Τοµέας Πολεοδοµίας και Χωροταξίας Συνθετικό θέµα 7 Α 7 ου χειµερινού εξαµήνου. Ακαδηµαϊκό έτος 2011-2012 Σχεδιασµός Αστικού Χώρου Διδακτική οµάδα: Ντίνα Βαϊου, Μαρία Μάρκου, Ειρήνη Μίχα, Θάνος Παγώνης (συντονιστής) Ρούλη Λυκογιάννη (προσκ. διδάσκουσα εκλεγµένη Λέκτορας) Επικουρικό διδακτικό έργο: Πολίνα Πρέντου, Λουκάς Τριάντης, Πασχάλης Σαµαρίνης, Ευαγγελία Χατζηκωνσταντίνου, (υποψήφιοι διδάκτορες), Συµµετοχή: ΚΥΑΔΑ, Δηµήτρης Εµµανουήλ, Τώνια Κατερίνη, Άρης Σαπουνάκης, Δήµητρα Σιατίτσα, Παναγιώτης Τουρνικιώτης, Σαλώµη Χατζηβασιλείου Ζητήµατα Στέγασης στο Κέντρο της Πόλης: Ολοκληρωµένες προσεγγίσεις παρέµβασης στην περιοχή της Πλατείας Βάθης-Αγ. Παύλου 1. Στόχοι και αντικείµενο του µαθήµατος Το µάθηµα αφορά τον αστικό σχεδιασµό µεσαίας κλίµακας και έχει στόχο να ευαισθητοποιήσει και να εκπαιδεύσει τους σπουδαστές και τις σπουδάστριες σε µια σειρά ζητήµατα που εµπλέκονται στη διαδικασία σχεδιασµού, όπως τα πιο κάτω: - Μελέτη του σύνθετου πλέγµατος µορφών, χρήσεων, λειτουργιών και αλληλοσυσχετίσεων κτιρίων και ελεύθερων χώρων που συγκροτούν τον αστικό ιστό και κατανόηση των αµοιβαίων προσδιορισµών των διαφόρων στοιχείων του χώρου µε την κοινωνία της πόλης, προκειµένου να συγκροτηθούν αντιλήψεις σχετικά µε τους παράγοντες και τις δυναµικές διαδικασίες της µετάλλαξης του αστικού ιστού. - Κατανόηση της συνθετότητας και πολυµορφίας της καθηµερινής ζωής και προσέγγιση των τρόπων µε τους οποίους διαφορετικές οµάδες βιώνουν το χώρο της πόλης, τον επηρεάζουν και συνάπτουν µεταξύ τους σχέσεις οµάδες που προσδιορίζονται µε βάση την κοινωνική τάξη, το φύλο, την εθνότητα, την ηλικία, τη σεξουαλικότητα, τις πολιτισµικές διαφοροποιήσεις, την αρτιµέλεια και, κυρίως, συνδυασµούς των παραπάνω. - Διερεύνηση της έννοιας του δηµόσιου χώρου, ως θεµελιώδους συστατικού στοιχείου της χωρικής και κοινωνικής συγκρότησης της πόλης και των προϋποθέσεων διεύρυνσης και ενίσχυσης της σηµασίας του. - Εξοικείωση και περαιτέρω εξάσκηση µε το λεξιλόγιο και τις µεθοδολογίες του αστικού σχεδιασµού σε ό,τι αφορά τόσο τη διαδικασία διαµόρφωσης µιας πρότασης πολεοδοµικής παρέµβασης, όσο και ως προς τις πρακτικές και τα εργαλεία χειρισµού των αντικειµένων του σχεδιασµού σε θέµατα µεσαίας κλίµακας. 1
- Διαµόρφωση κριτικής αντίληψης για τις πολιτικές παρέµβασης στις πόλεις και τις στρατηγικές της αστικής ανάπτυξης στη σύγχρονη συγκυρία, ως συνισταµένη θεωρητικών διατυπώσεων και πρακτικών (στρατηγικός αστικός σχεδιασµός, αναπλάσεις, µικτές µορφές διακυβέρνησης και διαχείρισης). - Κριτική αξιολόγηση της σύγχρονης αστικής ανάπτυξης µε άξονα την έννοια της βιώσιµης ανάπτυξης, έννοια που επιδέχεται πολλές ερµηνείες, συναντάται ως βάση πολλών κειµένων και πολιτικών που αναφέρονται στον αστικό χώρο, όµως ως τώρα δεν έγινε δυνατόν να αποτελέσει ένα αξιόπιστο και πραγµατοποιήσιµο πρόταγµα για το µέλλον των πόλεων. Το φετεινό