Η έwοιa της αρετής. Νικομάχεια του Αριστοτέλη

στα Ηθικά Η έwοιa της αρετής Νικομάχεια του Αριστοτέλη τ ου Άκ ι Θωμαϊδη Τα Ηθικά Νικομάχεια είναι, κατά την άποψη πολλών έγκυρων μελετητών, το ωριμότερο από τα ηθικά έργα του Αριστοτέλη. Στην ογκώδη αυτή πραγματεία περιγράφεται η ουσία του αγαθού ως υπέρτατου σκοπού τον οποίο επιδιώκουν οι άνθρωποι με τις πράξεις τους. Με σημείο αναφοράς λοιπόν τη διαπίστωση ότι το ύψιστο αγαθό για τον άνθρωπο είναι η ευδαιμονία κι ότι το μέσον για την επίτευξή τ ης είναι η αρετή (ή ευδαιμονία έστι ψυχής ένέργειά τις κατ' cφετην τελείαν [Ηθ. Νικομ. 1102 a 5]1), ο Αρ ιστοτέλης ερευνά τη φύση τη ς τελευταίας. Στο κείμενο που ακολουθεί θα παρακολουθ ήσουμε το σκεπτικό του ως προς τη δ ιατύπωση του ορισμού της αρετής και των παραμέτρων που τον συνθέτουν. Το γένος της αρετ ής Αφετ ηρία της προσπάθειας του Αριστο τέλη για τον προσδιορ ισμό τ ης αρετής είναι η αναζήτησ η του γένους της2. Ως ενέργεια της ψυχής η αρετή δεν μπ ο ρ ε ί παρά να είνα ι είτε πάθος, είτε δύναμις είτε εξις γιατί, όπως γρά φει ο ίδιος, αυτά τα τρία είναι τα έν τiί ψυχiί γινόμενα (1105 b 22). Πο ιος είναι όμως ο χαρακτήρας των παθών, των δυνάμεων και των έξεων, και τι από όλα αυτά είναι οι αρετές; Ως πάθη χαρακτηρίζει ο Αριστοτέλης ό,τι προκαλεί η δονή ή λύπ η' δηλαδή συνα ισθή ματα? όπως η αγάπ η, το μ ίσο ς, το θάρρος, ο φόβος, η ζήλια κ.λπ. Πρόκειτα ι όμως για ψυχικές καταστάσεις καθαυτές, άσχετες με τη θέση του ανθρώπου απέναντί τους γιατί, όπως εξηγεί, ούτε η δυνητική ικα νότητα αλλά ούτε και η στάση του ανθρώ που απέναντι σ ' αυτά τα συναισθήματα είναι πάθη. Πάθ ο ς, για παράδειγμα, είναι η οργή καθ ' εαυτήν ως συ ναίσθημα αλλά το πάθος από μόνο του δεν προσδιορίζε ι εάν δύ νατα ι κανείς να οργισθεί, ούτε κατά πόσον ή πόσο εύκολα τείνει να οργίζεται. Η μεν ικανότητα ανήκει στις δυνάμεις, η δε στάση στις έξεις :... δυνάμεις δε καθ' ας παθητικοι τούτων [των παθών] λεγόμεθα, οίον καθ' ας δυνατοι όργισθήναι fί λυπηθήναι fί έλεήσαι' έ'ξεις δε καθ' ας προς τα πάθη εχομεν εύ fί κακώς... (1105 b 26-29). Η καλή ή κακ ή στάση μας προς τα πάθη συνδέε ι τ ις έξε ις μ ε τη ν π ρ ο αίρ ε ση. Η ή δη π ρ ο φαν ής αναφορά στ η βούληση, που διακρίνει τις έξεις από τα πάθη, εντοπίζεται από τον Αριστοτέλη ως ένας από τους λόγους εξαιτίας των οποίων οι αρετές, αλλά και το αντίθετό τους, οι κακίες, δεν μπορεί να είναι πάθη. Τα πάθη, λέει ο Αριστοτέλης, δεν είναι αντικείμενο προαίρεσ ης, δ ηλαδή βούληση; " ή επιλο γής αντ ιθέτως ο ι αρετές είναι προ α ιρ έσ εις ή, τουλάχ ιστο ν, δεν υφίστανται χωρίς κάποια προαίρεση (αί δ' αρεται προαιρέσεις τινες fί ουκ ανευ προαιρέσεως [1106 a 4]). Αυτός είναι και ο λόγος που εντοπίζεται μία ακόμη διαφορά : κανείς δεν επαινεί ούτε ψέγει κά ποιον εξαιτίας των παθών καθ' εαυτά, αλλά εξαιτίας του τρόπου με τον οποίο διάκειται σ' αυτά Αντίθετα η αρετή και η κακία είνα ι αντικείμενο επαίνου ή ψόγου κ αι άρα εξα ιτ ί ας αυτών λέγεται κα νείς σπουδαίος ή φαύλ ος και όχι εξαιτίας των παθών. Ο ι ίδιες οι λέξεις προσδιορίζουν τη διαφορά: κινούμαι λέμε για τα πάθη αλλά διάκειμαι για τις αρετές και τις κακίες : 9

... κ ατα με ν τα πάθη κινείσ θαι λε γόμ εθα, κ α τα δε τας cφ ετα ς κα ι τας κ α κ ία ς ο υ κ ι νείσθαι αλλ α δ ιακε ίσθαί πω ς. (1 106 a 5-7). Για τ ου ς ίδιους ό μως λ όγους η α ρ ε τ11 δεν αν ήκε ι ο ύ τ ε στ ις δυνάμ εις. Δ εν λ έγ ετα ι κ ανε ίς αγα θό ς ή κα κ ό ς απλώ ς λόγω της δ υνατότ η τα ς τ ο υ να κ ινε ίτ α ι από δ ιά φ ο ρ α συναισθ ή ματα. Η δυ νατ ό τ η τα (ό π ω ς κ α ι τα ίδ ια τα π ά θ η ) ε ίναι ένα χα ρ α κ τ η ρ ιστικ ό της φύσης α λλά α γα θο ι φύσε ι [...} η κ α κο ι ο υ γινόμ εθα (1106 a 10, 11). Στο ζ11 τ η μα αυτό ο Α ριστοτέλης α ναφέρ εται στ η ν αρ χή τ ο υ 2 0 υ βιβ λ ίο υ τ ω ν Ηθι κώ ν Νι κ ομα χείω Υ. ο υδεμ ία τών Ι1 θ ι κ ώ ν αρετών φύσε ι, ήμ ίν εγγίνε τα ι [...} αλλα πε φ υ κόσι μεν Ι1μ ίν δέξα σθαι α υ τάς, τελει ο υμ ένο ι ς δε δ ια το υ {θους. (1 103 a). Η φύση μά ς δ ίν ε ι τη δ υ ν α τ ό τη τ α ν α δ εχθ ο ύμ ε τη ν αρ ε τή, α λλά η ίδια η αρετ ή δ εν υ π άρ χε ι εκ φ ύσεω ς απο κτ άτ αι εξ έθ ο υς. Γ ια τί κ άτι πο υ υπά ρ χε ι εκ φύσε ω ς δ εν αλλάζε ι. υ σο κ ι α ν πρ οσπ α θή σει κανείς να συν η θ ίσε ι μ ια π έτ ρα να π ηγαίνε ι πρ ο ς τ α π ά νω, π ε τώντας τ ην στ ο ν αέρ α, δεν θ α τ ο κα τα φ έρε ι γιατ ί η πέτ ρα α πό τ η φύση Ο Αριστοτ έλης γ εννή θ ηκ ε στα Στάγ ε ι ρ α τη ς Μακ ε δ ον ία ς το 384 π.χ. Το 367 Π.Χ. έφυγε γ ια τη ν Αθήνα κ αι εντάχθηκε στη φ ιλο σοφ ική κο ινότητα τη ς Ακα δ ήμε ιας, όπου έ μ ε ιν ε μ έχρι τον θάνατο του Πλάτων ο ς, το 347. Στη συ ν έχ εια εγκαταστάθη κε στην Άσσο, στα τ ης π έφτ ε ι πρ ος τα κ άτω". Ενώ η α ρ ε τή παράλια τη ς Μ. Ασίας και μετά στη Μυτιλή νη. Το π ο υ δεν υ π άρχει απ ό τη φ ύσ η, α λ λ ά πρ όσκληση του β ασιλ ιά της Μ ακεδ ον ίας, Φ ιλίππου Β ', ανέλα βε ο ύ τ ε κ α ι είναι ενάντ ια στη φύση, απο την εκπα ίδευ ση του νε αρού διαδόχου κα ι το κ τ ά τα ι κ αι τελειοπ οιείται με τη συνή θεια. 13 χρόνια στο Αλεξάνδρ ου, το 323 π. Χ, 335 342 π.χ, μ ε επέστρ εψ ε στην Αθήνα, όπου δίδαξ ε γ ια Λύκειο. Αμέσως μετά τον θάνατο του εγκατέλε ιψε και πάλι την Αθήνα και εγκαταστάθη κε στη Χαλκίδα, όπου πέθ ανε έναν χρόνο Κατ ά συν έπε ια, α φ ού η αρ ε τή δ εν μ ετά, το 322 π.