YΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Αρχαία Ελληνικά για την Γ τάξη Γυμνασίου Ευριπίδη Kύκλωψ Εισαγωγή στο αρχαίο δράμα ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΚΥΠΡΟΥ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ
Ευριπίδη Kύκλωψ. Εισαγωγή στο αρχαίο δράμα ΣΥΓΓΡΑΦΗ Αντώνης Τσακμάκης Βάιος Λιαπής ΣΥΝΕΡΓΑΣΤΗΚΑΝ Πόπη Χριστοφόρου Πούγιουρου Φιλόλογος, Λειτουργός Γραφείου Αναλυτικών Προγραμμάτων Ευτυχία Πολυκάρπου Φιλόλογος, Λειτουργός Γραφείου Αναλυτικών Προγραμμάτων Σύνδεσμος Επιθεωρητής για τα Αρχαία Ελληνικά Παύλος Δαπόλας Ε.Μ.Ε. Φιλολογικών Μαθημάτων Σχέδια Χρήστος Γουσίδης Σχεδιασμός και Ηλεκτρονική Σελίδωση Χρύσης Σιαμμάς Λειτουργός Υπηρεσίας Ανάπτυξης Προγραμμάτων Γενικός Συντονισμός Χρίστος Παρπούνας Συντονιστής Υπηρεσίας Ανάπτυξης Προγραμμάτων ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ [2]
Αρχαία Ελληνικά για την Γ τάξη Γυμνασίου [3]
Ευριπίδη Kύκλωψ. Εισαγωγή στο αρχαίο δράμα 1. Το Αρχαίο Δράμα: Ένας γνωστός άγνωστος Στην Κύπρο και στην Ελλάδα, ιδιαίτερα την καλοκαιρινή περίοδο, τα υπαίθρια θέατρα, αρχαία και μη, φιλοξενούν συστηματικά παραστάσεις αρχαίου δράματος, κυρίως τραγωδίας και κωμωδίας πολύ σπανιότερα σατυρικού δράματος. (Όταν μιλάμε για αρχαίο δράμα, εννοούμε τόσο την τραγωδία ή το σατυρικό δράμα όσο και την κωμωδία δράμα δεν είναι μόνο το σοβαρό ή το τραγικό θέατρο!) Καθώς είμαστε εκτεθειμένοι, ως θεατές, σε πολυάριθμες και ποικίλες σύγχρονες σκηνικές εκδοχές του αρχαίου δράματος, πιστεύουμε ότι είμαστε αρκετά εξοικειωμένοι με αυτή τη μορφή θεάτρου, που γεννήθηκε και άνθισε πριν από 2500 χρόνια στην αρχαία Αθήνα και αλλού. Ωστόσο, η εξοικείωση αυτή που συχνά είναι επιφανειακή μας κάνει ίσως να παραβλέπουμε πόσο ριζικά διαφορετικό ήταν το αρχαίο θέατρο από το σύγχρονο, τόσο ως θέαμα όσο και ως βιωμένη εμπειρία. Δεν πρέπει ποτέ να ξεχνούμε, για παράδειγμα, τις διαφορές που θα περιγράψουμε στις επόμενες παραγράφους. Θρησκευτικό πλαίσιο Οι θεατρικές παραστάσεις της κλασικής αρχαιότητας ήταν άμεσα και άρρηκτα συνδεδεμένες με θρησκευτικές εορτές προς τιμή του θεού Διονύσου, προστάτη του κρασιού και του θεάτρου. Οι παραστάσεις αποτελούσαν τμήμα του προγράμματος της εορτής, ισότιμο και αντίστοιχο με τις θρησκευτικές πομπές, τις σπονδές και τις θυσίες ή τις μουσικές εκτελέσεις που πραγματοποιούνταν στο πλαίσιο της εορτής. Με άλλα λόγια, δεν μπορούσε κανείς να παρακολουθήσει θέατρο κάθε μέρα: έπρεπε να περιμένει την κατάλληλη θρησκευτική εορτή. Στην Αθήνα της κλασικής εποχής, θεατρικές παραστάσεις μπορούσαν να ανέβουν σε τέσσερις εορτές, που όλες τους είχαν σχέση με τον Διόνυσο: τα Εν άστει (ή Μεγάλα) Διονύσια τα Κατ αγρούς (ή Μικρά) Διονύσια τα Λήναια και τα Ανθεστήρια. Για τις εορτές αυτές θα μιλήσουμε αναλυτικότερα παρακάτω. [4]
