ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ-ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Ακαδημαϊκό Έτος 2013-2014 Εαρινό Εξάμηνο Μάθημα: Θρησκεία, Εθνότητα, Eκκοσμίκευση Χρόνης Μπότσογλου-Στο Μετρό, Παρίσι (χωρίς ημερομηνία) Διδάσκουσα: Βασιλική Γιακουμάκη yiakoumaki@uth.gr τηλ. 24210-74532, γραφ. 11 (5 ος όροφος) Το μάθημα θίγει θέματα που αφορούν το τι σημαίνει μια εκκοσμικευμένη κοινωνία σε δυτικά συμφραζόμενα. Εφαρμόζει τα βασικά του ερωτήματα πάνω στο παράδειγμα του ελληνικού έθνους-κράτους. Θέματα που μελετώνται είναι: η έννοια της εκκοσμίκευσης, η αλληλένδετη σχέση θρησκείας και εθνικής/εθνοτικής ταυτότητας, οι σχέσεις Εκκλησίας-κράτους, ο ηγεμονικός ρόλος της εκκλησίας στον ορισμό της εθνικής ταυτότητας, το κοινωνικό στάτους και οι επίσημες πολιτικές διαχείρισης μη χριστιανικών πληθυσμών ως μειονοτήτων, πολιτικές και ρητορικές πολυπολιτισμικότητας, και πολιτικές ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αντλούνται παραδείγματα από τις περισσότερο ορατές / κυρίαρχες (στην Ευρώπη και την Ελλάδα) θρησκευτικές ομάδες (όπως είναι οι Χριστιανοί, οι Μουσουλμάνοι και οι Εβραίοι), αλλά και από μειονοτικές θρησκείες. Το μάθημα επιχειρεί να αναδείξει το επίκαιρο θέμα των ρόλων της θρησκείας στη δημόσια σφαίρα, με ευρύτερο στόχο να συμβάλει στην ανάδειξη της συνθετότητας του «πολιτικού». 1
Πρόγραμμα-Βιβλιογραφία ΕΒΔΟΜΑΔΕΣ 1-3 ΘΕΜΑΤΙΚΗ Έθνος, κράτος, έθνος-κράτος, εθνότητα-εθνικότητα, εθνικήεθνοτική ταυτότητα: Εξοικείωση με τις έννοιες ΘΕΜΑΤΙΚΗ Κοσμικό-μη κοσμικό κράτος, διαδικασίες εκκοσμίκευσης Weber, Max 2010. Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύμα του Καπιταλισμού. (μετάφραση: Δ. Κούρτοβικ), Αθήνα: Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη Asad, Talal 2003. Formations of the Secular: Christianity, Islam, Modernity. Stanford University Press (επιλεκτικά) -------------- 1999. Religion, Nation-State, Secularism. Στο: Peter Van Der Veer and Hartmut Lehmann (eds), Nation and Religion: Perspectives on Europe and Asia. Princeton, NJ: Princeton University Press, pp. 178-196 Κοκοσαλάκης, Νίκος 2002. «Παραδοσιακή θρησκεία και κοινωνία στην ύστερη νεωτερικότητα». Στο: Θ. Λίποβατς κ.ά. (επιμ.), Θρησκείες και Πολιτική στη Νεωτερικότητα. Αθήνα: Κριτική, σελ. 56-92 Φουντεδάκη, Πηνελόπη 2002. «Θρησκεία και Κράτος στην Ευρώπη: Εκκοσμίκευση και Λειτουργική Διαφοροποίηση». Στο: Θ. Λίποβατς κ.