χ, σε η λικ ία 63 ετών. αν ή κ ε ι ο ύτε στα πά θ η, ο ύ τ ε στ ις δυ νά - τ ο έργ ο το υ (το εργο ν αυ του εδ α ποδ ίδ ωσιν) μ ε ις, δεν μ πορ ε ί πα ρά να είνα ι έξη : - ό π ω ς για παρά δ ε ιγμα η αρε τή του ματ ιού ει οδν μήτε πά θη ε Ισιν α [ αρε ται μήτε δυ νάμ ει ς, λείπεται Έξε ι ς αυτας είναι. (1106 a καθιστά σπ ο υ δ α ίο το ίδιο το μάτι αλλά κα ι 12,13). Στο ση μ είο αυτό ο Αρ ιστοτέλης κ άνει μία ενδ ια φ έρ ο υ σα παρα τή ρ ηση σχετ ικά με την π ρ α γμ α τικ ή ουσία τη ς αρετής. Αν πάν τα ισχύε ι ό τ ι η αρετή καθιστά κ ά θ ε πράγ μα το υ ο πο ίου είνα ι α ρετή, να β ρίσκ ετα ι σε ά ρ ιστη κατά στα ση (εδ εχον) και να επιτελεί σωστά 10 το έργο το υ, π ου ε ίν α ι να β λ έπε ι καλά - τό τε και στην π ερίπτωση του ανθρώπου, η αρετή ε ίνα ι έξη μέσω τ ης ο π ο ία ς ο ά νθ ρ ω π ος γίνετα ι α γ α θ ός και επιτε λ εί σωστά το έρ γ ο του. και ή του ανθρ ώπου αρετη ειη α ν fι Έξις αφ' ης αγαθος ανθρωπος γίνεται και αφ' ης εδ το έα υτου εργο ν αποδώ σει. (11 06 a 2326).

b Οι δύο έννοιες που περιγράφει ο Αριστο το κατα το πράγμα μέσον είναι το έξι γιατί τέλης είναι στην πραγματικότητα ταυτόση απέχει εξίσου (κατά τέσσερις μονάδες) τόσο μες. Το μάτι είναι σπουδαίο γιατί μας κάνει από το ένα άκρο όσο και από το άλλο. Τούτο να βλέπουμε καλά' δηλαδή γιατί επ ιτ ε λ ε ί τη δε, λέει ο Αριστοτέλης, μέσον εστί κατα την λειτουργία για την οποία προορίζεται. Ένα αριθμητικην αναλογίαν. ΤΟ δε προς fιμάς ουχ μάτι που δ εν βλέπει καλά δεν θα μπορούσε σε ουτω ληπτέον (1106 a 37-1106 b 1) διότι αν καμία περίπτωση να είναι σπουδαίο. Ομοί για τους αθλητές ποσότητα φαγητού 2 μνων " ως, ο άνθρωπος είναι αγαθός όταν επιτύχει είναι λίγη και τη λειτουργία που τον χαρακτηρίζει, δηλαδή πως ο προγυμναστής θα συστήσει ως ιδανική τον τελικό του προορισμό. ποσότητα τις Ο W. D. Ross επισημαίνει ότι στην αναζή τηση της «χα ρ α κ τ η ρ ι σ τ ικ ή ς λειτουργίας του ανθρώπου», ο Αριστοτέλης δίνει περιεχόμενο στην έννοια της ευδαιμονίας που ταυτίζεται με το ανθρώπινο αγαθό ", Προορισμός, επομέ νως, του ανθρώπου είναι η ευδαιμονία, και η αρετή οδηγεί σ' αυτήν μέσω της έξης σε ενά ρετες πράξεις. Η θεωρ ία της μεσότητας Για να εξηγήσει ποια συμπεριφορά είναι ενάρετη, ο Αριστοτέλης αναπτύσσει? τη θεω 10 μνων πολλή, δεν σημαίνει 6 μνες γιατί κι αυτές μπορεί για κάποιον πρωτόπειρο αθλητή να είναι πολλές, ενώ για κάποιον σωματώδη και έμπειρο να είναι λίγες. Κατά συνέπεια η αποφυγή της υπερβολής και της έλλειψης, και η αναζήτη ση του μέσου που πρέπει να επιδιώκουμε, δεν αφορά το μέσον σε σχέση με το πράγμα, το οποίο ορίζεται αριθμητικώς, αλλά το μέσον σε σχέση με εμάς....