Αρχαία Ελληνικά για την Γ τάξη Γυμνασίου ΕΙΚΟΝΑ 1: Το αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου την ώρα της δύσης του ήλιου. Φυσικό φως Καθώς οι αρχαίοι δεν διέθεταν τεχνητό φωτισμό (πέρα από δάδες και λυχνάρια), οι θεατρικές παραστάσεις γίνονταν πάντα κατά τη διάρκεια της ημέρας, με φυσικό φως. Αντίθετα, σήμερα οι θεατρικές παραστάσεις, στη συντριπτική πλειονότητά τους, γίνονται το βράδυ. Δραματικοί αγώνες Στην Αθήνα της κλασικής εποχής, οι θεατρικές παραστάσεις είχαν διαγωνιστικό χαρακτήρα. Τα θεατρικά έργα δεν ήταν αυτόνομα καλλιτεχνικά γεγονότα, ούτε αξιολογούνταν αυτά καθ εαυτά όπως σήμερα, αλλά παρουσιάζονταν ως συμμετοχές σε διαγωνισμό, ο νικητής του οποίου αναδεικνυόταν από επιτροπή κριτών (στην Αθήνα, οι κριτές ήταν πολίτες που ορίζονταν με κλήρο). Σε μεταγενέστερες περιόδους, μετά τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου ή κατά την περίοδο της ρωμαϊκής κυριαρχίας, οι θεατρικοί αγώνες συνυπήρχαν με αθλητικούς ή μουσικούς αγώνες στο πλαίσιο πάντοτε θρησκευτικών εορτών. Μάλιστα, τον τέταρτο αιώνα π.χ. (σχετικές μαρτυρίες σώζονται μόνο για τα έτη 341-339 π.χ.), καθιερώθηκε στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων και διαγωνισμός, με αντίστοιχο βραβείο, για τον καλύτερο τραγικό ηθοποιό. Αγώνες για τον καλύτερο κωμικό ηθοποιό καθιερώθηκαν αργότερα, μεταξύ των ετών 328 και 312 π.χ. [5]
Ευριπίδη Kύκλωψ. Εισαγωγή στο αρχαίο δράμα Ηθοποιοί: κανόνες και περιορισμοί Τόσο στις τραγωδίες, όσο και στις κωμωδίες, οι ηθοποιοί (που ονομάζονται, στα αρχαία ελληνικά, ὑποκριταί) ήταν μόνο άντρες. Οι άντρες έπαιζαν και τους γυναικείους ρόλους, φορώντας ανάλογα κοστούμια και ανάλογο προσωπείο. Οι τραγικοί ποιητές, οι οποίοι έγραφαν και τα σατυρικά δράματα, ήταν υποχρεωμένοι να χρησιμοποιήσουν μόνο τρεις ηθοποιούς. Αντίθετα, οι κωμικοί ποιητές είχαν μεγαλύτερη ελευθερία και μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν και τέταρτο, σπάνια μάλιστα και πέμπτο ηθοποιό. Επικεφαλής αυτής της τριμελούς ομάδας ηθοποιών ήταν ο πρωταγωνιστής, ο μόνος που είχε το δικαίωμα να συνάπτει συμβόλαια με τον ἐπώνυμον ἄρχοντα (έναν από τους αξιωματούχους της αθηναϊκής πόλης-κράτους, υπεύθυνο για την οργάνωση των δραματικών αγώνων) και να εισπράττει αμοιβές. Επίσης, στον πρωταγωνιστή απονεμόταν το βραβείο του καλύτερου ηθοποιού από τον τέταρτο αιώνα και έπειτα (όταν δηλαδή καθιερώθηκε ο σχετικός διαγωνισμός, όπως είδαμε παραπάνω). Οι υπόλοιποι δύο ηθοποιοί ονομάζονταν δευτεραγωνιστής και τριταγωνιστής αντίστοιχα. Επειδή οι ρόλοι ενός έργου είναι τις πιο πολλές φορές περισσότεροι από τρεις, οι ηθοποιοί ήταν υποχρεωμένοι να υποδύονται διαφορετικούς ρόλους (αντρικούς και γυναικείους) ο καθένας, αλλάζοντας βεβαίως κάθε φορά μάσκα και κοστούμι. Μόνον ο πρωταγωνιστής είχε κάποτε (όχι πάντα) τη δυνατότητα να παίξει έναν μόνο ρόλο τον πρωταγωνιστικό, φυσικά. Το προσωπείο (μάσκα) ήταν αναπόσπαστο στοιχείο οποιασδήποτε θεατρικής παράστασης κατά την αρχαιότητα. Ήταν αδιανόητο να εμφανιστεί στη σκηνή ηθοποιός χωρίς μάσκα ενώ στο σύγχρονό μας θέατρο η μάσκα είναι κάτι σπάνιο και αξιοπερίεργο. Το προσωπείο ήταν κατασκευασμένο από λινάρι ή άλλο ελαφρό υλικό, το οποίο έβαφαν ανάλογα με τις ανάγκες του ρόλου, χρησιμοποιώντας λ.χ. λευκό χρώμα για την απόδοση της γυναικείας επιδερμίδας, αλλά πιο σκουρόχρωμο για τα ανδρικά προσωπεία. Το προσωπείο κάλυπτε ολόκληρο το πρόσωπο, ενώ (αν χρειαζόταν) ήταν εφοδιασμένο και με ψεύτικα μαλλιά ή και γένεια. [6]
