Α Ρ Χ Ι Τ Ε Κ Τ Ο Ν Ι Κ Η Α Ν Α Λ Υ Σ Η Π Α Ρ Α Δ Ο Σ Ι Α Κ Ω Ν Κ Τ Ι Ρ Ι Ω Ν - Σ Υ Ν Ο Λ Ω Ν

Transcript

1 1 Α Ρ Χ Ι Τ Ε Κ Τ Ο Ν Ι Κ Η Α Ν Α Λ Υ Σ Η Π Α Ρ Α Δ Ο Σ Ι Α Κ Ω Ν Κ Τ Ι Ρ Ι Ω Ν - Σ Υ Ν Ο Λ Ω Ν Έλενα Κωνσταντινίδου, Επ. Καθηγήτρια ΕΜΠ Σας καλοσωρίζουμε στο μάθημα της «Αρχιτεκτονικής ανάλυσης παραδοσιακού οικισμού». Ο στόχος μας είναι να σας φέρουμε σε μια πρώτη επαφή με το περιεχόμενο του μαθήματος αλλά και να αναδείξουμε τη σημασία του για τις σπουδές του αρχιτέκτονα, ως ένα μάθημα που σας εισάγει σε θέματα αναγνώρισης της ιστορικής κληρονομίας και παρέχει ένα πρώτο μεθοδολογικό εργαλείο στην προσπάθεια αναγνώρισης ενός παραδοσιακού οικιστικού συνόλου. Το μάθημα διδάσκεται με τη συνεργασία των διδακτικών περιοχών της Αρχιτεκτονικής Μορφολογίας και της Οικοδομικής. Αντικείμενο του μαθήματος, είναι η αναγνώριση, συστηματική αναλυτική διερεύνηση και αξιολόγηση ενός παραδοσιακού οικιστικού συνόλου και βασικός στόχος η διερεύνηση των στοιχείων που καθορίζουν τη δομή, τη μορφή και τον ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό του χαρακτήρα. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να σταθώ και να σας πώ ότι, η όλη διαδικασία εντοπισμού και ερμηνείας των αρχιτεκτονικών αξιών και των βασικών αρχών συγκρότησης του χώρου, που επιχειρείται με αυτό το μάθημα είναι μια αναλυτική διαδικασία αντίστροφη της συνθετικής που γνωρίζετε νομίζω καλά μέσα από τις σπουδές σας. Πρόκειται για μια προσπάθεια αναγνώρισης/κατανόησης ενος αρχιτεκτονικού έργου υψηλής ποιότητας, μιας μεγάλης σύνθεσης στο χώρο (περι αυτού πρόκειται ένας οικισμός είναι μια μεγαλη σύνθεση στο χώρο). Η όλη διαδικασία είναι πολύ σημαντική για τις σπουδές του αρχιτεκτονα, καλλιεργεί τη κριτική σκέψη και τροφοδοτεί τη σύγχρονη αρχιτεκτονική πράξη. Επιπλέον, χρησιμεύει και ως προεργασία για μια νέα σύνθεση στο χώρο αυτό, σας παρέχει δηλαδή τα κατάλληλα «εργαλεία» για την ένταξη νέου κτίσματος στον παραδοσιακό χώρο, θέμα το οποίο θα αντιμετωπίσετε στη συνέχεια των σπουδών σας αλλά και συχνά ως επαγγελματίες αρχιτέκτονες. Πρόκειται για το κατ εξοχήν εργαστηριακό μάθημα της Σχολής, αφού περιλαμβάνει τη μετάβαση και εργασία στον τόπο μελέτης, που αφορά σε οικισμούς με ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό χαρακτήρα. Οι οικισμοί, χαρακτηρισμένοι ή όχι, βρίσκονται στην ηπειρωτική ή νησιωτική Ελλάδα και επιλέγονται με βάση το κριτήριο της αρχιτεκτονικής τους αξίας και της διατήρησης του ιστορικού - παραδοσιακού τους χαρακτήρα. Σε ότι αφορά στον τρόπο διεξαγωγής, το μάθημα χωρίζεται σε δύο ενότητες: H πρώτη αφορά στην επιτόπου εργασία και η δεύτερη στην εξέλιξη της αναλυτικής εργασίας που γίνεται στα σχεδιαστήρια των αιθουσών διδασκαλίας. Η επεξεργασία των θεμάτων γίνεται σε ομάδες, φετος 8-10 σπουδαστών, με τη συνεργασία της διατομεακής διδακτικής ομάδας.