ά. (επιμ.), Θρησκείες και Πολιτική στη Νεωτερικότητα. Αθήνα: Κριτική, σελ. 183-210 ΕΒΔΟΜΑΔΕΣ 4-6 ΘΕΜΑΤΙΚΗ Η περίπτωση της Ελλάδας: ένα εκκοσμικευμένο κράτος; Περί της αστικής τάξης στο ελληνικό κράτος / Το θέμα του ανήκειν στη «Δύση» Kονδύλης, Παναγιώτης 1995. «Εισαγωγή: Η καχεξία του αστικού στοιχείου στη νεοελληνική κοινωνία και ιδεολογία». Στο: Η Παρακμή του Αστικού Πολιτισμού. Αθήνα: Θεμέλιο, σελ. 9-47 (ιδιαίτερα η ανάλυση για τον «ελληνοχριστιανικό ελληνοκεντρισμό») Ράμφος, Στέλιος 2000. Ο Καημός του Ενός: Κεφάλαια της ψυχικής ιστορίας των Ελλήνων. (Επιλεκτικά από το Δεύτερο Μέρος: «Η Άπρακτη Εξατομίκευση», σελ. 169-232). Αθήνα: Αρμός Eκκλησία και Έθνος-Κράτος / Εθνικοποίηση Αναγνωστοπούλου, Σία 2000. «Η ιστορικότητα του εθνικού ρόλου της Εκκλησίας: έθνος ελληνικό ή έθνος ελληνορθόδοξο». Στον τόμο: Δομές και Σχέσεις Εξουσίας στη Σημερινή Ελλάδα. Αθήνα: Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα (7 ο Συνέδριο Σ. Καράγιωργα), σελ. 343-358 Μανιτάκης, Αντώνης 2000 α. «Η Αυτοκέφαλη Εκκλησία της Ελλάδος: Μεταξύ Κράτους και Έθνους». Στον τόμο: Δομές και Σχέσεις Εξουσίας στη Σημερινή Ελλάδα. Αθήνα: Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα (7 ο Συνέδριο Σ. Καράγιωργα), σελ. 327-342 2
Θρησκεία και εθνική ταυτότητα / Θρησκευτική ταυτότητα και ταυτότητα του πολίτη στην Ελλάδα Mavrogordatos, G. 2003. Orthodoxy and Nationalism in the Greek Case. Ιn J. Madeley and Z. Enyedi (eds.), Church and State in Contemporary Europe. London: Frank Cass. (Eπίσης στο: West European Politics, Vol. 26, No. 1, Jan 2003). Chrysoloras, Nikos 2004. Why Orthodoxy? Religion and Nationalism in Greek Political Culture. Studies in Ethnicity and Nationalism, 4 (1): 40-61 Marangudakis, Manussos, Kostas Rontos and Maria Xenitidou 2013. State Crisis and Civil Consciousness in Greece. GreeSE Paper No 77, Hellenic Observatory Papers on Greece and Southeast Europe. London School of Economics, Hellenic Observatory / European Institute http://eprints.lse.ac.uk/53727/1/greese%20no77.pdf Roudometof, Victor 2011. Eastern Orthodox Christianity and the Uses of the Past in Contemporary Greece. Religions, 2: 95-113 ΕΒΔΟΜΑΔΕΣ 7-8 ΘΕΜΑΤΙΚΗ Θρησκεία και δημόσια σφαίρα 1 η ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Δύο περιπτώσεις μελέτης για το εκκοσμικευμένο κράτος στην Ευρώπη: η διδασκαλία των «θρησκευτικών» στη Γαλλία, η αστυνομική ταυτότητα στην Ελλάδα Ντεμπρέ, Ρεζίς 2004. Η Διδασκαλία της Θρησκείας στο Ουδετερόθρησκο Σχολείο. Αθήνα: Εστία Μανιτάκης, Αντώνης 2000 β. Οι σχέσεις της Εκκλησίας με το Κράτος-Έθνος: Στη σκιά των ταυτοτήτων. Αθήνα: Νεφέλη (ιδιαίτερα το θέμα των νέων ταυτοτήτων) Stavrakakis, Yannis 2002. Religious Populism and Political Culture: The Greek Case. South European Society and Politics 7: 3, 29 52 Περαιτέρω αναγνώσματα ΕΕΔΑ (Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου) 2000. Θέσεις για την αναγραφή του θρησκεύματος στις ταυτότητες ΣΥΝΗΓΟΡΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ Δείγμα διαλόγου, περί της απαλλαγής από το μάθημα των Θρησκευτικών http://www.synigoros.gr/pdf_01/7086_1_pr_thrisk17_11_08.pdf http://www.synigoros.gr/pdf_01/religpr.pdf Γιαγκάζογλου, Στ. κ.ά. (επιμ.) 2013. Tα θρησκευτικά στο σύγχρονο σχολείο Ο διάλογος και η κριτική για το νέο Πρόγραμμα Σπουδών στα Θρησκευτικά Δημοτικού & Γυμνασίου. Αθήνα: Αρμός. Γιαγκάζογλου, Στ. (χωρίς ημερομ). «Απαλλαγή από τα Θρησκευτικά: Παιδαγωγικό Σχόλιο σε Νομικά Πορίσματα και Αποφάσεις». Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, http://www.pi-schools.gr/lessons/religious/analekta/50.pdf 3
Ρόλοι (και νέοι ρόλοι) της Εκκλησίας στη δημόσια ζωή Alivizatos, Nikos 1999. A New Role for the Greek Church? Journal of Modern Greek Studies 17 (1), pp. 23-40 Fokas, Effie 2008. A new role for the church? Reassessing the place of religion in the Greek public sphere. GreeSE Paper No 17, Hellenic Observatory Papers on Greece and Southeast Europe. London School of Economics, Hellenic Observatory / European Institute http://eprints.lse.ac.uk/21918/1/greese_no17.pdf Μανιτάκης, Αντώνης 2000 β (βλ. παραπάνω) Άλλες περιπτώσεις μελέτης: Γάμος, Βάπτιση-Ονοματοδοσία, Όρκος, Αποτέφρωση νεκρών, Σύμφωνο Συμβίωσης ΕΕΔΑ (Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου) 2006. Πρόταση για τη ρύθμιση σχέσεων Εκκλησίας και Πολιτείας. ------- 2008. Απόφαση ΕΕΔΑ αναφορικά με την αντικατάσταση του θρησκευτικού όρκου από πολιτικό. ------ 2000. Πρόταση για την αποτέφρωση των νεκρών. Βλ. www.nchr.gr ΣΥΝΗΓΟΡΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ Δείγμα διαλόγου περί «βάπτισης» και «ονοματοδοσίας» http://new.synigoros.gr/resources/docs/203083.pdf http://new.synigoros.gr/resources/203083-deltio_typoy_onomatodosia-12-06.pdf ΕΒΔΟΜΑΔΕΣ 9-12 2 η ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑΤΙΚΗ «Επικρατούσα» θρησκεία και θρησκευτική ετερότητα στην Ελλάδα, θρησκευτική ετερότητα και δικαιώματα. Πριν και μετά τη στιγμή της πολυπολιτισμικότητας, πριν και μετά τη δεκαετία του 1990 Pollis, A. 1999. «Ελλάδα: Ένα προβληματικό κοσμικό κράτος». Χριστόπουλος, Δημήτρης (επιμ.), Νομικά ζητήματα θρησκευτικής ετερότητας στην Ελλάδα. Αθήνα: Κριτική, σελ. 167-197 Κτιστάκις, Γ. 1999. «Η ευρωπαϊκή προστασία της θρησκευτικής ετερότητας». Χριστόπουλος, Δημήτρης (επιμ.), Νομικά ζητήματα θρησκευτικής ετερότητας στην Ελλάδα. Αθήνα: Κριτική, σελ. 227-269 Τσαπόγας, Μ. 2008, «Ανοχή και επιτήρηση υπό τη σκιά της επικρατούσας θρησκείας». Στο: Δ. Χριστόπουλος (επιμ.), Το ανομολόγητο ζήτημα των μειονοτήτων στην ελληνική έννομη τάξη. Αθήνα: Κριτική, σελ. 69-88 Αλιβιζάτος, Ν. 2008, «Μεταξύ κοινοτισμού και ισότητας ή για τη θρησκευτική ελευθερία των μειονοτήτων». Στο: Δ. Χριστόπουλος (επιμ.), Το ανομολόγητο ζήτημα των μειονοτήτων στην ελληνική έννομη τάξη. Αθήνα: Κριτική, σελ. 191-211 4