Αρχαία Ελληνικά για την Γ τάξη Γυμνασίου ΕΙΚΟΝΑ 2: Λεπτομέρεια από το αγγείο του Προνόμου (βλ. παρακάτω σελ. 45, Εικ. 32): ηθοποιός που υποδύεται τον Σιληνό κρατάει στο δεξί του χέρι το προσωπείο του. Μάλιστα, αργότερα, στο ρωμαϊκό θέατρο, το προσωπείο επιμηκύνεται, αποκτά πολύ ψηλό μέτωπο και εφοδιάζεται με τον λεγόμενο ὄγκον, περούκα με μεγάλο ύψος, όπως στην εξής φωτογραφία: ΕΙΚΟΝΑ 3: Γλυπτό ομοίωμα θεατρικού προσωπείου της ρωμαϊκής εποχής με τον χαρακτηριστικό ὄγκον. [7]
Ευριπίδη Kύκλωψ. Εισαγωγή στο αρχαίο δράμα Εξάλλου, το προσωπείο έφερε μεγάλες οπές στη θέση των ματιών, για να μπορούν να βλέπουν οι ηθοποιοί, και είχε ανοιχτό στόμα, ώστε να μην παρεμποδίζεται η διάχυση της φωνής του ηθοποιού. Τα προσωπεία της τραγωδίας είχαν, κατά κανόνα, εξιδανικευμένα χαρακτηριστικά, αφού συνήθως παρίσταναν θεούς και ήρωες του μύθου. Αντίθετα, το προσωπείο της Παλαιάς Κωμωδίας (δηλαδή της κωμωδίας του Αριστοφάνη και των συγχρόνων του ή των προγενέστερων κωμωδιογράφων) είχε παραμορφωμένα χαρακτηριστικά, κωμική διόγκωση της μύτης, των ματιών και του στόματος, κτλ. Επίσης, η Παλαιά Κωμωδία είχε τη δυνατότητα να χρησιμοποιεί εξατομικευμένα προσωπεία, που απέδιδαν τα χαρακτηριστικά υπαρκτών προσώπων, όπως λ.χ. του λαϊκιστή πολιτικού Κλέωνα, που γίνεται συχνά στόχος της αριστοφανικής σάτιρας. Αργότερα, στην περίοδο της Νέας Κωμωδίας (στην οποία θα αναφερθούμε αναλυτικότερα παρακάτω), τα προσωπεία τυποποιούνται σε μεγάλο βαθμό, απεικονίζοντας τύπους ανθρώπων και όχι εξατομικευμένα γνωρίσματα. Άλλωστε, οι ίδιοι οι ήρωες της Νέας Κωμωδίας αντιπροσωπεύουν γενικούς ανθρωπολογικούς τύπους και όχι εξατομικευμένους χαρακτήρες. Έτσι, σε όλα, λίγο πολύ, τα έργα της Νέας Κωμωδίας βλέπουμε και ξαναβλέπουμε σε διάφορες παραλλαγές τον ερωτευμένο νέο, τον στρυφνό γέρο, τον πονηρό υπηρέτη, τη φιλάργυρη εταίρα, την αγνή κοπέλα κτλ. ΕΙΚΟΝΑ 4: Ψηφιδωτό της ρωμαϊκής εποχής που απεικονίζει σκηνή από τη Νέα Κωμωδία: Μενάνδρου, Συναριστῶσαι. [8]
Αρχαία Ελληνικά για την Γ τάξη Γυμνασίου Ηθοποιοί: αίγλη και οργάνωση Από τον τέταρτο αιώνα π.χ. και έπειτα, η ισχύς, η φήμη και το γόητρο των ηθοποιών αυξάνονται κατακόρυφα. Μάλιστα, ορισμένοι ηθοποιοί γίνονται «διεθνείς» διασημότητες, τους χορηγείται το προνόμιο της ασυλίας (είναι, δηλαδή, προστατευμένοι από επιθέσεις, διώξεις, φυλάκιση κτλ.), και αναλαμβάνουν ακόμη και διπλωματικές αποστολές μεταξύ πόλεων-κρατών. Ένας τέτοιος ηθοποιός ήταν ο Νεοπτόλεμος από τη νήσο Σκύρο, που είχε όμως πολιτογραφηθεί Αθηναίος και ανέλαβε σε αρκετές περιπτώσεις τον ρόλο του διπλωματικού διαμεσολαβητή μεταξύ της αθηναϊκής πόλης και του Φιλίππου Β της Μακεδονίας. ΕΙΚΟΝΑ 5: Σπάνια απεικόνιση αρχαίου Έλληνα υποκριτή. Προσέξτε το προσωπείο που κρατάει στο δεξί του χέρι, το ψεύτικο πτυσσόμενο ξίφος (συσπαστόν) που βλέπουμε στο αριστερό του χέρι, καθώς και τα χαρακτηριστικά υποδήματα των ηθοποιών, τους κοθόρνους (μπότες από μαλακό δέρμα που φτάνουν ώς το γόνατο). [9]