µάθηµα εστιάζει στο ζήτηµα της στέγασης ευπαθών οµάδων, όπως αυτό εκφράζεται µε αυξανόµενο αριθµό άστεγων και κακώς στεγασµένων και την ταυτόχρονη καταγραµµένη ύπαρξη µεγάλου αριθµού κενών κατοικιών (και άλλων χώρων). Μέσα από µια εντοπισµένη στο χώρο «µελέτη περίπτωσης» στην περιοχή Βάθης-Αγίου Παύλου, το µάθηµα επιχειρεί να προσεγγίσει τις τοπικές/παγκόσµιες διαδικασίες που συνθέτουν το πρόβληµα της στέγασης. Στόχος είναι να συµβάλει στην κατανόηση των χωρο-κοινωνικών παραµέτρων του ζητήµατος, στην ανάπτυξη προβληµατισµού για το περιεχόµενο µιας παρέµβασης στο ζήτηµα της στέγασης, στην ανάπτυξη µεθοδολογικών εργαλείων παρέµβασης και σχεδιασµού του χώρου. Για το σκοπό αυτό συνδυάζει την επεξεργασία του θέµατος µε σεµιναριακές συζητήσεις µε προσκεκληµένους οµιλητές και οµιλήτριες και µε τη διδακτική οµάδα. 2. Πρόγραµµα επεξεργασίας του θέµατος και θεµατικών σεµιναριακών συζητήσεων 1. Παρουσίαση του θέµατος Επίσκεψη στην περιοχή µελέτης 2. Το ζήτηµα της στέγασης στο κέντρο της Αθήνας Πρόσφατες Δυναµικές Μετασχηµατισµών 3. Χαρακτηριστικά της περιοχής µελέτης Μεθοδολογίες µελέτης του αστικού ιστού και ερευνών πεδίου 4. Κοινωνικό προφίλ ελλήνων αστέγων και δραστηριότητες των φορέων Διδακτική Οµάδα Δηµήτρης Εµµανουήλ (ΕΚΚΕ) Ερευνητική Οµάδα ΕΜΠ για το Κέντρο της Αθήνας (Π. Τουρνικιώτης) Τώνια Κατερίνη, Σαλώµη Χατζηβασιλείου Ρούλη Λυκογιάννη ΚΥΑΔΑ 5. 1 η ενδιάµεση παρουσίαση: Πολεοδοµική Αναγνώριση Περιοχής Μελέτης 6. Διεθνή παραδείγµατα και Πολιτικές για την αντιµετώπιση της κρίσης στέγης στα κέντρα των Ευρωπαϊκών πόλεων 7. Σχεδιασµός κατοικίας στο Κέντρο της Πόλης Παραδείγµατα Αναπλάσεων και προσεγγίσεις Ολοκληρωµένων Αστικών Παρεµβάσεων Άρης Σαπουνάκης (FEANTSA) Δήµητρα Σιατίτσα Θάνος Παγώνης Μαρία Μάρκου 8. 2 η ενδιάµεση παρουσίαση: Διατύπωση Πολιτικών Σενάριο Σχεδιαστικής Προσέγγισης 9. Τελική Παράδοση Προτάσεις Ολοκληρωµένων Παρεµβάσεων 2
3. Οι πολλαπλές όψεις του στεγαστικού προβλήµατος στο κέντρο της Αθήνας 1 Σύµφωνα µε το ελληνικό Σύνταγµα «η απόκτηση κατοικίας από αυτούς που τη στερούνται ή που στεγάζονται ανεπαρκώς αποτελεί αντικείµενο ειδικής φροντίδας του Κράτους» (Σύνταγµα 1975, Αρ. 21, Παρ. 4). Τα τελευταία χρόνια, στο πλαίσιο της γενικότερης κοινωνικο-οικονοµικής κρίσης και των κυβερνητικών µέτρων λιτότητας, τα προβλήµατα στέγασης στο κέντρο της ελληνικής πρωτεύουσας κλιµακώνονται διαρκώς προσλαµβάνοντας πρωτόγνωρες διαστάσεις. Παράλληλα, τα θέµατα της κατοικίας έρχονται στο προσκήνιο του δηµόσιου διαλόγου για την πόλη καθώς συνδέονται, άµεσα ή έµµεσα, µε προωθούµενες πολεοδοµικές παρεµβάσεις και προγράµµατα αναπλάσεων. Η «κρίση» της κατοικίας στο κέντρο της Αθήνας και τις κεντρικές συνοικίες δεν είναι καινούργιο φαινόµενο. Ήδη από τη δεκαετία του 80, και κυρίως στη δεκαετία του 90, παλιοί κάτοικοι εγκαταλείπουν τις κατοικίες τους και µετακινούνται στα προάστια της