2 2 Πως ξεκινάμε; Πάμε σχετικά προετοιμασμένοι στον τόπο μελέτης, έχουμε κάνει μια πρώτη «γνωριμία» με την περιοχή μέσα από διαλέξεις και παρουσιάσεις που θα πραγματοποιήθούν τα επόμενα μαθήματα, βιβλιογραφική έρευνα αλλά και μελέτη τοπογραφικών και αεροφωτογραφιών του οικισμού (θα βρίσκονται στην ιστοσελίδα του μαθήματος, στο εκπαιδευτικό υλικό). Το μάθημα συνεχίζεται με επιτόπου εργασία (που είναι το πιο σημαντικό και ουσιαστικό κομμάτι της όλης διαδικασίας) και ολοκληρώνεται με την εργασία στην τάξη. Οι εργασίες που θα σας παρουσιάσουμε στη συνέχεια είναι μια ολοκληρωμένη δουλειά, το αποτέλεσμα της επιτόπου άσκησης αλλά και της εργασίας στην τάξη για ένα ολόκληρο εξάμηνο. Περιλαμβάνει δηλ. τα στοιχεία της επιτόπου καταγραφής (μέσα από σκίτσα, φωτογραφίες, σημειώσεις κλπ) μετά από επεξεργασία, αξιολόγηση και ερμηνεία. Η προσέγγιση του κάθε οικισμού επιχειρείται μεθοδικά, ξεκινά με τη μελέτη των βασικών χαρακτηριστικών που καθορίζουν τη συγκρότηση και τη μορφή του, προχωρά στην καταγραφή στοιχείων που αφορούν στον αρχιτεκτονικό, μορφολογικό και δομικό χαρακτήρα των κτισμάτων του και καταλήγει στον προσδιορισμό και την αξιολόγηση του ιδιαίτερου αρχιτεκτονικού του χαρακτήρα. Η όλη εργασία περιλαμβάνει μια σειρά από στάδια, που διαρθρώνονται σε 4 ενότητες όπως θα δουμε στη συνέχεια. Η πρώτη ενότητα αφορά στην καταγραφή των γενικών στοιχείων που σχετίζονται με τη δημιουργία και την εξέλιξη του οικισμού, τους ιστορικούς παράγοντες που συνέβαλαν στη διαμόρφωσή του, τη γεωγραφική του θέση, το μέγεθός του, την κύρια απασχόληση των κατοίκων του, τη σημερινή δυναμική του, κλπ. Η γενική εικόνα του οικισμού καθορίζεται και διαμορφώνεται από τη σχέση φυσικού και δομημένου χώρου, τη μορφολογία του εδάφους, τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά του χώρου ανάπτυξης, από την επικρατούσα αρχιτεκτονική των κτισμάτων και την ένταξη τους στο τοπίο. Σημασία επίσης έχουν τα κτίσματα, ειδικά ή μεμονωμένα, που ξεχωρίζουν και αποτελούν στοιχεία αναφοράς για τον οικισμό, όπως π.χ.εκκλησίες, σχολεία, ανεμόμυλοι, κλπ. (χάρτης, κείμενο, φωτογραφίες, σκίτσα, παραπομπές στις σχετικές πηγές και βιβλιογραφία) Η δεύτερη ενότητα αφορά στην οικιστική συγκρότηση, τη διερεύνηση της εξέλιξης του οικισμού μέσα στο χρόνο και την αναγνώριση της δομής του οικισμού, όπως αυτή καθορίζεται από τη σχέση φυσικού και δομημένου χώρου, την πολεοδομική συγκρότηση σε ενότητες - γειτονιές, τη μορφή του πολεοδομικού ιστού.