Περαιτέρω αναγνώσματα ΕΕΔΑ (Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου) 2001. Προτάσεις για θέματα θρησκευτικής ελευθερίας - Ιδίως ζητήματα συμμόρφωσης με τις αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Βλ. www.nchr.gr Παπαπολυχρονίου, Σοφία 2008. «Ο ερμηνευτικός πλουραλισμός ως όρος ένταξης των μειονοτικών αξιών στο δίκαιο: Το παράδειγμα των θρησκευτικών μειονοτήτων στην Ελλάδα και η επικρατούσα θρησκεία». Στο: Δ. Χριστόπουλος (επιμ.), Το ανομολόγητο ζήτημα των μειονοτήτων στην ελληνική έννομη τάξη. Αθήνα: Κριτική, σελ. 89-126 ΘΕΜΑΤΙΚΗ Παραδείγματα διαχείρισης της θρησκευτικής ετερότητας: Ιστορικές θρησκευτικές ταυτότητες/ισλάμ (μειονότητα Θράκης), Εβραϊσμός Βoussiakou, Iris 2008. Religious Freedom and Minority Rights in Greece: the case of the Muslim minority in western Thrace. GreeSE Paper No 21, Hellenic Observatory Papers on Greece and Southeast Europe, London School of Economics, Hellenic Observatory / European Institute http://www.lse.ac.uk/europeaninstitute/research/hellenicobservatory/pdf/gr eese/greese21.pdf Τσιτσελίκης, Κ. 2006. «Μουσουλμανικές κοινότητες στην Ελλάδα πριν και μετά το 1923: Δικαιικές συνέχειες και ιδεολογικές ασυνέπειες». Στο Κ. Τσιτσελίκης (επιμ). Η ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών: Πτυχές μιας εθνικής σύγκρουσης. Αθήνα: Κριτική, σελ. 368-388 Τσιμπιρίδου, Φ. 2004. «Αποχρώσεις μιας μειονοτικής κατάστασης : η περίπτωση της ελληνικής Θράκης σήμερα». Στον τόμο Μειονότητες στην Ελλάδα, Επιστημονικό Συμπόσιο. Αθήνα: Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας (Σχολή Μωραΐτη), σελ. 101-118 Antoniou, Dimitris 2010. The Mosque that wasn t there: Ethnographic Elaborations on Orthodox Conceptions of Sacrifice. In: Roudometof, Victor and Vasilios Makrides (eds), Orthodox Christianity in 21st Century Greece. Ashgate: Farnham, Surrey; Burlington, VT, pp. 155-174. Eπίσης στο: http://chs.harvard.edu/wa/pager?tn=articlewrapper&bdc=12&mn=4636#n.21 Τσιτσελίκης, Κ. 2004. «Η θρησκευτική ελευθερία των μεταναστών: Η περίπτωση των μουσουλμάνων». Στο: Μ. Παύλου & Δ. Χριστόπουλος (επιμ.), Η Ελλάδα της μετανάστευσης. Αθήνα: Κριτική, σελ. 267-302 Fleming, K.E. 2009. Ιστορία των Ελλήνων Εβραίων. Αθήνα: Οδυσσέας (επιλεκτικά) Γιακουμάκη, Βασιλική. «Αναγκαίες ευαισθησίες: H ανάδυση της εβραϊκότητας στην ελληνική δημόσια ζωή». Ε. Παπαταξιάρχης, κ.ά., επιμέλεια τόμου βασισμένου στο συνέδριο Αναθεωρήσεις του πολιτικού: Ανθρωπολογική και ιστορική έρευνα στην ελληνική κοινωνία, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Νοέμβριος 2007. Αθήνα: Αλεξάνδρεια (υπό έκδοση) Περαιτέρω αναγνώσματα 5
