VII. ΙΣΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ : ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΕΚΠ/ΚΩΝ ΕΥΚΑΙΡΙΩΝ ΚΑΤΑ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΑΙ ΦΥΛΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ: 1.0 Αριθµός µαθητών στα σχολεία Πρωτοβάθµιας και ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης 2.0 Τριτοβάθµια Εκπαίδευση 83
Ισότητα στην εκπαίδευση: Κατανοµή εκπαιδευτικών ευκαιριών κατά περιοχή και φύλο 1.0 Αριθµός µαθητών στα σχολεία πρωτοβάθµιας και δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης Στο Κεφάλαιο ΙΙΙ (Πίνακας ΙΙΙ.3) παρουσιάστηκαν στοιχεία, σε εθνικό επίπεδο, όσον αφορά τον αριθµό των εγγεγραµµένων µαθητών σε κάθε βαθµίδα της εκπαίδευσης. Το παρόν κεφάλαιο διερευνά το θέµα της εκπαιδευτικής ισότητας. Κατ αρχάς παρουσιάζεται ο αριθµός εγγεγραµµένων µαθητών σε τοπικό επίπεδο και προσδιορίζονται οι ποσοστιαίες διαφορές συµµετοχής κατά περιοχές της Ελλάδας. Στο δεύτερο µέρος εξετάζεται το θέµα της εγκατάλειψης των σπουδών στο γυµνάσιο και πώς αυτό διαµορφώνεται στις διάφορες περιοχές της Ελλάδας. Τέλος, το κεφάλαιο αυτό πραγµατεύεται και την τριτοβάθµια εκπαίδευση και διερευνά το θέµα της κατανοµής των φοιτητών ανάλογα µε την κοινωνική προέλευση και το φύλο τους.πρέπει εξ αρχής να διευκρινισθεί ότι η διερεύνηση είναι κατ ανάγκη γενική, λόγω της έλλειψης δεδοµένων, για την πρωτοβάθµια και δευτεροβάθµια εκπαίδευση που θα επέτρεπαν πιο εξειδικευµένες παρατηρήσεις. Ο πίνακας που ακολουθεί παρουσιάζει το µαθητικό πληθυσµό κατά περιοχή και συνδέει την αναλογία του µαθητικού πληθυσµού ανά επίπεδο εκπαίδευσης προς το συνολικό πληθυσµό της περιοχής. Η σύγκριση µε τον πληθυσµό της περιοχής, εκτός από το να µας διαφωτίζει για την κατανοµή του µαθητικού πληθυσµού, µπορεί να χρησιµοποιηθεί ως σταθερός δείκτης της νεαρότητας του πληθυσµού κάθε περιοχής. ηλαδή, εφόσον ξέρουµε από τα εθνικά στοιχεία ότι η πρωτοβάθµια εκπαίδευση καλύπτει ουσιαστικά το σύνολο της συνοµήλικης οµάδας παιδιών, τότε η αναλογία µαθητών πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης προς τον πληθυσµό της περιοχής µπορεί να χρησιµεύσει ως βάση για τα άλλα επίπεδα εκπαίδευσης και ως ένδειξη για το ποσοστό νέων σχολικής ηλικίας στον πληθυσµό της περιοχής. Η Κρήτη έχει την υψηλότερη αναλογία εγγεγραµµένων µαθητών στην πρωτοβάθµια εκπαίδευση σε σύγκριση µε τον πληθυσµό της χώρας. Εν µέρει η κατάσταση αυτή αντικατοπτρίζει τη ''νεαρότητα'' του πληθυσµού της Κρήτης. Πράγµατι, η Κρήτη είναι η µόνη περιοχή, εκτός από την Αθήνα και τη Μακεδονία (λόγω της Θεσσαλονίκης), όπου ο αριθµός των γεννήσεων είναι υψηλότερος από τον αριθµό των θανάτων (ΕΣΥΕ, 1993:11) 1. Οι περισσότερες αγροτικές περιοχές παρουσιάζουν αριθµό συµµετοχής στην πρωτοβάθµια εκπαίδευση κατά πολύ χαµηλότερο από αυτόν των Αθηνών, γεγονός που είναι ενδεικτικό της γήρανσης των πληθυσµών τους. Οι χαµηλότερες αναλογίες εγγραφών στην πρωτοβάθµια εκπαίδευση παρατηρούνται στην Κεντρική Ελλάδα και στην Πελοπόννησο. Οι περισσότερες, όµως, αγροτικές περιοχές έχουν ποσοστό συµµετοχής στην προσχολική εκπαίδευση πολύ υψηλότερο από αυτό της Αθήνας. Η Αθήνα έχει το χαµηλότερο συντελεστή, µε εξαίρεση τη Θράκη (βλ. Σηµείωση του Πίνακα ΙΙΙ.3). Σηµειώνεται ότι τα στοιχεία εγγραφών προσχολικής εκπαίδευσης αναφέρονται µόνο στα νηπιαγωγεία που εποπτεύονται από το Υπουργείο Παιδείας. Αξιοπρόσεκτο είναι ότι η Κρήτη, και πάλι, έχει τον υψηλότερο συντελεστή όσον αφορά την προσχολική εκπαίδευση. 1 Το υψηλό ποσοστό της Μακεδονίας οφείλεται στη Θεσσαλονίκη, που είναι η δεύτερη µεγαλύτερη πόλη της Ελλάδας. 84
Στη δευτεροβάθµια εκπαίδευση θα πρέπει κανονικά να παρατηρούνται τα ίδια ποσοστά ως προς το γενικό πληθυσµό µε αυτά της πρωτοβάθµιας, αφού το σχολικό έτος 19891990 οι αριθµοί των µαθητών στην πρωτοβάθµια και δευτεροβάθµια εκπαίδευση ήταν περίπου ίσοι. Αυτό ισχύει σε κάποιες περιοχές όπως η Αθήνα, η Μακεδονία και η Ηπειρος και, σε µικρότερη έκταση, στην Πελοπόννησο και Θεσσαλία. Σε άλλες όµως περιοχές, όπως στη Θράκη (25), στα Νησιά του Αιγαίου ( 14) και του Ιονίου (12), το ποσοστό των µαθητών δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης µειώνεται απότοµα. ηλαδή, στις περιοχές αυτές πολύ λιγότεροι µαθητές συνεχίζουν την εκπαίδευση τους στη δευτεροβάθµια εκπαίδευση, γεγονός που υποδηλώνει ότι στις περιοχές αυτές είναι περιορισµένη είτε η κοινωνική ζήτηση για δευτεροβάθµιες σπουδές είτε η δυνατότητα παρακολούθησης µαθηµάτων στη δευτεροβάθµια εκπαίδευση. Ενδιαφέρον έχει το γεγονός ότι η Κρήτη, ενώ γενικά έχει υψηλό ποσοστό µαθητικού δυναµικού, στη δευτεροβάθµια εκπαίδευση εντούτοις το ποσοστό αυτό είναι κατά 10% χαµηλότερο από το αντίστοιχο της πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης. Πίνακας VII.1: Ποσοστά εγγραφών σε µη τριτοβάθµια εκπαίδευση (19891990) κατά γεωγραφική περιοχή σε σχέση µε το γενικό πλυθησµό (απογραφή 1990) Γεωγραφική περιοχή Αριθµός µαθητών Μαθητές ανά 100 κατοίκους* % του συνόλου Προσχολική Α/θµια Β/θµια εκπαίδευση Ευρύτερη περιοχή Αθηνών Μακεδονία 560,082 31.3 11 85 86 394,688 22.1 16 81 79 Κεντρική Ελλάδα 201.164 11.2 14 76 70 Πελοπόνησσος 176,577 9.9 13 78 72 Θεσσαλία 131,449 7.4 16 84 79 Κρήτη 101,216 5.7 17 90 80 Νησιά Αιγαίου 80,626 4.5 15 83 69 Ήπειρος 59,283 3.3 16 80 79 Θράκη 51,894 2.9 11 85 58 Νησιά Ιονίου 30,956 1.7 14 79 67 ΠΗΓΗ: Ποσοτικά στοιχεία Εκπαίδευσης, σ. 8, και ΕΣΥΕ 1994 * Οι υψηλότερες τιµές σηµειώνονται µε έντονα και οι χαµηλότερες µε πλάγια γράµµατα Με βάση τις παρατηρήσεις αυτές µπορούµε να συνάγσουµε συµπεράσµατα όσον αφορά τα ποσοστά µαθητών που