Ευριπίδη Kύκλωψ. Εισαγωγή στο αρχαίο δράμα Από το 330 π.χ. περίπου, αλλά κυρίως κατά τον τρίτο και δεύτερο αιώνα π.χ., οι ηθοποιοί και γενικότερα οι τεχνίτες του θεάτρου μουσικοί, ενδυματολόγοι, χορευτές, σκευοποιοί (κατασκευαστές προσωπείων) κτλ. οργανώνονται σε συντεχνίες, οι οποίες ονομάζονται Σύνοδοι ή Κοινά τῶν περὶ τῶν Διόνυσον τεχνιτῶν. Η εμφάνιση αυτών των συντεχνιών ήταν, καθώς φαίνεται, αποτέλεσμα της διεθνούς αίγλης που απέκτησε το θέατρο, χάρη στην οποία οι ηθοποιοί και οι άλλοι τεχνίτες του θεάτρου ήταν πλέον περιζήτητοι σε διάφορες περιοχές, εντός και εκτός του ελληνικού χώρου, και επομένως ήταν υποχρεωμένοι να ταξιδεύουν. Καθώς τα ταξίδια ήταν επικίνδυνη υπόθεση στην αρχαιότητα, οι θεατρικές συντεχνίες εξασφάλιζαν στα μέλη τους κάποιου είδους προστασία κατά τις μετακινήσεις τους, αλλά και διάφορα προνόμια (ελευθερία κινήσεων, φοροαπαλλαγές, ασυλία). Τα Κοινὰ τῶν περὶ τὸν Διόνυσον τεχνιτῶν είχαν τη δική τους εσωτερική οργάνωση, που περιλάμβανε αξιωματούχους με διοικητικές ή οικονομικές αρμοδιότητες (τους πρυτάνεις και τους οἰκονόμους αντίστοιχα), αλλά και πρεσβευτές και επίσημους απεσταλμένους (θεωρούς) στις μεγάλες καλλιτεχνικές διοργανώσεις κάτι που υπογράμμιζε, ασφαλώς, τον διεθνή χαρακτήρα των συντεχνιών. Ο Χορός Στις τραγωδίες, στις κωμωδίες και στα σατυρικά δράματα υπήρχε υποχρεωτικά Χορός, δηλαδή ένα σύνολο δώδεκα, δεκαπέντε ή εικοσιτεσσάρων ατόμων, που τραγουδούσαν και χόρευαν συντονισμένα. (Δώδεκα ήταν αρχικώς τα μέλη των τραγικών Χορών, ενώ αργότερα αυξήθηκαν σε δεκαπέντε το ίδιο ίσχυε και για τον Χορό του σατυρικού δράματος οι Χοροί της κωμωδίας είχαν είκοσι τέσσερα μέλη.) Όπως και οι ηθοποιοί, έτσι και τα μέλη του Χορού υποδύονταν κάποιον ρόλο. Ωστόσο, οι χορευτές δεν είχαν εξατομικευμένους ρόλους: όλοι μαζί υποδύονταν μια ομάδα προσώπων. Μπορεί να ήταν πολιτικοί σύμβουλοι του βασιλιά ή συμπολίτισσες της πρωταγωνίστριας ή γυναίκες που αιχμαλωτίστηκαν κτλ. Μόνο στο σατυρικό δράμα η ταυτότητα του Χορού έμενε απαράλλαχτη: υποδύονταν πάντοτε Σατύρους, δαίμονες της άγριας φύσης που ήταν συνοδοί του θεού Διονύσου. Στο σύγχρονο θέατρο, το συλλογικό αυτό στοιχείο συνήθως απουσιάζει: πολύ σπάνια έχουμε στη σύγχρονη δραματουργία ομάδες με συγκεκριμένη, ομοιογενή ταυτότητα συνήθως οι ρόλοι είναι εξατομικευμένοι. [10]
Αρχαία Ελληνικά για την Γ τάξη Γυμνασίου Τα χορικά άσματα στην τραγωδία συνήθως σχολίαζαν τη δράση του έργου, ενώ στην κωμωδία και, εν μέρει, στο σατυρικό δράμα αποτελούσαν οργανικό τμήμα της δράσης και συχνά την προωθούσαν. Επομένως, το μουσικό και χορευτικό στοιχείο δεν απουσίαζε ποτέ από τις δραματικές παραστάσεις της αρχαιότητας ενώ σήμερα περιορίζεται συνήθως σε συγκεκριμένα σκηνικά είδη (όπερα, μιούζικαλ κτλ.). ΕΙΚΟΝΑ 6: Αττική αγγειογραφία που απεικονίζει κωμικό Χορό ιππέων. Προσέξτε τον αυλητή στη δεξιά πλευρά: είναι αυτός που εκτελεί τη μουσική της παράστασης. Οι χορηγοί Όλα τα έξοδα που σχετίζονταν με τον Χορό του δράματος την προγύμνασή