πάς επ ι στήμ ω ν την ύπερβολην μεν και την Έλλειψιν φεύγει, το δε μέσον ζητεί και τούθ' αίρείται, μέσον δε ου το τού πράγματος αλλα το προς fιμάς. (1106 b 6-9). ρία της μεσότητος. Αναφερόμενος στη σχέση Με τον τρόπο αυτόν λειτουργώντας κάθε των έξεων με τα πάθη ", είχε ονομάσει έξεις την τέχνη, παράγει έργα που χαρακτηρίζονται καλή ή κακή στάση μας προς τα πάθη, και για από τελειότητα κι αφού η αρετή όπως και η να εξηγήσει ποια είναι η ορθή και ποια η λαν φύση είναι ανώτερη από κάθε τέχνη, στο μέ θασμένη στάση συμπλήρωνε: ει μεν σφοδρώς σον πρέπει να αποβλέπει (τού μέσου αν ειη η ανειμένως, κακώς Έχομεν, ει δε μέσως, εδ (1105 b 29-31). Εάν δηλαδή κάνουμε κάτι είτε με σφοδρότητα, έντονα είτε χαλαρά, χωρίς ένταση, είναι κακό. Αντιθέτως καλό είναι το μέσον. στοχαστικη [1106 b 17, 18]). Προφανώς το μέσον δεν είναι μία ευρεία περιοχή μ εταξύ της υπερβολής και της έλλει ψης, αλλά ούτε και ένα ελαστικό σημείο που μπορεί να μ ετακινείται κατά το δοκούν σ' αυ Λέγοντας μέσον ο Αριστοτέλης εννοεί μία τήν την περιοχή. Απεναντίας η μεσότης που κατάσταση που απέχει από το πολύ αλλά και αναφέρ εται στην αρετή είναι συγκεκριμένη από το λίγο (δηλ. από τις ακρότητες), αλλά και, ως επιλογή και πράξη, πρέπει να εκδη δεν είναι ένα αντικειμενικά οριζόμενο ση λώνεται κατά το δέον (ότε δεί και εφ' οίς και προς ους και οδ ενεκα και ώς δεί [1106 b 23, μείο που προσδιορίζεται με αριθμητικό τρό πο. Αυτό το μέσον ονομά ζει ο Αριστοτέλης 24], το προς fιμάς και διαφέρει από το κατα το που πρέπει, με τους ανθρώπους που πρέπει, δηλαδή, όποτε πρέπει, για τα πράγματα πράγμα μέσον επειδή δεν απέχει αναγκα για τον λόγο που πρέπει και όπως πρέπει)' στικά εξίσου από τα δύο άκρα κι επειδή δεν ποιοι παράγοντες καθορίζουν όλα αυτά τα είναι ίδιο για όλους, αλλά διαφέρει από άν «π ρ έπ ε ι», θα δούμε παρακάτω στον ορισμό θρωπο σε άνθρωπο, και εξαρτάται από παρά της αρετής. γοντες που σχετίζονται με το υποκείμενο στο οποίο αναφέρεται. Εάν για παράδειγμα τα δέκα είναι πολλά και τα δύο είναι λίγα, τότε Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει βέβαια ότι αναφέρεται στην ηθική αρετή γιατί αυτή έχει 11

σχέση με τα πάθη και τις πράξεις και σ' αυτά προαιρετική έξη, που χαρακτηρίζεται από με υπάρχει υπερβολή, έλλειψη και μέσον. Σε ό,τι σότητα, όπως ορίζεται από τον λόγο και σύμ αφορά φωνα με τη γν ώ μη του φρόνιμου ανθρώπου. τις διανοητικές αρετές, δηλαδή τη σοφία, τη σύνεση και τη φρόνηση, δεν μπο ρούμε να κάνουμε λόγο για μεσότητα γιατί εκεί μας ενδιαφέρει το ανώτερο δυνατό ση μείο. Όπως επίσης και στην αρετή την ίδια, η οποία μπορεί μεν να είναι μεσότης, όπως ήδη ~Eστι ν αρα ή αρετη έ'ξι ς προαιρετικη, έν μεσότητι