μνημοτεχνικές μέθοδοι. Ωστόσο, εκείνη την εποχή, δημοσιεύτηκαν τα πιο καλά βιβλία για τη μνημοτεχνική! Ζ.-Κ.Κ.: Αναφερθήκατε στα πρωτότυπα των μεγάλων κόμικ, που τα πετούσαν στο σκουπιδοτενεκέ μετά τη δημοσίευσή τους. Το ίδιο συνέβη και στον κινηματογράφο. Πόσες ταινίες έχουν εξαφανιστεί! Μόνο μετά τη δεκαετία του 1920-1930 ο κινηματογράφος θεωρήθηκε στην Ευρώπη ως η «έβδομη τέχνη». Από τότε ήταν αυτονόητο να διατηρούνται τα έργα που ανήκαν πλέον στην ιστορία της τέχνης. Και γι αυτό το λόγο δημιουργήθηκαν οι πρώτες ταινιοθήκες, αρχικά στη Ρωσία και μετά στη Γαλλία. Όμως, από την αμερικανική οπτική, ο κινηματογράφος δεν είναι τέχνη, αλλά ένα ανανεώσιμο προϊόν. Πρέπει να γίνεται και να ξαναγίνεται ένας Ζορό, ένας Νοσφεράτου, ένας Ταρζάν, ώστε να ξεφορτώνονται τα προηγούμενα μοντέλα, τα παλιά αποθέματα. Το παλιό, ιδίως αν είναι ποιοτικό, θα μπορούσε να ανταγωνιστεί το καινούριο

30 ζαν-κλοντ καριερ & ουμπερτο εκο προϊόν. Η αμερικανική ταινιοθήκη, όσο κι αν φαίνεται απίστευτο, δημιουργήθηκε τη δεκαετία του 1970! Χρειάστηκε να δοθεί σκληρή και μακροχρόνια μάχη για να βρεθούν τα κονδύλια, για να ενδιαφερθούν οι Αμερικανοί για την ιστορία του κινηματογράφου τους. Ομοίως, η πρώτη σχολή κινηματογράφου στον κόσμο ήταν ρωσική. Το οφείλουμε στον Αϊζενστάιν, ο οποίος θεωρούσε απαραίτητο να δημιουργηθεί μια σχολή κινηματογράφου που θα ήταν του ιδίου επιπέδου με τις καλύτερες σχολές ζωγραφικής ή αρχιτεκτονικής. Ου.Έ.: Στην Ιταλία, ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα, ένας μεγάλος ποιητής, ο Γκαμπριέλε Ντ Ανούντσιο, έγραφε για τον κινηματογράφο. Συμμετείχε στο σενάριο της Καμπίρια μαζί με τον Τζιοβάνι Παστρόνε. Στην Αμερική, δε θα τον έπαιρναν στα σοβαρά. Ζ.-Κ.Κ.: Για να μη μιλήσουμε για την τηλεόραση! Αρχικά θεωρούσαν παραλογισμό να διατηρούν αρχεία με τις τηλεοπτικές εκπομπές. Η δημιουργία του INA, που είναι επιφορτισμένο με τη διατήρηση οπτικοακουστικών αρχείων, οφείλεται σε μια ριζική αλλαγή αυτής της αντίληψης. Ου.Έ.: Εργάστηκα στην τηλεόραση το 1954 και θυμάμαι ότι όλες οι εκπομπές μεταδίδονταν απευθείας, ότι δε γινόταν μαγνητοσκόπηση. Είχαν ένα μηχάνημα που το αποκαλούσαν Transcriber, μέχρι τη μέρα που ανακάλυψαν ότι η λέξη αυτή δεν υπήρχε στις αγγλοσαξονικές τηλεοράσεις. Πολύ απλά, με το μηχάνημα αυτό κινηματογραφούσαν την οθόνη στην οποία προβάλλονταν οι εκπομπές. Καθώς, όμως, επρόκειτο για μια πληκτική και δαπανηρή διαδικασία, έπρεπε να κάνουν επιλογές. Επομένως, χάθηκαν πολλά πράγματα.