3 3 Στο σημείο αυτό θα επιχειρηθεί η κατανόηση της εξέλιξης μέσα στο χρόνο και η καταγραφή της μορφής ανάπτυξης του οικισμού (γραμμική, ακτινωτή, φρουριακή διάρθρωση, κλπ.) Να εντοπιστεί ο αρχικός πυρήνας / επεκτάσεις, Από τα βασικότερα και πιο σημαντικά στοιχεία της συγκρότησης της αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας του οικισμού είναι ο τρόπος σύνθεσης των κτισμάτων και των ελεύθερων χώρων για τη δημιουργία συνόλων. Τα στοιχεία αυτα προκύπτουν σε μεγάλο βαθμό μέσα από το σχεδιασμό αναπτυγμάτων όψεων στον οικισμό, την καταγραφή και μελέτη της διαμόρφωσης των μετώπων των δρόμων και των αντίστοιχων σκαριφηματικών κατόψεων, από οπου προκύπτουν στοιχεία σχετικά με: το βαθμό πυκνότητας της δόμησης, τον τρόπο διάταξης των κτισμάτων στο χώρο, την ογκομετρική τους οργάνωση, τις εναλλαγές των κτιριακών όγκων και τα μεταξύ τους κενά, τις εναλλαγές κατά την έννοια του ύψους κλπ. Η εικόνα του δημόσιου χώρου διαμορφώνεται σημαντικά και από τη χάραξη και τη μορφή των δρόμων (ευθύγραμμοι ή τεθλασμένοι, σταθερού ή μεταβλητού πλάτους, βαθμιδωτοί, κ.λ.π.), τους τρόπους κατασκευής τους αλλά και την αναλογία πλάτους προς τα ύψος των πλευρικών κτισμάτων και την σχέση προς την ανθρώπινη κλίμακα. Επίσης από τη διάρθρωση των πλατειών, των πλατωμάτων και των ελεύθερων χώρων (διευρύνσεις δρόμων, ανοργάνωτοι ελεύθεροι χώροι) και τη σχέση τους με το οδικό δίκτυο αλλά και τα κτίρια που τα περιβάλλουν. Σημασία έχουν επίσης, η μορφή και ο χαρακτήρας των ιδιωτικών ελεύθερων χώρων και κυρίως των αυλών. Το μέγεθός τους και ο τρόπος διάταξής τους σε σχέση προς τα κτίσματα και το δρόμο. Η χρήση τους, ο εξοπλισμός τους (στέγαστρα, πηγάδι, πεζούλια κλπ.). Ο χαρακτήρας τους (π.χ. σαφώς οριοθετημένες με μαντρότοιχο, ανοικτές στο δημόσιο χώρο, διαμορφωμένες, αδιαμόρφωτες, κλπ) και η οπτική σχέση τους προς το δρόμο και μεταξύ τους (π.χ. οπτική επικοινωνία, απομόνωση). Η τρίτη ενότητα αφορά στα κτίρια του οικισμού, στην αναγνώριση της δομής, της μορφής και της κατασκευής των παραδοσιακών κτισμάτων κατοικίας και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους. Οι μονάδες κατοικίας αποτελούν το επικρατέστερο είδος κτισμάτων στον οικισμό και ασκούν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του. Επιχειρείται επίσης η προσέγγιση της δομικής συγκρότησης των κτισμάτων η οποία είναι βασική προϋπόθεση για την κατανόηση των σύνθετων ζητημάτων που αφορούν στην αρχιτεκτονική κληρονομιά του τόπου μας και έχει άμεση σχέση τόσο με την μορφή τους όσο και με την κατασκευαστική αρτιότητα, την αντοχή, τη συμπεριφορά στο χρόνο και στις διάφορες καταπονήσεις. Για αυτή την ενότητα θα σας μιλήσει εκτενέστερα στην συνέχεια της παρουσίασης συνάδελφος από τον Τομέα της Οικοδομικής.