ο δσα ηί προς fιμάς, ώρισμένn λόγφ και φ αν ό φρόνιμ ος όρίσειεν. (1106 b 40-1107 a 1,2) αναφέρθηκε, αλλά μεσότης από την άποψη Την αντίληψη ότι η αρετή αποκτάται με της ανα ζήτησης της ουσίας και του περιεχο τον εθισμό σε ενάρετες πράξεις ο Αριστοτέ μένου της. Ως έκφραση του αρίστου είναι ένα λης την κατέστησε σαφή σημειώνοντας ότι ακρότατο σημείο που «δεν επ ιδ έχετ α ι περαι γίνεται κανείς δίκαιος ή σώφρων συνηθίζο τέρω άνύψωσιν» 10. ντας να πράττει πράξεις δίκαιες ή σώφρονες. 0 κατα μεν την ουσίαν και τον λόγον τον το τί ην είναι λέγοντα μεσότης έστιν ή αρετή, κατα δε το αριστον και το εδ ακρότης. (1107 a 6-8). Ωστόσο, αυτό από μόνο του δεν αρκεί γιατί μπορεί μια ενέργεια να γίνει τυχαία, ή κατό πιν υποδείξεως ή ακόμη κατόπιν καταναγκα σμού. Τέτοιου είδους πράξεις, ακόμη κι αν είναι ενάρετες, δεν οδηγούν στην αρετή. Προ Ακόμη όμως και αναφορικά με τα πάθη ϋπόθεση, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, είναι και τις πράξεις, η μεσότης δεν μπορεί να έχει αυτός που πράττει, να έχει επίγνωση αυτού γενική εφαρμογή που πράττει, και οι πράξεις του να είναι απο (ου πάσα δ' έπι δέχεται πράξις ουδε πάν πάθος την μεσότητα a 9, 10]) γιατί υπάρχουν [1107 πράξεις και πάθη τα οποία είναι φαύλα καθ ' αυτά. Δεν έχει σημα σία αν κλέβει κανείς πολύ ή λίγο' η ίδια η κλο πή είναι πράξη εσφαλμένη και κατακριτέα, και δεν υπάρχουν στιγμές ή συνθήκες που θα την επέτρεπαν. Το ίδιο συμβαίνει με πλήθος τέλεσμα ελεύθερης βούλησης κι επιλογή; ",... έαν [...J κατα τας αρετας αυτα πως fxn, δικαίως τα γινόμενα ουκ η σωφρόνως πράττεται, αλλα και έαν ό πράττων πώς εχων πράττn, πρώτον μεν έαν ειδώς, επε ιτ' έαν προ αιρο ύμενος... (1105 a 31-35). άλλα φ α ύ λα πάθη και πράξεις: τη μοιχεία, Η γνώση είναι καθοριστική όχι μόνο για τον φόνο, την ακολασία τον φθόνο την αναι τη διαδικασία της ενσυνείδητης-εγνωσμένης σχυντία κ.λπ. επιλογής αλλά και γιατί μας βοηθάει να αντι Κατ ' αντίστροφο τρόπο πράξεις ή πάθη αξιέπαινα, αν και οντολογικά αποτελούν μεσότητες (όπως η ίδια η αρετή), αξιολογικά αποτελούν άκρα όπως για παράδειγμα η αν δρεία που βρίσκεται μεν μεταξύ θράσους και δειλία;" αλλά δεν μπορούμε να πούμε για κά ποιον ότι είναι υπερβολικά ανδρείος ή λίγο ανδρείος, αλλά ότι είναι ή δεν είναι. Αν δεν είναι ανδρείος τότε κλίνει προς μία υπερβολή (θράσο ς) ή μία έλλειψη (δειλία):... ανδρείας ουκ εστιν ύπερβολη και ελλειψις δια το μέ σον ε ίναι πως ακρον. (1107 a 24, 25). ο ορ ισμός της αρετής Ο ορισμός της αρετής την προσδιορίζει ως 12 ληφθούμε σε τι συνίσταται η μεσότητα στην οποία πρέπει να εθιστούμε. Με άλλα λόγια, η μεσότητα ορίζεται λόγφ (διαμορφώνεται δη λαδή ως