του, τη συντήρησή του κατά τη διάρκεια των δοκιμών, την αμοιβή του χοροδιδασκάλου, την κατασκευή κοστουμιών και προσωπείων, την αμοιβή τυχόν κομπάρσων κτλ. τα αναλάμβανε ένας πλούσιος Αθηναίος πολίτης, ο χορηγός. Η χορηγία ήταν μία από τις αθηναϊκές λειτουργίες, οι οποίες συνιστούσαν, κατά κάποιον τρόπο, έμμεση φορολογία. Aν ένας χορηγός χρηματοδοτούσε την παραγωγή θεατρικής παράστασης που κέρδιζε το πρώτο βραβείο στους δραματικούς αγώνες, μοιραζόταν την τιμητική διάκριση μαζί με τον βραβευμένο ποιητή και φρόντιζε να απομνημειώσει τη νίκη του προσφέροντας, επίσης με δικά του επιπρόσθετα έξοδα, ένα αφιέρωμα (συνήθως τρίποδα) στον Διόνυσο το λεγόμενο χορηγικό μνημείο. [11]
Ευριπίδη Kύκλωψ. Εισαγωγή στο αρχαίο δράμα Ένα από τα πιο γνωστά χορηγικά μνημεία είναι του Λυσικράτη, που ανεγέρθηκε το 335/4 π.χ. και βρίσκεται σήμερα στην αθηναϊκή Οδό των Τριπόδων, η οποία συνδέει το Θέατρο του Διονύσου με την αρχαία Αγορά της Αθήνας. Στην κορυφή του μνημείου στεκόταν άλλοτε χάλκινος τρίποδας. ΕΙΚΟΝΑ 7: Το χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη στην Αθήνα (335/4 π.χ.). Το κόστος της χορηγίας ποίκιλλε ανάλογα με τη διοργάνωση και το είδος της χρηματοδοτούμενης παραγωγής: ο χορηγός του διθυράμβου, για παράδειγμα, επιβαρυνόταν με μεγαλύτερα έξοδα από ό,τι ο χορηγός της τραγωδίας, επειδή ο Χορός του διθυράμβου ήταν πολυαριθμότερος (πενήντα χορευτές έναντι δώδεκα ή δεκαπέντε χορευτών που απαιτούνταν για την τραγωδία). [12]
Αρχαία Ελληνικά για την Γ τάξη Γυμνασίου Το δράμα: δομή και διάρθρωση Τα κείμενα των τραγωδιών, των σατυρικών δραμάτων και των κωμωδιών είχαν αρκετά αυστηρή διάρθρωση, με πολύ συγκεκριμένα δομικά συστατικά. Για παράδειγμα, ο διάλογος μεταξύ των ηθοποιών ήταν έμμετρος (ρυθμικός) και χρησιμοποιούσε προκαθορισμένα είδη ρυθμών. Στην τραγωδία, οι λεκτικές αντιπαραθέσεις των προσώπων (π.χ. της Ηλέκτρας και της Κλυταιμνήστρας, της Εκάβης και της Ελένης κτλ.) οργανώνονται σε εκτενείς ρήσεις, όπου ο καθένας από τους αντιπάλους παρουσιάζει με τη μέγιστη δυνατή ρητορική δεινότητα τα επιχειρήματά του μετά την ολοκλήρωση των ρήσεων ακολουθεί συνήθως στιχομυθία, δηλαδή μια σκηνή μεγάλης έντασης, όπου οι αντίπαλοι ανταλλάσσουν σύντομες και αιχμηρές «ατάκες», με έκταση ενός ή δύο στίχων το πολύ. Κάποτε, η στιχομυθία φορτίζεται ακόμη περισσότερο με τη χρήση της αντιλαβής: ο ένας ομιλητής εκφωνεί ένα μέρος του στίχου, ενώ ο άλλος τον διακόπτει, συμπληρώνοντας τον στίχο που είχε αρχίσει ο αντίπαλός του με τη δική του απάντηση. ΕΙΚΟΝΑ 8: Σπάνια απεικόνιση Χορού αρχαίας τραγωδίας (αττικό αγγείο του 490 π.χ. περίπου). [13]