4 4 Σε ότι αφορά το σύνολο, καταγράφονται τα παραδοσιακά / ιστορικά κτισμάτα και αναγνωρίζονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Επισημαινονται, επίσης, τα κτήρια αναφοράς του οικισμού (τοπόσημα όπως εκκλησίες, σχολεία, ανεμόμυλοι, ελαιοτριβεία κλπ) Στο στάδιο αυτό καταγράφονται, επίσης, η κατάσταση διατήρησης των κτισμάτων (κτισματα ερειπωμένα, σε κακή, μέτρια ή καλή κατάσταση διατήρησης) αλλα και οι αλλοιώσεις που σχετίζονται με το είδος των μεταγενέστερων επεμβάσεων. (μέτριες/αναστρέψιμες, μεγάλες/μη αναστρέψιμες, ερείπια, σύγχρονα κτίρια). Οι επεμβάσεις αυτές, αφορούν κυρίως αλλαγές στην κάτοψη (προσθήκη ή αφαίρεση τμημάτων), επισκευές στοιχείων της κατασκευής (αντικατάσταση στεγών ή κουφωμάτων κλπ) ή ακόμα και προσπάθειες «βελτίωσης» των όψεων (χρωματισμοί, επενδύσεις, προστεγάσματα κλπ). Από την συσχέτιση των προαναφερθέντων επεμβάσεων με τον παραδοσιακό χαρακτήρα του οικισμού, προκύπτει και ο βαθμός αλλοίωσης του. Σε ότι αφορά τις Τυπολογίες, αρχικά επισημαίνονται οι επικρατέστεροι τύποι των κτισμάτων κατοικίας και πραγματοποιούνται συνοπτικές αποτυπώσεις (καταγραφές) αντιπροσωπευτικών τύπων κτισμάτων. Εξετάζονται ως προς τη δομή, τη διάρθρωση των λειτουργιών και τα κύρια μορφολογικά χαρακτηριστικά τους. Επισημαίνονται επίσης τα επιμέρους αρχιτεκτονικά και μορφολογικά στοιχεία των κτισμάτων (πόρτες, παράθυρα, εξώστες, σκάλες κλπ). Στη συνέχεια επιχειρείται η τυπολογική κατάταξη, που σχετίζεται με το σχήμα της κάτοψης, τον όγκο και τη λειτουργική διάρθρωση τους. (χάρτες, Φωτογραφίες, σκίτσα, κείμενα, σκαριφηματικές αποτυπώσεις αντιπρ. τύπων κλπ). Τέλος, η τέταρτη ενότητα περιλαμβάνει τα συμπεράσματα της έρευνας, τα οποία προκύπτουν απο την επιτόπου καταγραφή και συλλογή του υλικού αλλά και την αναγνώριση, κατανόηση και αναλυτική διερεύνηση όλων εκείνων των στοιχείων που συγκροτούν την αρχιτεκτονική φυσιογνωμία του οικισμού που μελετήθηκε. Τα στοιχεία αυτά αφορούν: α) Παράγοντες που επέδρασαν στον καθορισμό της μορφής του οικιστικού συνόλου: υλικοί (τοπογραφία, κλίμα, διαθέσιμα υλικά, κατασκευή, τεχνολογία) και άυλοι (κοινωνικοί, οικονομικοί, πολιτισμικοί), όπως αυτοί αναγνωρίζονται από την ιστορία του τόπου και την επιτόπια παρατήρηση. β) Ο ιδιαίτερος χαρακτήρας του οικισμού και ο βαθμός ομοιογένειας και διαφοροποίησης του κατά οικιστικές ενότητες και σαν σύνολο. Τα στοιχεία που τον καθορίζουν. γ) Βαθμός διατήρησης του αρχιτεκτονικού χαρακτήρα του οικισμού και οι σημαντικότερες αλλοιώσεις του. Συνοψίζοντας, θα λέγαμε ότι, η γνωριμία και εξοικείωση με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική, που επιχειρείται με το μάθημα της «Αρχιτεκτονικής ανάλυσης παραδοσιακού οικισμού»,

5 5 αποτελεί ένα βασικό εφόδιο για την κατανόηση της σημασίας και της αξίας του παραδοσιακού δομημένου περιβάλλοντος και σας εισάγει στον προβληματισμό της ανάγκης προστασίας και διαφύλαξης της ιστορικής κληρονομιάς. Τα οφέλη που προκύπτουν από την εκπόνηση των εργασιών είναι σημαντικά, αφού σας δίδει τη δυνατότητα να γνωρίσετε την ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική άμεσα και βιωματικά. Επιπλέον, εκτός από την διδακτική τους αξία, οι εργασίες συμβάλουν στην συγκρότηση ενός αρχείου αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, και διασώζουν την εικόνα ιστορικών κτιρίων και συνόλων που διαρκώς, με την πάροδο των χρόνων και την αλόγιστη ανάπτυξη, αλλοιώνονται ή καταστρέφονται.