σκέψη-γνώση στο έλλογο μέρος της ψυχής), σύμφωνα με πρότυπα που καθορίζει το αξιολογικό κριτήριο του φρονίμου ανδρός (φ αν ό φρόνιμος όρίσειεν). Όπως επισημαί νει ο Π. Κόντω; " το αξιολογικό αυτό κριτή ριο δεν πρέπει να εκλαμβάνεται ως διατυπω μένος ηθικός κανόνας σύμφωνα με τον οποίο πρέπει κανείς να ενεργεί, αλλά ως δυνατότη τα για κρίση, προερχόμενη από την έμπρακτη αντίληψη του αγαθού που υπαγορεύει ο ενά ρετος βίος. Η ηθική δεν μπορεί να λειτουργεί θεωρητι κά και αυτόνομα (ου γαρ ϊνα ειδώμεν τι έστιν

ή αρετη σκεπτόμ εθα, α λλ' ιυ' α γαθοι γε νώμεθα, επει ο ύδεν α ν ην οφελος α ύτης [1103 b 31-33]) Αριστοτέλη και για το ν δ εν ται τελ είωση συνίστ α του ανθ ρ ώ που έξω από την πολιτική κοινότητα ' ο «φ ρ ό ν ιμ ο ς» ε ίν α ι στην πραγματικ ότη τα η ποοσωποποϊηση " του προτύπου βάσει του οποί ο υ πρ έπ ει να προσε γγ ίζο νται τα ηθικ ά ζη τή μ ατ α στο π λαίσιο τη ς κοινότη τας αυτής ή, όπως γρά φ ει ο Μ. η «μ έση συμπε Vegetti, ριφορά όλων των [...] ε νά ρετων πολ ι τώ ν» 15. Η τοπο θ ε σ ία κ οντά στη Νάουσα, η επ ικαλο ύμενη «σχολή Αρ ιστοτέλους» είναι Τα δύ ο σκέλη του ορ ι σμού της αρετή ς είναι αλ ληλένδετα. Όπως ήδη εξη μ ε μ εγάλη β εβαιότητα το μ έ ρ ος όπου ο ν εαρό ς Αλ έξανδρος έγ ινε, μ εταξύ άλλων, κο ινωνός τη ς αρ ιστοτ ελ ικής η θικιl ς. Έχε ι ε ν δ ι αφέ ρ ον η παρατήρ ηση του Δ. Λυπου ρλή ότ ι η ηθική αυτή εντάσσεται αποκλε ιστ ικά στο πολ ιτικό πλαίσ ιο τη ς ε λλην ική ς πόλη ς-κρ άτου ς, γεγονός που εξη γε ί την αντίφα ση τη ς δημιου ργ ίας από γ ή σα μ ε, η συνήθεια χωρίς τον Αλέξ ανδρ ο μιας αχανούς αυτοκρατορίας ξένης προς τις η θ ικ έ ς και πολιτ ικές την αρχές που δ ιδάχθ ηκε από τον Αρ ιστοτέλη. ( Βλ. σχετ. Αρ ιστοτέλης, Η θικά γν ώ ση δ εν αποτε λ εί α ρ ετή γ ιατί η γ νώ ση είν α ι απαραίτητη και γ ια τον Ν ικο μάχεια, β ιβλίο Β ', ε ισ. - μτφρ. - σχ. Δ. Λυπουολητ, ε κ δ. Ζήτρ ο ς, Θ ε σσαλον ίκη 2002, σ.σ. 91-94). καθορισμό της προς ήμάς μεσότητος αλλά και για τ ην επιλογή τ ης πρα κτική ς ε φαρμο γή ς τη ς. Από την ά λ λη μεριά, η γνώ ση από μόνη τη ς και π άλ ι δεν οδη γ εί στην α ρε τ ή. Όπως η γ ν ώ ση μόν η τ ων ιατ ρικ ών συμβουλών δεν οδη γε ί στην ίαση εάν α υ τές δ εν εφαρμοστούν, έτ σ ι και η γνώση της αρε τή ς είναι άχρ ηστη αν δ ε ν μετατραπεί σ ε καθ' έξ ιν εφαρμογή εν άρετω ν π ράξεω ν l 6. Μ όνο η απόλυτη συν ερ γασία τ ο υ έλλ ογου μέρου ς τη ς ψυχή ς όπου εδρ ά ζεται η γ ν ώ ση το υ αγαθ ο ύ, μ ε το άλογο μ έρο ς το οπο ίο ευθ ύνεται γ ια την εφαρ μογή του, οδηγεί στην αρ ετή και άρα στην ευδαιμονία 17. Η ανατροπή τη ς σωκρ ατι κή ς θέση ς ότι η αρετή ε ίνα ι γ νώ σ η, δεν απα ξ ι ώ ν ε ι τελικά τη σημασία