πρωτεύουσας. Την εποχή εκείνη, το «κενό» που δηµιουργείται γεµίζουν οι εξωτερικοί µετανάστες που συρρέουν στη χώρα. Παράλληλα αναπτύσσονται πιέσεις από νέες χρήσεις εµπορίου, αναψυχής και τουρισµού που αλλάζουν αισθητά το χαρακτήρα παραδοσιακών περιοχών κατοικίας. Ωστόσο, παρά τις πιέσεις, το κέντρο της Αθήνας, όπως και σε όλη την ιστορική του εξέλιξη, συγκροτείται ως µωσαϊκό µικροπεριοχών µε µεγάλο εύρος διαβαθµισµένων κοινωνικά δραστηριοτήτων, ενώ επίσης διατηρεί την κατοικία και µάλιστα για διαφορετικές κοινωνικές τάξεις και κουλτούρες. Η κλιµακούµενη σηµερινή κρίση στέγης αφορά κυρίως τις οµάδες αυτές και εκδηλώνεται µέσα από πολυσήµαντα φαινόµενα όπως την αυξηµένη παρουσία αστέγων, την υποβάθµιση των συνθηκών κατοικίας και διαβίωσης γενικότερα, την ύπαρξη κατοικιών µε υπερβολικά µεγάλη πυκνοκατοίκηση, φαινόµενα εξώσεων κ.ά. Εκτός από την οικονοµική συρρίκνωση των χαµηλότερων και µεσαίων στρωµάτων, ο τρόπος µε τον οποίο λειτουργεί η αγορά κατοικίας µοιάζει να διογκώνει τα προβλήµατα, καθώς οι τιµές αγοράς και ενοικίασης παραµένουν σε υψηλά επίπεδα και ο τραπεζικός δανεισµός για την απόκτηση κατοικίας έχει γίνει πλέον απρόσιτος. Ταυτόχρονα, µεγάλο µέρος του στεγαστικού αποθέµατος µένει χωρίς χρήστες (κενές και απούλητες κατοικίες), παρόλη την αύξηση των στεγαστικών αναγκών φαινόµενο που συνδέεται άµεσα και µε πρακτικές κερδοσκοπίας, και αναδεικνύει την αντίφαση που παρουσιάζει το πρόβληµα στέγης στο κέντρο της πόλης. Το τελευταίο διάστηµα τα θέµατα κατοικίας εντάσσονται σε προωθούµενες πολιτικές για το κέντρο της Αθήνας, όχι όµως ως µέρος µιας ολοκληρωµένης στεγαστικής πολιτικής, αλλά περισσότερο ως απάντηση στην υποβάθµιση συγκεκριµένων περιοχών της πόλης. Σειρά από 1 Οι γενικές επισηµάνσεις, που ακολουθούν, στηρίζονται στον προβληµατισµό που αναπτύσσουν οι Φερενίκη Βαταβάλη & Δήµητρα Σιατίτσα στο κείµενο εργασίας «Η κρίση της κατοικίας και η ανάγκη για µια νέα στεγαστική πολιτική», 11 Μαΐου 20011, http://encounterathens.worpress.com/ 3
κίνητρα για την ενίσχυση της κατοικίας, αλλά και εξαγγελίες για σηµειακές αναπλάσεις, αποσκοπούν στη διαµόρφωση ενός ελκυστικού περιβάλλοντος για επενδύσεις και νέους εύπορους κατοίκους. Ωστόσο οι προτάσεις για επαναφορά της κατοικίας στο κέντρο της Αθήνας µοιάζουν να παραβλέπουν τους σηµερινούς κατοίκους, τις ανάγκες και τα προβλήµατά τους παραβλέποντας ίσως ακόµα ότι για ένα µεγάλο διάστηµα οι οµάδες που κάλυπταν τα «κενά» διαµερίσµατα και υποστήριζαν την έγγεια ιδιοκτησία, µετέθεταν σε ένα βαθµό την κρίση που αντιµετωπίζει σήµερα το κέντρο της πόλης. η ιδιαίτερη περίπτωση των αστέγων Η έννοια «άστεγος» δεν αποτελεί ενιαία ή οµογενή οµάδα, αντίθετα αναφέρεται σε πολλαπλές και διαφορετικές µορφές κατοίκησης: άνθρωποι που ζουν στο δρόµο, σε πάρκα, πλατείες ή βρίσκουν τη νύχτα προσωρινά καταφύγια, άτοµα στερούµενα κατοικίας που διαµένουν προσωρινά