εγκαταλείπουν το σχολείο στην κατώτερη δευτεροβάθµια εκπαίδευση. Σύµφωνα µε στοιχεία µελέτης, που ετοιµάζεται από τους Παλαιοκρασσά, Ρουσσέα και Βρετάκο, το 8.9% των µαθητών που εγγράφονται στην κατώτερη δευτεροβάθµια εκπαίδευση εγκαταλείπουν το σχολείο κατά τη διάρκεια των τριών χρόνων του γυµνασίου (199194), οι περισσότεροι δε από αυτούς κατά τον πρώτο χρόνο (7.3%). Σε αντίθεση µε όλο το συνολικό ποσοστό συµµετοχής στη δευτεροβάθµια εκπαίδευση, το ποσοστό των αγοριών που εγκαταλείπουν το σχολείο είναι υψηλότερο από το ποσοστό των κοριτσιών (10.4% έναντι 7.4%). 85
Ενα από τα σηµαντικότερα στοιχεία της έρευνας αυτής είναι ότι το ποσοστό των µαθητών που εγκαταλείπουν το σχολείο ποικίλλει στις διάφόρες περιοχές της Ελλάδας. Τα ποσοστά αυτά κυµαίνονται από 1% ως 29%. Από τις 120 διοικητικές περιοχές δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης της Ελλάδας, 19 περιοχές ανέφεραν ότι το ποσοστό των µαθητών που εγκατέλειψαν το σχολείο ήταν µικρότερο από 5% και 17 περιοχές ανέφεραν ποσοστό πάνω από 15%. Οι περιοχές που ανέφεραν ποσοστά πάνω από 20% είναι κάποια από τα Νησιά του Αιγαίου, τα Ιόνια Νησιά, η Κρήτη και η Θράκη. Από όλες τις προηγούµενες αναλύσεις προκύπτει ότι, σε εθνικό επίπεδο, έχει γίνει σηµαντική πρόοδος κατά τις τελευταίες δεκαετίες ως προς την παροχή της υποχρεωτικής και µεταυποχρεωτικής δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης. Από τις ανωτέρω αναλύσεις καθίσταται όµως εξίσου εµφανές ότι οι ευκαιρίες και οι ανάγκες ποικίλλουν µεταξύ των διαφόρων περιοχών της Ελλάδας. Ο προσδιορισµός αυτών των αναγκών εγείρει ποικιλία θεµάτων που ξεπερνούν το εκπαιδευτικό σύστηµα. Για παράδειγµα, ενώ η Αθήνα έχει το χαµηλότερο ποσοστό µαθητών που εγκαταλείπουν τις σπουδές, ταυτόχρονα παρουσιάζει και υπερσυνωστισµένα σχολεία που λειτουργούν µε διπλές βάρδιες, ενώ το Ρέθυµνο και τα ωδεκάνησα έχουν το υψηλότερο ποσοστό µαθητών που εγκαταλείπουν και καθόλου διπλές βάρδιες 2. Επιπλέον, ένα από τα πιο εντυπωσιακά θέµατα ισότητας εκπαιδευτικών ευκαιριών σχετίζεται µε την απόδοση των µαθητών. υστυχώς, συστηµατική παρακολούθηση της απόδοσης των µαθητών, που θα επέτρεπε σύγκριση σε περιφερειακό επίπεδο και ανάλυση των αναγκών, δεν υπάρχει. Ετσι, π.χ., η συµµετοχή σχολείων στο πειραµατικό πρόγραµµα ενισχυτικής διδασκαλίας, που άρχισε το 1991, έγινε χωρίς να εκτιµηθούν οι περιφερειακές ανάγκες για τέτοια προγράµµατα (ΒαρνάβαΣκούρα και Κωστάκη 1992). 