τη ς α γω γή ς. κη σε 2002, σ. 64). Στον ίδ ιο ανή κ ει και η ε π ισή μ α νση «ο ορ ισμός τ ου τ ης ε υδ αιμ ο νίας υπ οχρ έω [ ] τ ον Αριστο τέλη να α να ζη τή σε ι επίμο να [...] το ν ορισμό της αρετής: στη ν π ρ α γματικ ότητα ότι τα Ηθι κ ά Νικομάχε ια ε ίναι, σχεδό ν στ ο σύνο λ ό τ ο υ ς, μια δ ιεξοδικότατη δ ιερεύ νη ση του ενδια φ έ ρ οντο ς αυ το ύ θέματ ο ς.», ( στ ο ίδιο, σ. 2. 67). «... " ό όρ ι σμ ος εκ γένους και δ ιαφορώ ν εστιν?» (Αρ ιστο τ έλης, Ηθι κ ά Νικομάχε ια, ο. π., ση μ. σ. σ. 3. 43, 199, 200). Ο χαρακτηρ ισμός των παθώ ν ως συναισθημ ά τ ων β ρ ίσκ ει αντ ίθ ετο τον. Δ. Λυπ ου ρλή μ ε το επ ι χείρημ α ό τ ι, ω ς «ά λ ο γ ες π αρορμήσεις τ η ς ψυχής», τα πά θ η απ ο τελούν «κ α θ α ρ ά βιο λ ο γικ ές ιδιότη τες τ ο υ α νθρώπου» (Αριστο τέλης, Ηθι κ ά Νι κο μ άχει α, ο.π., σ.σ. 70, 71). Ω στόσο α κρ ιβώς μ ε την έν νο ια αυ τή, τα ανθρώπ ινα συ ναισθήματα συ νιστο ύν μια ακούσ ια λε ιτου ργ ία το υ ανθ ρ ώπου ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ (φοβ άται καν είς ή οργίζεται ή αγαπά ή ζη λεύε ι Λυ π ο υ ρ λή ς χωρ ίς να το επιδιώ κ ει ) κα ι ε ίνα ι α υ τή η δ ιά κρ ι (Αρ ιστο τέλης, Ηθι κ ά Νικομάχε ια, β ιβλ ίο Β', εισ. ση π ου εν νοεί ο Αρ ιστο τέλης σε σχέση μ ε τις δυ 1. Το από σπ α σμα πα ρ αθ έτει ο Δ. μτφρ. -σχ. Δ. Λυπ ο υ ο λή ξ, εκδ. Ζήτ ρ ο ς, Θεσσα λον ί- νά με ις κ αι τ ι έξεις. Το γεγονός αυ τό νομιμ ο π ο ιε ί 13

κατά τ η γ νώ μη μ ο υ τη χρήσ η τ ο υ χαρακ τ ηρισ μο ύ που χρησιμοπο ιείτα ι από πολλούς μελετη τ ές ( βλ. ε νδ ε ικ τ ικά Ross W.D., Αριστοτέλ ης, μτφρ. Μ. Μη τσού, εκδ. Μ. 1.Ε.Τ., Αθήνα 32001, σ.287). 4. Ο W.D. Ross αντ ιδιαστέλλ ε ι την εκούσ ια πράξη από τη ν προα ίρεσ η, κατατάσσον τ ας τ ην τ ε λ ε υ ταία σ ε ένα υψ ηλότερο επίπεδο όσον αφορά την αξία της στ ην εφαρ μογ ή ενάρετων πράξεων (βλ. σχε τ. Ross W.D., Αρ ιστο τέλ ης, ο.π., σ.σ. 283-285). Η έννο ια τ ης προα ιρέσεως λόγω τ ης ε ιδικής σημα σίας τ ης σ τον ορισμό τη ς αρετής θα μας απασχο λήσει διεξοδικότερα παρακάτω. 5. 1103 a 6. Β λ. σχε τ. Ross W.D., Αρ ισ το τέλης, ο.π., σ.σ. 271, 272. Ο Ross δ ιευκρινίζει ότ ι χαρακτηριστικό του ανθρώπ ινου αγαθού είναι ότ ι το ίδ ιο απο τελεί τ έ λος κα ι όχι μ έσο ν για τ η ν επίτευ ξη άλλου σκοπού. ( Πρβ. και το σχόλιο το υ Δ. Λυπουρλή, Αρ ιστο τ έλη ς, Ηθι κά Νικομάχεια, ο.π., σημ. 56, σ.σ. 204 206). 7. Γ ι α τις οφ ειλές τ ης αριστοτελικ ής θ εωρίας τ ης μεσότητος στον Πλάτω να, βλ. D ϋ r ίng Ι, Ο Αρι στο τέλ ης, Παρ ο υσία ση κα ι Ερμ ηνε ία της Σκ έψη ς του, μτφρ. Α. Γεωργ ίου - Κα τ σι β έλα, εκδ. Μ. 1.Ε. Τ., Αθήνα 22003, σ. 224 Κ.