ή για µεγαλύτερο χρονικό διάστηµα σε ξενώνες αστέγων, γυναίκες και µητέρες που κατοικούν σε καταφύγια γυναικών ή οικογενειακά κέντρα φιλοξενίας, άνθρωποι που αποφυλακίζονται ή παίρνουν εξιτήρια από νοσοκοµεία χωρίς να έχουν «πού να πάνε», άτοµα επίσης που διαµένουν σε µη ασφαλή, ή και παράτυπα καταλύµατα (όπως οι καταλήψεις στέγης) και ακόµα οµάδες ανθρώπων που ζουν σε ανεπαρκή καταλύµατα, όπως τροχόσπιτα, παραπήγµατα, αποθήκες κ.ά. Συνεπώς πρόκειται για ένα πολυσύνθετο φαινόµενο που περιπλέκεται ακόµα περισσότερο αν εξετάσει κανείς την ηλικία, το φύλο, το έθνος, την ψυχική και οικονοµική κατάσταση, το χρονικό διάστηµα στέρησης στέγης, τις δυνατότητες (ή µη) εγκατάστασης που διαθέτει καθένας και καθεµιά ή ακόµα και το βαθµό που επιθυµεί προσωρινή ή µόνιµη κατοικία. Οι άστεγοι στο κέντρο της Αθήνας αποτελούν µία µόνο από τις όψεις του στεγαστικού προβλήµατος, σίγουρα όµως την πιο ορατή. Πρόκειται τόσο για ντόπιους όσο και για µετανάστες. Είναι ενδεικτικό ότι η παρουσία τους πια δεν εντοπίζεται µόνο σε κεντρικές πλατείες (Οµόνοια, Κλαυθµώνος, Κουµουνδούρου) και άλλους µεγάλους δηµόσιους χώρους (όπως κατά µήκος των σιδηροδροµικών γραµµών), αλλά διάσπαρτα στην ευρύτερη δυτική κυρίως πλευρά του κέντρου της πόλης 2. Οι δηµόσιες υπηρεσίες και υποστηρικτικές δοµές για τους άστεγους, στην Αθήνα, όπως και σε άλλες πόλεις της χώρας µας, είναι πολύ περιορισµένες, ενώ αναπτύσσεται έντονη δραστηριότητα από ΜΚΟ και πρωτοβουλίες πολιτών, που όµως δεν µπορούν να καλύψουν τους αυξανόµενους αριθµούς. Από το 1999 λειτουργεί στο πλαίσιο του Δήµου Αθηναίων δηµοτικό ίδρυµα µε την επωνυµία «Κέντρο Υποδοχής και Αλληλεγγύης του Δήµου Αθηναίων (ΚΥΑΔΑ) πρώην «Κέντρο Υποδοχής Αστέγων του Δήµου Αθηναίων» - το οποίο σκοπό έχει την «αντιµετώπιση των προβληµάτων ευπαθών πληθυσµιακών οµάδων και [την] καταπολέµηση των παραγόντων που οδηγούν στην 2 Μεταλλασσόµενοι χαρακτήρες και πολιτικές στα κέντρα πόλης Αθήνας και Πειραιά, ερευνητικό πρόγραµµα Α φάση Ιανουάριος 2011, επιστηµονικός υπεύθυνος Παναγιώτης Τουρνικιώτης, Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιµατικής Αλλαγής, ΕΜΠ Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Αθήνα, σελ. 122-124 4
φτώχεια, στον αποκλεισµό και στην κοινωνική αποµόνωση» (άρθρο 2 του ΠΔ 25/2010). Το ίδρυµα χρηµατοδοτείται από το Δήµο Αθηναίων και από δωρεές και λειτουργεί µια σειρά υπηρεσιών/δράσεων: Κέντρο Σίτισης, όπου διανέµει δωρεάν φαγητό (περίπου 3000 µερίδες την ηµέρα), Κοινωνικό Παντοπωλείο, που καλύπτει δωρεάν τις ανάγκες άπορων νοικοκυριών σε είδη παντοπωλείου, Κοινωνικό Φαρµακείο για δωρεάν κάλυψη ανασφάλιστων ατόµων, την Αθηναϊκή Αγορά, που διανέµει δωρεάν κυρίως ρούχα και παπούτσια σε φτωχά νοικοκυριά, το Ξενοδοχείο των φτωχών µε διαθεσιµότητα 60 κλινών για φιλοξενία µικρής διάρκειας (3-6 µήνες). Επίσης παρέχει βοήθεια στο δρόµο για την κάλυψη των