μην ελπιζετε να απαλλαγειτε απο τα βιβλια 31 Ζ.-Κ.Κ.: Μπορώ να σας δώσω ένα πολύ ωραίο παράδειγμα σε αυτό τον τομέα. Είναι σχεδόν ένα είδος incunabulum για την τηλεόραση. Το 1951 ή το 1952, ο Πίτερ Μπρουκ γύρισε για την αμερικανική τηλεόραση το Βασιλιά Λιρ, με τον Όρσον Γουέλς στον πρωταγωνιστικό ρόλο. Καθώς εκείνη την εποχή οι εκπομπές δεν ήταν μαγνητοσκοπημένες, δεν έχει διασωθεί σχεδόν τίποτα. Ωστόσο, ο Βασιλιάς Λιρ του Μπρουκ κινηματογραφήθηκε. Με άλλα λόγια, και σε αυτή την περίπτωση, κάποιος κινηματογράφησε την οθόνη μιας τηλεόρασης, ενώ προβαλλόταν το έργο. Σήμερα είναι ένα από τα πιο σημαντικά εκθέματα στο Μουσείο της Τηλεόρασης στη Νέα Υόρκη. Από πολλές απόψεις, κάτι ανάλογο έχει συμβεί και στην ιστορία του βιβλίου. Ου.Έ.: Μέχρι ένα σημείο. Η ιδέα της συλλογής βιβλίων είναι πολύ παλιά. Επομένως, δεν έχει συμβεί στα βιβλία ό,τι συνέβη στις ταινίες. Η λατρεία της γραπτής σελίδας, και αργότερα των βιβλίων, είναι τόσο παλιά όσο η γραφή. Ήδη οι Ρωμαίοι ήθελαν να κατέχουν και να συλλέγουν κυλίνδρους παπύρων. Αν έχουν χαθεί βιβλία, αυτό οφείλεται σε άλλους λόγους. Εξαφανίστηκαν είτε εξαιτίας της θρησκευτικής λογοκρισίας είτε επειδή οι βιβλιοθήκες έτειναν να αρπάζουν φωτιά με το παραμικρό, όπως και οι καθεδρικοί ναοί, επειδή και οι μεν και οι δε κατασκευάζονταν κατά το μεγαλύτερο μέρος τους από ξύλο. Το να καίγεται ένας καθεδρικός ναός ή μια βιβλιοθήκη το Μεσαίωνα ήταν σαν να βλέπεις σε μια πολεμική ταινία να καταρρίπτεται ένα αεροπλάνο. Επρόκειτο για κάτι το φυσιολογικό. Το γεγονός ότι στο Όνομα του Ρόδου η βιβλιοθήκη γίνεται παρανάλωμα του πυρός δεν είναι παράδοξο για εκείνη την εποχή. Όμως οι λόγοι για τους οποίους τα βιβλία καίγονταν ήταν ταυτόχρονα και αυτοί που προέτρεπαν τους ανθρώπους να τα τοπο-

32 ζαν-κλοντ καριερ & ουμπερτο εκο θετούν σε ασφαλή μέρη και, άρα, να τα συλλέγουν. Αυτός υπήρξε ένας από τους θεμέλιους λίθους του μοναχισμού. Οι συνεχείς επιδρομές των βαρβάρων στη Ρώμη και η συνήθειά τους να πυρπολούν την πόλη πριν φύγουν ήταν, κατά πάσα πιθανότητα, ο λόγος που οδήγησε στη σκέψη να βρεθούν ασφαλή μέρη για τα βιβλία. Και τι είναι πιο ασφαλές από ένα μοναστήρι; Άρχισαν, λοιπόν, να προστατεύουν μερικά βιβλία από τις απειλές που θα μπορούσαν να εξαφανίσουν τη συλλογική μνήμη. Όμως, ταυτόχρονα με την επιλογή να σωθούν συγκεκριμένα βιβλία, άρχισε φυσικά και το φιλτράρισμα. Ζ.-Κ.Κ.: Ενώ η λατρεία των σπάνιων ταινιών μόλις έχει αρχίσει να υφίσταται. Υπάρχουν ακόμα και συλλέκτες σεναρίων. Παλιότερα, όταν τέλειωνε το γύρισμα μιας ταινίας, το σενάριο κατέληγε τις περισσότερες φορές στο σκουπιδοτενεκέ, όπως τα πρωτότυπα των κόμικ στα οποία αναφερθήκατε. Παρ όλα αυτά, από τη δεκαετία του 1940, κάποιοι άρχισαν να αναρωτιούνται αν, μετά την ολοκλήρωση της ταινίας, το σενάριο εξακολουθούσε να έχει κάποια αξία. Έστω εμπορική. Ου.Έ.: Σήμερα υπάρχει μια πραγματική λατρεία για τα σενάρια διάσημων ταινιών, όπως αυτό της Καζαμπλάνκα. Ζ.-Κ.Κ.: Ιδίως, όπως είναι φυσικό, όταν το σενάριο φέρει χειρόγραφες υποδείξεις του σκηνοθέτη. Έχω δει σενάρια του Φριτς Λανγκ με προσωπικές του σημειώσεις να γίνονται, από μια λατρεία που πλησιάζει το φετιχισμό, αντικείμενα βιβλιοφιλίας, και άλλα που οι λάτρεις τους τους έκαναν πολύτιμο δέσιμο. Θέλω, όμως, να επανέλθω στο ζήτημα στο οποίο αναφέρθηκα νωρίτερα. Πώς μπορεί σήμερα να συγκροτηθεί μια ταινιοθήκη, ποιος φο-