Ευριπίδη Kύκλωψ. Εισαγωγή στο αρχαίο δράμα Ο Χορός έκανε την εμφάνισή του στην αρχή του έργου ή αμέσως μετά τον πρόλογο, και η είσοδός του (πάροδος) στην ορχήστρα σηματοδοτούνταν από το λυρικό άσμα που τραγουδούσαν οι χορευτές, εκτελώντας ανάλογες χορευτικές κινήσεις, και που ονομαζόταν επίσης πάροδος. Αφού έπαιρνε τη θέση του στην ορχήστρα, ο Χορός παρέμενε εκεί ώς το τέλος του έργου, εκτός από σπάνιες περιπτώσεις, στις οποίες αποχωρούσε (μετάστασις χοροῦ) και επέστρεφε έπειτα από λίγο, ψάλλοντας και πάλι ένα άσμα, την ἐπιπάροδον, το οποίο συνόδευε αυτή τη δεύτερη είσοδό του. Εξάλλου, ο Χορός έψαλλε άσματα, τα λεγόμενα στάσιμα, στα ενδιάμεσα των διαλογικών μερών του δράματος (τα οποία βεβαίως εκφωνούσαν οι ηθοποιοί). Τα στάσιμα, που ήταν γραμμένα σε περίτεχνη ποιητική γλώσσα, ακολουθούσαν ρυθμικά σχήματα περίπλοκα, αλλά με αυστηρή εσωτερική οργάνωση. Για παράδειγμα, βασική ρυθμική και μελωδική μονάδα των χορικών ασμάτων ήταν στροφή, η οποία περιλάμβανε αριθμό στίχων που ο καθένας τους μπορούσε να έχει και διαφορετικό ρυθμό. Ωστόσο, η ρυθμική φόρμα της στροφῆς επαναλαμβανόταν με ακρίβεια στην ἀντιστροφήν, ο κάθε στίχος της οποίας έπρεπε να έχει την ίδια μετρική δομή με τον αντίστοιχο στίχο της στροφῆς. Η διαδοχή στροφῆς και ἀντιστροφῆς μπορούσε κάποτε να διακόπτεται με την παρεμβολή μιας μικρότερης ενότητας με διαφορετικό ρυθμικό σχήμα (της μεσῳδοῦ) ή/και να ακολουθείται από μια τέτοια μικρότερη ενότητα, την ἐπῳδόν, η οποία ολοκλήρωνε έτσι τη δυάδα της στροφῆς και της ἀντιστροφῆς. Ιδιότυπο δομικό στοιχείο της κωμωδίας του πέμπτου αιώνα είναι η παράβασις, μια ενότητα αποτελούμενη από τμήματα που απαγγέλλονται και από άλλα που τραγουδιούνται, πάντοτε από τον Χορό. Ωστόσο, κατά την παράβασιν ο Χορός της κωμωδίας αποποιείται, προσωρινά, τον δραματικό του ρόλο: με άλλα λόγια, τα μέλη του Χορού παύουν προσωρινά να είναι «Νεφέλες», «Σφήκες» ή «Βάτραχοι» και ξαναγίνονται Αθηναίοι πολίτες, που απευθύνονται στους συμπολίτες τους, οι οποίοι παρακολουθούν την παράσταση. Επαινούν τον κωμικό ποιητή, ζητώντας από τους συμπολίτες τους να τον ψηφίσουν πρώτο επίσης, δίνουν πολιτικές συμβουλές για τρέχοντα ζητήματα κτλ. [14]
Αρχαία Ελληνικά για την Γ τάξη Γυμνασίου 2. ΘΕΑΤΡΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ Σημαντικά διαφορετικός από τα σημερινά θέατρα ήταν και ο χώρος στον οποίο παριστάνονταν, κατά την αρχαιότητα, θεατρικά έργα. Πρώτα απ όλα, τα αρχαία θέατρα ήταν όλα υπαίθρια. Κλειστοί θεατρικοί χώροι δεν υπήρχαν. Τα καθίσματα των θεατών ήταν διαμορφωμένα σε αμφιθεατρικό σχήμα, ημικυκλικό ή ελλειψοειδές όσο πιο απομακρυσμένες ήταν από τον σκηνικό χώρο οι θέσεις των θεατών, τόσο πιο ψηλά βρίσκονταν, ενώ το ύψος τους χαμήλωνε βαθμιαία όσο πλησίαζαν προς τον σκηνικό χώρο όπως δηλαδή σε ένα σημερινό στάδιο. Το αμφιθεατρικό αυτό τμήμα οι αρχαίοι το ονόμαζαν απλώς θέατρον, ενώ οι σύγχρονοι αρχαιολόγοι για λόγους μεγαλύτερης ακρίβειας το ονομάζουν συχνά «κοίλον». Το θέατρον ή «κοίλον» χωριζόταν καθέτως σε σφηνοειδή τμήματα, τις κερκίδες, ανάμεσα από τις οποίες βρίσκονταν οι κλίμακες, δηλαδή σκάλες που διευκόλυναν την άνοδο στο πάνω μέρος. Οριζοντίως το «κοίλον» χωριζόταν από το διάζωμα, που έτεμνε το θέατρο περίπου στη μέση (κάποτε μάλιστα υπήρχε και δεύτερο διάζωμα), και στον περίπατον, ένα διάδρομο το πάνω μέρος του κοίλου, εκεί που τελείωναν τα καθίσματα. Εστιακό σημείο του θεάτρου αποτελούσε η ορχήστρα, ένας τραπεζοειδής ή (αργότερα) κυκλικός χώρος, που