αναγκών αστέγων σε καθηµερινή βάση, αλλά και σε περιόδους έκτακτων καιρικών συνθηκών. Παράλληλα ενοικιάζει καταλύµατα σε κεντρικά ξενοδοχεία, επίσης για µικρής διάρκειας φιλοξενία σε περίπου 180 άτοµα. Για τη στήριξη των πιο πάνω δράσεων, το ίδρυµα κινητοποιεί ένα ευρύ δίκτυο εθελοντριών και εθελοντών και συνεργάζεται µε αντίστοιχους ευρωπαϊκούς φορείς, όπως η feantsa και το habitact. Μολονότι ιστορικά η παρέµβαση του κράτους σε θέµατα στέγασης περιορίζεται στην ουσία στις περιόδους έκτακτης στεγαστικής ανάγκης (όπως µε τους πρόσφυγες το 1922 ή περιπτώσεις σεισµών), η ελληνική πόλη παραδοσιακά διέθετε µηχανισµούς εξασφάλισης κατοικίας για ένα ευρύ φάσµα πληθυσµού µέσα τόσο από τυπικές όσο και άτυπες διόδους. Για παράδειγµα, οι διαδικασίες αντιπαροχής, η αυθαίρετη δόµηση και άλλες κρατικές διευθετήσεις, που αποσκοπούσαν στην ενίσχυση του κατασκευαστικού κλάδου και τη στήριξη της µικροµεσαίας ιδιοκτησίας, βοήθησαν τόσο στην ενσωµάτωση νέων κατοίκων όσο και στην αποφυγή δηµιουργίας κοινωνικών πολώσεων στις γειτονιές της πόλης. Το κλίµα ωστόσο αυτό µοιάζει σήµερα να κλονίζεται όσο αυξάνεται ο αριθµός των αστέγων 3, αλλά και των ατόµων που ζουν σε συνθήκες φτώχειας. 4. Η περιοχή µελέτης και ο σχεδιασµός της. Η περιοχή µελέτης όπως φαίνεται στο συνοδευτικό χάρτη (Διάγραµµα 1) αποτελείται από ένα µικρό τµήµα που εµπίπτει στο «πολεοδοµικό κέντρο» (Βάθης) 4 ενώ το κυρίως µέρος της εµπίπτει στη «γενική κατοικία» (Αγ. Παύλος). Η διαφοροποίηση αυτή ορίζει και δύο διαφορετικές τυπολογίες κτιριακού αποθέµατος. - Το πρώτο τµήµα του πολεοδοµικού κέντρου αποτελείται στο µεγαλύτερο µέρος του από µεταπολεµικά πολυώροφα κτίρια (ως 8 ορόφων), πολυκατοικίες ή κτίρια γραφείων. Η ζώνη αυτή προσδιορίζεται από το χαρακτήρα της διέλευσης ως κόµβος εισόδου στην πόλη µε την οδό Μάρνη να τέµνει τον αστικό ιστό στο ίχνος του (καλυµένου) ρέµατος του Κυκλοβορου. Κάποτε ισχυρό κέντρο διοίκησης, γραφείων, υπηρεσιών και κατοικίας, µε το πέρασµα του χρόνου και µέσα από διαδικασίες αποκέντρωσης, έχει χάσει τις τελευταίες δεκαετίες ένα ιδιαίτερα σηµαντικό ποσοστό των παλιών χρήσεων (γραφεία, εµπόριο, διοίκηση, 3 Ακριβή στοιχεία για τον αριθµό των αστέγων στην Αθήνα δεν είναι διαθέσιµα και οι σχετικές εκτιµήσεις κυµαίνονται από 5.700 (Υπουργείο Υγείας) έως 20.000 (FEANTSA: Ευρωπαϊκή Οµοσπονδία Ευρωπαϊκών Οργανώσεων ασχολούµενων µε τους αστέγους). 4 Σύµφωνα µε το εγκεκριµένο ΓΠΣ του 1988, όπως τροποποιήθηκε. 5