Ζουμπουλάκης, Στ. 2011. «Ακραίος αντισημιτισμός, άκρα σιωπή». Νέα Εστία 169 (1840), Ιανουάριος, σελ.187-190 Δημητράς, Π. 2007. «Οι ανύπαρκτες μειονότητες: Ο ελληνικός μύθος της μίας και μόνης, θρησκευτικής, μειονότητας». Στο: Π. Δημητράς, Αναζητώντας τα χαμένα δικαιώματα στην Ελλάδα, σελ. 173-210 «Η ελληνική σαρία», http://www.iospress.gr/ios2006/ios20061224.htm Τσιτσελίκης, Κ. 2005. «Η θρησκευτικοποίηση του εθνικού ελληνοτουρκικού ανταγωνισμού στο πεδίο των δύο μειονοτήτων». Κείμενο στο site του ΚΕΜΟ (Κέντρο Ερευνών Μειονοτικών Ομάδων), www.kemo.gr ΘΕΜΑΤΙΚΗ - Παραδείγματα διαχείρισης της θρησκευτικής ετερότητας: «Άλλες» ή «Νέες» θρησκευτικές ταυτότητες εντός και εκτός χριστιανισμού (Καθολικοί, Προτεστάντες, Παλαιό Ημερολόγιο, Μάρτυρες του Ιεχωβά, «νέο» Ισλάμ, Ελληνική Εθνική Θρησκεία [ή Θρησκεία του Δωδεκαθέου, ή Νεοπαγανισμός]). Clogg, Richard (ed) 2002. Minorities in Greece. London: Hurst & Company. Κεφ: Kallistos Ware- Old Calendarists, Charles Frazee- Catholics, John O. Iatrides- Evangelicals Καθολικοί: http://www.greekhelsinki.gr/greek/reports/catholics-artos-zois.html Προτεστάντες: http://www.greekhelsinki.gr/greek/reports/evangel-artos-zois.html Μάρτυρες του Ιεχωβά: http://www.greekhelsinki.gr/greek/reports/jehwitn-artos-zois.html http://cm.greekhelsinki.gr/index.php?sec=194&cid=1748 Περαιτέρω αναγνώσματα ΕΕΔΑ 2004. Απόφαση σχετικά με την Αναφορά-Αίτηση της «Ιεράς Συνόδου των Γνήσιων Ορθόδοξων Χριστιανών (ΓΟΧ) Ελλάδος» για παραβίαση συνταγματικών δικαιωμάτων και ελευθεριών. Βλ. www.nchr.gr ΕΕΔΑ 2003. Απάντηση στην καταγγελία της «Επιτροπής για την Αναγνώριση της ελληνικής θρησκείας του Δωδεκάθεου» για παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων http://www.nchr.gr/search.php?str_search_message=%e4%f9%e4%e5%ea% DC%E8%E5%EF&category_id=13&Submit.x=0&Submit.y=0 ΕΒΔΟΜΑΔΑ 13 Σύνοψη, τελικές σκέψεις, παρουσίαση εργασιών 3 η ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ 6
ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΦΟΙΤΗΤΩΝ Η αξιολόγηση βασίζεται: 1. στην παρουσία και συμμετοχή των φοιτητών (50%) μέσα από α. παρουσιάσεις της βιβλιογραφίας σε κάθε μάθημα, και β. την απαραίτητη παρακολούθηση συγκεκριμένων επιστημονικών συναντήσεων ή συμμετοχή σε άλλες δραστηριότητες. 2. στις γραπτές εργασίες (50%). Ένας συγκεκριμένος αριθμός εργασιών πρέπει να έχει γραφτεί έως το τέλος του εξαμήνου. Δεν υπάρχει τελική εργασία ούτε εξετάσεις. Η διδάσκουσα θα κρίνει, μέσα στην πορεία του εξαμήνου, και ανάλογα με την επίδοση των σπουδαστών, εάν θα γίνει τροποποίηση στον αριθμό ή το μέγεθος των γραπτών εργασιών. Χρόνης Μπότσογλου-Ο κίτρινος κύκλος (τρίπτυχο), 1991-2, 1 7