2.0 Τριτοβάθµια Εκπαίδευση Είναι κοινώς παραδεκτό ότι στην τριτοβάθµια εκπαίδευση η ζήτηση ξεπερνά την προσφορά του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήµατος. Κατά την τελευταία δεκαετία (198292), 133.723 περίπου υποψήφιοι κάθε χρόνο έδιναν εισαγωγικές εξετάσεις για τα ανώτατα ιδρύµατα, και από αυτούς, οι 44.210 περίπου ή το 33% κάθε χρόνο επετύγχαναν 3. Πρόσφατα στοιχεία για το κοινωνικό επίπεδο των εισακτέων στο πανεπιστήµιο το 198990 δείχνουν ότι οι περισσότεροι ήταν παιδιά τεχνιτών και εργατών (7.000), υπαλλήλων γραφείου (6.000) και επαγγελµατιών (5.000) 4. Τα στοιχεία αυτά αποδεικνύουν µια γενική σταθερότητα των εκπαιδευτικών ευκαιριών κατά κοινωνικό επίπεδο, παρόλη τη διεύρυνση της πανεπιστηµιακής και µη πανεπιστηµιακής εκπαίδευσης (βλ. Πίνακα VII Β, Παράρτηµα). Οι γυναίκες έχουν ισότιµη συµµετοχή στην τριτοβάθµια εκπαίδευση, αν και η συµµετοχή τους ποικίλλει σηµαντικά κατά σχολή ή τοµέα. Το 199192, οι γυναίκες αποτελούσαν το 50% των φοιτητών και το 46% των σπουδαστών των ΤΕΙ 5. Αξίζει να αναφερθεί ότι, ενώ το 56% των φοιτητών πανεπιστηµίου σηµείωσαν κανονική πρόοδο 2 Τα στοιχεία για µαθητές που εγκαταλείπουν το σχολείο είναι από τη µελέτη του Παλαιοκρασσά κ.ά., ό.π., και για τις διπλές βάρδιες από το 2ο Κοινοτικό Πλαίσιο, Πίνακας 26. 3 Από το Ποσοτικά Στοιχεία Εκπαίδευσης, σ. 26 4 Στρογγυλεµένα στοιχεία από το Ποσοτικά Στοιχεία Εκπαίδευσης, σ. 32 5 Από τα στοιχεία του 2ου Κοινοτικού Πλαισίου, σ. 68, 81 86
το 199192, το ποσοστό αυτό αυξήθηκε σε 61% για φοιτήτριες 6. Μερικές σχολές όµως φαίνεται να προσελκύουν περισσότερους εκπροσώπους από το ένα φύλο. Οι σχολές όπου τα κορίτσια αντιπροσωπεύονται σε ποσοστά πάνω από 60% (198990) είναι: Φιλολογία/Ψυχολογία (84%), Παιδαγωγική (82%), Νοµική (64%) και Κοινωνικές Επιστήµες (64%). Ποσοστό πάνω από 60% στα αγόρια παρατηρείται στις σχολές: Πολυτεχνείο (75%), Αγρονοµία (66%) και Φυσική Αγωγή (63%) 7. Παρόλα αυτά είναι σηµαντικό ότι τα κορίτσια αποτελούν το 41% του φοιτητικού πληθυσµού στις Φυσικές Επιστηµές 8. ΠΙΝΑΚΑΣ VΙΙ. Β Παραρτήµατος Κοινωνικό επίπεδο των φοιτητών πανεπιστηµίου, 19701990 και Εκπαιδευτικές Ευκαιρίες Επάγγελµα Πατέρα 1. Επαγγελµατίες (1) 197071 10.7 Ποσοστά είκτης Ευκαιριών 1 (2) 198081 16.1 (3) 198990 19.2 (4) 197172 2.3 (5) 198081 2.7 (6) 198990 1.8 2. Επιχειρηµατίας 2.1.8.7 1.3.3.3 3. Υπάλληλοι 14.0 18.0 21.8 2.8 3.1 2.7 4. Έµποροι 13.0 14.8 14.2 1.5 1.6 1.0 5. Υπηρεσίες 3.4 5.2 5.2.6 6. Αγρότες 27.0 23.7 11.3.6.5.5 7. Τεχνίτες/Εργάτες 17.9 21.9 25.3.9 1.0.7 8. Λοιπά 10.3 3.6 2.4 ΠΗΓΕΣ: Στήλη (1) Κιντής και Κασσωτάκης, 1986, σ.25 (2) Κασσωτάκης, 1986, σ. 25 (3) Στρογγυλεµένα στοιχεία από τα Ποσοτικά Στοιχεία Εκπαίδευσης, σ. 32 (4) Κασσωτάκης, 1986, σ. 22 (5) ό.π. (6) Στοιχεία όπως του (3) και ΕΣΥΕ. Ερευνα εργατικού δυναµικού, 1990, οικονοµικά ενεργό κατά κατηγορία επαγγέλµατος. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: Οι δείκτες των στηλών (4) και (5) βασίζονται σε οικονοµικά ενεργό άρρενα πληθυσµό ηλικίας 45 ετών και άνω, ενώ η στήλη (6) βασίζεται σε όλο τον οικονοµικά ενεργό άρρενα πληθυσµό. 6 ό.π. 7 Ποσοτικά Στοιχεία Εκπαίδευσης, π.33 8 ό.π. 87