κατοικία), θέτοντας τις προϋποθέσεις για την εγκατάσταση µεταναστευτικών πληθυσµών και την ανάπτυξη νέων δικτύων (εθνοτικό εµπόριο, άτυποι χώροι λατρείας κ.α.). Τα τελευταία χρόνια έχουν ενταθεί φαινόµενα διαφόρων µορφών παραβατικότητας, παρουσία τοξικοεξαρτηµένων οµάδων, εµπορία ανθρώπων (trafficking), πορνείας κ.α. Επιπλέον η περιοχή αντιµετωπίζει έντονους κυκλοφοριακούς φόρτους, ο δηµόσιος χώρος είναι συχνά χαµηλής ποιότητας, το κτιριακό δυναµικό είναι σε σηµαντικό βαθµό απαξιωµένο, ενώ αξιοσηµείωτος είναι και ο αριθµός των κενών χώρων (καταστηµάτων, διαµερισµάτων ή ολόκληρων κτιρίων). - Το δεύτερο τµήµα της συνοικίας του Αγ. Παύλου παρουσιάζει µεγαλύτερη οµοιογένεια και εσωτερική συνοχή ως πυκνοδοµηµένη περιοχή κατοικίας µε παρουσία εργαστηρίων και παραγωγικών δραστηριοτήτων διάχυτων στον αστικό ιστό, όπως και ακαλύπτων χώρων που χρησιµοποιούνται ως χώροι στάθµευσης. Παράλληλα είναι εµφανής η παρουσία µεταναστευτικών οµάδων στη σύνθεση του πληθυσµού. Η παρουσία του ορίου του Σταθµού Λαρίσης αφενός αλλά και τα όρια των περιµετρικών αξόνων (Λιοσίων, Καρόλου) σε συνδυασµό µε την κυκλοστρεφή εσωτερική κυκλοφοριακή οργάνωση της ως «κυψέλης κυκλοφορίας» δηµιουργούν συνθήκες εσωστρέφειας θετικές για την ανάπτυξη του κλίµατος γειτονιάς. Στην περιοχή αυτή η προβληµατική της επανάχρησης κελυφών και ένταξης ευπαθών οµάδων τίθεται µε διαφορετικούς όρους. Για το σύνολο της περιοχής έχουν εκπονηθεί ειδικές πολεοδοµικές µελέτες αναβάθµισης 5 στις αρχές της δεκαετίας του 90, βασικοί στόχοι των οποίων ήταν µεταξύ άλλων: α) Προστασία της κατοικίας και των κοινόχρηστων χώρων; β) Αποµάκρυνση οχλουσών χρήσεων γ) Ρύθµιση του κυκλοφοριακού, µε αποθάρρυνση της διέλευσης των αυτοκινήτων από το κέντρο και οργάνωση της στάθµευσης, δ) Ενθάρρυνση και εγκατάσταση άλλων χρήσεων ελκυστικών για την κατοικία (π.χ. κατοικίες καλλιτεχνών, εστιατόρια, πολιτιστικές χρήσεις) ε) διατήρηση αξιόλογων κτιρίων. Για το τµήµα του πολεοδοµικού κέντρου, όσον αφορά στις κοινωνικές υποδοµές, γίνονταν λόγος για συνεργασία του Δήµου µε τον Οργανισµό Εργατικής Κατοικίας για τη δηµιουργία κατοικίας που θα απευθύνονταν σε δικαιούχους του ΟΕΚ, άπορους, υπερήλικες, και άλλες κοινωνικές οµάδες. Η συγκεκριµένη πρόταση βασίζονταν (ήδη τότε) στην πληθώρα κενών διαµερισµάτων που αποτυπώθηκε στην απογραφή της περιοχής. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τέλος, οι χειρισµοί των κυκλοφοριακών ζητηµάτων. Οι στόχοι αυτοί θα πρέπει να επανεξεταστούν κριτικά από τις οµάδες στα πλαίσια των νέων δεδοµένων που έχουν προκύψει στο διάστηµα της τελευταίας δεκαπενταετίας. 5. Αντικείµενο της άσκησης Αντικείµενο της άσκησης αποτελεί η διερεύνηση δυνατοτήτων βελτίωσης των συνθηκών κατοίκησης της περιοχής (habitabilité) µε άξονα την ενεργοποίηση του «λανθάνοντος 5 Ανατέθηκαν συνολικά 35 πολεοδοµικές µελέτες αναβάθµισης σε 4 φάσεις από το 1989 έως το 2000 (Αραβαντινός, 2007). Η µελέτη για την περιοχή Πλατείας Βάθης Οµόνοιας ανατέθηκε το 1992 και για την περιοχή του Αγ. Παύλου το 1994. Υπεύθυνη και για τις δύο µελέτες ήταν η Μ. Κανδρεβιώτου - Χριστοδούλου 6