προοριζόταν κυρίως για την όρχηση του Χορού του έργου και κάποτε για τους ηθοποιούς. Πίσω από την ορχήστρα βρισκόταν η σκηνή, που δεν ήταν η ράμπα όπου παίζουν στα σύγχρονα θέατρα οι ηθοποιοί αλλά ένα χαμηλό ξύλινο οικοδόμημα, που χρησίμευε πρωτίστως για τη φύλαξη των σκηνικών αντικειμένων και να αλλάζουν προσωπεία και κοστούμια οι ηθοποιοί. Στο κέντρο της σκηνής υπήρχε θύρα, από όπου μπορούσαν να βγαίνουν και να μπαίνουν οι ηθοποιοί. Δύο διάδρομοι, οι είσοδοι (ή πάροδοι), δεξιά και αριστερά της ορχήστρας, χρησίμευαν για την είσοδο και την έξοδο του χορού και όσων ηθοποιών υποτίθεται ότι έρχονταν από μακριά. Για να αποκτήσετε μια εικόνα της αρχιτεκτονικής του αρχαίου θεάτρου, μελετήστε το παρακάτω σχεδιάγραμμα, που απεικονίζει λεπτομερέστερα το αρχαίο θέατρο του Διονύσου στην Αθήνα. Πρόκειται για κάτοψη του θεάτρου, όπως θα πρέπει να ήταν κατά το β μισό του 5ου αιώνα (αν και, όπως θα δούμε αμέσως παρακάτω, η ορχήστρα τότε είχε πιθανώς σχήμα τραπεζίου και όχι ημικυκλίου): [15]
Ευριπίδη Kύκλωψ. Εισαγωγή στο αρχαίο δράμα Σχήμα 1: Κάτοψη του θεάτρου του Διονύσου κατά τον 5 ο αιώνα π.χ. Σχέδιο E. R. Malyon (= Plate 14 στο βιβλίο των E. Csapo & W. J. Slater, The Context of Ancient Drama, Ann Arbor: University of Michigan Press 1994). [16]
Αρχαία Ελληνικά για την Γ τάξη Γυμνασίου Σε συνδυασμό με το παραπάνω σχεδιάγραμμα, μπορείτε να απολαύσετε και μια εικονική περιήγηση στο Θέατρο του Διονύσου εδώ: http://www.stoa.org/metis/cgi-bin/qtvr?site=south. Υπάρχει αβεβαιότητα σχετικά με τον χώρο στον οποίο εκτυλισσόταν η θεατρική δράση κατά την κλασική περίοδο. Στα πρωιμότερα έργα του Αισχύλου φαίνεται ότι ηθοποιοί και Χορός δρούσαν στην ορχήστρα. Παρόλο που συνήθως θεωρούμε ότι η ορχήστρα του διονυσιακού θεάτρου της Αθήνας είχε σχήμα ημικυκλίου, είναι πιθανό ότι, τον πέμπτο αιώνα, το σχήμα της έμοιαζε με ακανόνιστο τραπέζιο. Γνωρίζουμε, άλλωστε, πέρα από κάθε αμφιβολία ότι αρκετά άλλα θέατρα της Αττικής, και μάλιστα το θέατρο του Θορικού (στο Λαύριο), το οποίο είναι παλιότερο από το θέατρο του Διονύσου στην πόλη των Αθηνών, διέθετε μια τέτοιαν ακριβώς τραπεζοειδή ορχήστρα. Σχήμα 2: Σχεδιάγραμμα του θεάτρου του Θορικού (520-480 π.χ.), με την τραπεζοειδή ορχήστρα. [17]
Ευριπίδη Kύκλωψ. Εισαγωγή στο αρχαίο δράμα Γύρω στο τελευταίο τέταρτο του 5 ου αιώνα ενδέχεται ανάμεσα στην ορχήστρα και στην σκηνή να προστέθηκε μια χαμηλή εξέδρα, με ύψος όχι πάνω από 1.00 1.20 μέτρα. Στην εξέδρα αυτή έπαιζαν τώρα πια οι ηθοποιοί, που με τον τρόπο αυτόν διαχωρίζονταν πλέον από τον Χορό. Μια σπάνια αναπαράσταση τέτοιας εξέδρας ίσως να σώζεται στην παρακάτω αγγειογραφία της δεκαετίας του 420 π.χ., όπου ένας κωμικός ηθοποιός χορεύει πάνω σε ελαφρώς υπερυψωμένη εξέδρα: ΕΙΚΟΝΑ 9: Σχέδιο E. R. Malyon βασισμένο σε απεικόνιση του E. Gillieron (= Plate 4B στο βιβλίο των E. Csapo & W. J. Slater, The Context of Ancient Drama, Ann Arbor: University of Michigan Press 1994). Το επόμενο σχεδιάγραμμα (αμέσως παρακάτω) απεικονίζει ανασύνθεση του αθηναϊκού θεάτρου του Διονύσου στη μορφή που πρέπει να είχε προς το τέλος του τέταρτου αιώνα π.