ε. 8. Η παρα τήρησ η α νήκε ι στον Δ. Λυπουρλή (Αριστοτέλης, Ηθι κά Νικομάχε ια, ο.π., σ. 72). 9. Η αττικ ή μνα (= 100 δραχμ ές) ήταν μονάδα β ά ρους που αντ ιστο ιχούσε σε 430 περίπου γραμμά ρ ια κα ι, προκε ιμένου γ ια ψω μί σιταρ ιού, σε 1160 π ερίπου θερμίδες. 10. Η διατύπωση ανήκει στον Κ.Δ. Γεωργούλη που παρα πέμποντας στο ν Ν. Χάρτμα ν παρα τηρεί ό τ ι η μεσότης α φορά τη ν οντολο γική διάστασ η που αναφέρεται στο περ ιεχόμενο τη ς η θ ική ς πράξεως αλλά από αξιολογ ική άποψ η, «ή άρε τη είνα ι κάτι το απόλυ το ν, μη έπ ιδεχομένη οϋ τε ύπερβολην ο ϋτε έλλ ε ιψ ιν.» ( Γεωργσύλης κ'δ., Ιστορ ία της Ελλ ηνικής Φιλοσοφίας, εκδ. Παπαδήμα, Αθ ήνα 42004, σ. 309). 11. 1107b 1-5 12. Γ ια την ειδ ική σ ημασία τη ς έν νο ι α ς της προαίρεσης β λ. τη ν ανάλυση του W. D. Ross (Ross W.D., Αρ ιστο τέλ ης, Ο.π., σ.σ. 283-285). ώνα, τομ. Α', εκδ. Ελληνικό Ανοικ τό Π αν επισ τ ή μιο, Π άτρ α 2000, σ. 208. 14. Στο ίδιο. 15. Vegetti Μ., Ιστορ ία της Αρχαίας Φιλοσοφίας, μ τ φ ρ. Γ. Δημητ ρ α κ ό π ο υ λο ς, εκδ. Τρ α υ λ ό ς, Α θ ήνα 102003, σ. 249 (η υπο γρά μμιση δικ ή μου). 16. 1105 b 14-20 17. Β λ. σχετ., Ζιγκόν 0., Βα σι κά Προβλήμ α τα τη ς Αρχαίας Φιλοσοφίας, μ τφρ. Ν. Μ. Σκ ο υ τ ε ρ ό π ο υ λ ος, εκδ. Γνώ ση, Αθήνα 1991, σ.σ. 291-293. ΒΙΒ ΛΙΟΓΡΑΦΙ Α Α. Μ ΕΛΕΤΕΣ Βι ρβιδάκη ς Σ, Κ.α., Ελλ ηνικ ή Φιλοσοφία και Επ ιστήμ η : Από τ ην Αρχαιότ ητα έως τον 20 0 Α ιώνα, τ ομ. Α ', εκδ. Ελλην ικό Ανοικτό Π α ν ε π ισ τήμ ιο, Π άτ ρ α 2000. Γεωρ γο ύ λη ς κ' Δ., Ιστορ ία της Ελλ ηνικ ής Φιλοσοφίας, εκδ. Παπαδή μα, Αθ ήνα 42004. Ζ ιγκόν 0., Βα σι κά Προβλήμα τα της Αρχαίας Φιλ οσο φία ς, μτφρ. Ν. Μ. Σκο υτ ε ρ ό π ου λ ο ς, εκδ. Γνώση, Αθ ήνα 1991. Brun 1., Ο Αρ ιστοτέλ ης και το Λύκειο, μτφρ. Μ. Η.Π. Νικολούδ ης, εκδ. Ζαχα ρ ό π ο υ λ ο ς, Αθ ήνα χ. χ. D ϋ r ίn g Ι, Ο Αριστοτέλ ης, Πα ρ ο υσία ση κα ι Ερμηνεία της Σκέψ ης του, μ τφ ρ. Α. Γεωργίου Κατσ ιβέλα, εκδ. Μ. 1. Ε. Τ., Αθ ήνα 22003. Ross W.D., Αρ ιστο τέλ ης, μτφρ. Μ. Μητσο ύ, εκδ. Μ. 1.Ε.Τ., Αθήνα 32001. Vegetti Μ., Ιστορ ία της Αρχαίας Φιλοσοφίας, μτφρ. Γ. Δημητ ρ α κ όπ ο υ λ ο ς, εκδ. Τρ α υ λ ό ς, Αθή να 1 2003. Β. ΚΕΙΜΕΝΑ Αρ ιστο τέλης, Ηθικ ά Νικομάχε ια, β ιβλίο 13', εισ.-μτφρ. -σχ. Δ. Λυπουρλής, εκδ. Ζ ήτρος, Θεσσαλονίκ η 2002. Αρ ι στοτ έλης, Ηθ ι κ ά Νικομάχε ια, β ιβλία Α ' - Δ ', ε ισ.- μ τφ ρ. -σχ. Δ. Λυπουρλής, εκδ. Ζήτρο ς, Θε σ σ α λ ο ν ίκη 2006. Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, βιβλία Ε - Κ', εισ. - μτφρ. -σχ. Δ. Λυπουρλής, εκδ. Ζή τρο ς, Θεσσα λον ίκη 2006. 13. Κόντος Π., «Η θ ική και Πο λ ιτική Φιλοσοφϊα», στο Β ιρ βιδάκη ς Σ, Κ.α., Ελλην ική Φιλοσοφία και Επιστήμ η: Από τ ην Αρχαιότ ητα έως τον 200 Α ι- 14