δυναµικού» και η διατύπωση προτάσεων/µεθόδων µέσω των οποίων θα µπορούσε εξασφαλιστεί η απόδοση νέου χώρου κατοίκησης για τις οµάδες που αντιµετωπίζουν πρόβληµα στέγης, µε αξιοποίηση υφιστάµενων κενών κελυφών. Οι σπουδαστές/στριες καλούνται να µελετήσουν τα δεδοµένα της υπάρχουσας κατάστασης και να διατυπώσουν σενάρια και συγκεκριµένες προτάσεις ολοκληρωµένων πολεοδοµικών παρεµβάσεων και ρυθµίσεων για την αξιοποίηση του κτιριακού αποθέµατος σε συνδυασµό µε τη βελτίωση της χρήσης των κοινόχρηστων χώρων, τη συµπλήρωση της κοινωνικής υποδοµής, την οργάνωση της κυκλοφορίας, καθώς και την διάρθρωση των ορίων ανάµεσα στο δηµόσιο και τον ιδιωτικό χώρο. Ιδιαίτερα αναζητούνται εναλλακτικοί τρόποι παρέµβασης που να συνυπολογίζουν την αξιοποίηση των ενδογενών δυνατοτήτων και ανθρώπινου δυναµικού της περιοχής στους τρόπους υλοποίησης καθώς και σε ευρηµατικές προτάσεις διαχείρισης για την αντιµετώπιση συγκεκριµένων προβληµάτων. Η κάθε οµάδα θα εστιάσει τις λεπτοµερείς καταγραφές και προτάσεις της σε τµήµα της συνολικής έκτασης της περιοχής µελέτης. Το θέµα θα οργανωθεί σε τρεις φάσεις διερεύνησης και επεξεργασίας: Α φάση: Περιλαµβάνει την πολεοδοµική αναγνώριση του λανθάνοντος δυναµικού της περιοχής, τις ανάγκες των κατοίκων και χρηστών του χώρου, το κτιριακό απόθεµα, τους τρόπους χρήσης του δηµόσιου χώρου, την ένταξη της περιοχής στο χώρο της πόλης, υφιστάµενα προβλήµατα, δυνατότητες τυπολογίας αστικού ιστού. Β φάση: Αφορά τη (σταδιακή) συγκρότηση ενός «σεναρίου» πολεοδοµικής αναµόρφωσης µε άξονα την βελτίωση των συνθηκών κατοίκησης λαµβάνοντας υπόψη τις µορφές καθηµερινότητας που προδιαγράφουν συγκεκριµένες επιλογές σχεδιασµού του χώρου. Γ φάση: Στη συνέχεια, µε βάση τις προηγούµενες επεξεργασίες, κάθε οµάδα θα εστιάσει στη διατύπωση προσεγγίσεων σχεδιαστικής παρέµβασης εστιάζοντας ιδιαίτερα στα παρακάτω: - Εντοπισµός και σχεδιασµός χώρων για προσωρινή κατοίκηση και για την εγκατάσταση των αναγκαίων υποδοµών για την υποστήριξη των άστεγων (πχ χώροι διαµονής µικρής ή µεγαλύτερης διάρκειας, διανοµής φαγητού, παροχής υπηρεσιών υγείας, κλπ). - Διαδικασίες εξασφάλισης τέτοιων χώρων για τις ανάγκες διαφορετικών κατηγοριών αστέγων (καθεστώς κατοίκισης, ρυθµίσεις, χρηµατοδοτικοί µηχανισµοί). - Σχεδιασµός των συνδέσεων ανάµεσα στους επιµέρους χώρους και τις λειτουργίες µε σκοπό την οµαλή ένταξη τους στον αστικό ιστό. - Διαχειριστικές διαστάσεις υλοποίησης του προγράµµατος και τρόποι εµπλοκής ωφελούµενων οµάδων στη διαδικασία υλοποίησης. 6. Παραδοτέα και οργάνωση του µαθήµατος Η επεξεργασία του θέµατος θα γίνει σε οµάδες των 2-3 ατόµων. Το µάθηµα έχει σεµιναριακό χαρακτήρα. Δεν πραγµατοποιείται, δηλαδή, µε ατοµικές διορθώσεις. Οι σπουδαστές και οι σπουδάστριες παρακολουθούν σεµιναριακές συζητήσεις µε θεωρητικά και ενηµερωτικά θέµατα 7
(σύµφωνα µε το πρόγραµµα που προηγήθηκε) και φροντιστήρια όπου παρουσιάζουν τη δουλειά τους και σχολιάζουν τη δουλειά των άλλων. Στα φροντιστήρια συζητούνται επίσης κείµενα που θεωρούνται χρήσιµα για την εκπόνηση του θέµατος και θα διανεµηθούν ως βοηθητικό τεύχος. Είναι αυτονόητο ότι η παρακολούθηση των διαλέξεων και των σεµιναριακών φροντιστηρίων είναι υποχρεωτική, µε την έννοια ότι αν κάποιοι δεν παρακολουθούν, δεν επωφελούνται από τις συζητήσεις και ανταλλαγή απόψεων και δεν µπορούν να ολοκληρώσουν ικανοποιητικά το θέµα τους. Η τελική παράδοση θα γίνει στο τέλος του εξαµήνου και θα περιλαµβάνει σχέδια, σκαριφήµατα, µακέτες εργασίας, κείµενο και κάθε άλλο πρόσφορο µέσο για την απεικόνιση της αναγνώρισης της περιοχής µελέτης και των προτάσεων. Οι κλίµακες που είναι κατάλληλες για την επεξεργασία των διαφόρων πλευρών του θέµατος κυµαίνονται µεταξύ: - 1:2000-1:1000 για τα πρώτα δύο στάδια επεξεργασίας, και - 1:500 για την παρουσίαση των συγκεκριµένων παρεµβάσεων στο τρίτο στάδιο Τα τεύχη που θα παραδοθούν θα πρέπει να έχουν διάσταση Α4 ή Α3. Η βαθµολογία του µαθήµατος στηρίζεται κατά το 1/3 στο γραπτό διαγώνισµα και κατά τα 2/3 στην εργασία (ενδιάµεσες παρουσιάσεις, συµµετοχή στο µάθηµα, τελική παράδοση). 7. Βιβλιογραφία - Τεύχος σηµειώσεων του µαθήµατος - Μαλούτας, Θ., Εµµανουήλ, Δ., Ζακοπούλου, Ε., Καυτατζόγλου, Ρ., Χατζηγιάννη, Α. (επιµ.) 2009, Κοινωνικοί και χωρικοί µετασχηµατισµοί στην Αθήνα του 21 ου αιώνα, Αθήνα: ΕΚΚΕ (σειρά: µελέτες-έρευνες ΕΚΚΕ, αρ.9) - Μεταλλασσόµενοι χαρακτήρες και πολιτικές στα κέντρα πόλης Αθήνας και Πειραιά, ερευνητικό πρόγραµµα Α φάση Ιανουάριος 2011, επιστηµονικός υπεύθυνος Παναγιώτης Τουρνικιώτης, Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιµατικής Αλλαγής, ΕΜΠ Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Αθήνα - ΥΠΕΚΑ (2011) Αθήνα - Μεσογειακή Πρωτεύουσα. Στρατηγικές και Προτεραιότητες. Τεύχος Παρουσίασης του Ρυθµιστικού Σχεδίου Αθήνας / Αττικής 2021. Ιούνιος 2011 http://www.ypeka.gr/linkclick.aspx?fileticket=frkftobxzo0%3d&tabid=367&language=el -GR - Οργανισµός Ρυθµιστικού Σχεδίου Αθήνας (ΟΡΣΑ) Πρόγραµµα Στρατηγικών Αναπλάσεων σε πυκνοδοµηµένες περιοχές κατοικίας / µικτών χρήσεων, Αθήνα 2011. - Γενικό Πολεοδοµικό Σχέδιο Αθήνας, ΦΕΚ αρχικής έγκρισης 80Δ/4-2-1988 και ΦΕΚ τροποποιήσεων 533Δ/1996, 730Δ/2004, 1063Δ/2004, 19ΑΑΠ/2007, 90ΑΑΠ/2010 - Μελέτες Πολεοδοµικής Αναβάθµισης Τµηµάτων Πόλης. Στο: Αραβαντινός, Α. (2007) Πολεοδοµικός Σχεδιασµός για µια βιώσιµη ανάπτυξη του αστικού χώρου. Αθήνα: Συµµετρία, σελ. 275-308 8
- Encounter Athens: Κριτικός λόγος και διεκδικήσεις για µια δίκαιη πόλη. Κείµενα εργασίας. http://encounterathens.wordpress.com - ΑΘΗΝΑΧ4: Αρχιτεκτονικές Προτάσεις για την Πόλη Αποτελέσµατα Διαγωνισµού Ιδεών, ΕΑΧΑ-ΥΠΕΚΑ 2011 http://www.astynet.gr/userfiles/file/teyxos_athensx4.pdf - ΥΠΕΚΑ SARCHA (2010) Αθήνα-Γεράνι - Πόλη Κοινός Πόρος. Πιλοτική Έρευνα σε εξέλιξη. http://www.sarcha.gr/publications.aspx - «Έρευνα κτιριακού αποθέµατος της περιοχής του Αγίου Παντελεήµονα», Κίνηση Κατοίκων 6 ου Διαµερίσµατος του Δήµου Αθηναίων, 2010 http://www.hiddenathens.info/ 9