χ., όταν ανακαινίστηκε με πρωτοβουλία του πολιτικού Λυκούργου (330 π.χ. και εξής). Με την ανακαίνισή του, το θέατρο απέκτησε λίθινα καθίσματα για τους θεατές (και μαρμάρινα για τις θέσεις των επισήμων), αλλά και η ορχήστρα του απέκτησε πλέον σχήμα ημικυκλίου. Επίσης, το σκηνικό οικοδόμημα διαρθρωνόταν πλέον σε δύο επίπεδα, και έτσι δόθηκε στους ηθοποιούς η δυνατότητα να χρησιμοποιούν την οροφή του πρώτου επιπέδου (του λεγόμενου προσκηνίου) ως ένα είδος υπερυψωμένης σκηνής, η οποία διαχώριζε χωροταξικά τους ηθοποιούς από την ορχήστρα και τον Χορό. Από τον δεύτερο αιώνα π.χ. και μετά (ίσως όμως και νωρίτερα), η οροφή του προσκηνίου ονομάζεται λογεῖον: είναι ο χώρος όπου λέγουσιν, μιλούν, οι ηθοποιοί. [18]
Αρχαία Ελληνικά για την Γ τάξη Γυμνασίου Σχήμα 3: Ανασύνθεση του αθηναϊκού Θεάτρου του Διονύσου κατά το τέλος του 4 ου αιώνα π.χ. Σχέδιο E. R. Malyon (= Plate 15A στο βιβλίο των E. Csapo & W. J. Slater, The Context of Ancient Drama, Ann Arbor: University of Michigan Press 1994). Προσέξτε επίσης ότι στην πρόσοψη του δεύτερου, ψηλότερου επιπέδου του σκηνικού οικοδομήματος υπάρχουν κενά ανάμεσα στους κίονες, τα οποία χρησίμευαν για την τοποθέτηση ξύλινων πινάκων, που έφεραν σκηνογραφικές παραστάσεις. Πάντως, οι σύγχρονοι μελετητές συγκλίνουν προς την άποψη ότι στο θέατρο (τραγικό και κωμικό) του πέμπτου αιώνα π.χ. δεν χρησιμοποιούνταν σκηνογραφικοί πίνακες. Το σκηνικό οικοδόμημα, η σκηνή που προαναφέραμε, μπορούσε να αναπαριστάνει ένα ανάκτορο, ένα ναό, ένα σπήλαιο κτλ., χωρίς την προσθήκη ειδικής σκηνογραφίας. Οι θεατές αντιλαμβάνονταν τι αναπαρίστανε κάθε φορά η σκηνή, γιατί καθοδηγούνταν από τα λεγόμενα των προσώπων του δράματος. Επίσης, κατά τον πέμπτο αιώνα τουλάχιστον, ήταν περιορισμένος και ο θεατρικός εξοπλισμός που χρησιμοποιούσαν οι δραματουργοί: πιθανότατα, δεν είχαν στη διάθεσή τους παρά μόνο το εκκύκλημα και τη μηχανή. Το εκκύκλημα ήταν ένα είδος χαμηλής ράμπας ή πλατφόρμας, με τροχούς προσαρμοσμένους στο κάτω μέρος του το έσπρωχναν από το εσωτερικό της σκηνής προς την ορχήστρα, όταν ήθελαν να παρουσιάσουν σκηνές «εσωτερικού χώρου», δηλαδή σκηνές που έχουν εκτυλιχθεί στο εσωτερικό του σκηνικού οικοδομήματος, τις οποίες εκ των πραγμάτων δεν μπορούν να δουν οι θεατές του αρχαίου θεάτρου. Έτσι, πάνω στο εκκύκλημα παρουσιάζονται, π.χ., τα πτώματα του Αιγίσθου και της Κλυταιμνήστρας στις Χοηφόρους του Αισχύλου ή ο Αίας με τα [19]
Ευριπίδη Kύκλωψ. Εισαγωγή στο αρχαίο δράμα σφαγιασμένα ζώα γύρω του στον Αίαντα του Σοφοκλή. Η μηχανή ήταν ένα είδος γερανού, από όπου κρεμόταν ένα μεγάλο καλάθι ή πλατφόρμα, στο οποίο στεκόταν ο ηθοποιός που υποδυόταν τον ρόλο ενός θεού και έπρεπε να εμφανιστεί από τον ουρανό. Μετά την αναδόμηση του θεάτρου του Διονύσου από τον Λυκούργο και τους συνεχιστές του, προστέθηκαν στην πρώτη σειρά -την προεδρίαν- του θεάτρου μαρμάρινα εδώλια (καθίσματα) για εξέχουσες προσωπικότητες. Εικόνα της σωζόμενης προεδρίας του διονυσιακού θεάτρου βλέπετε στην παρακάτω φωτογραφία: ΕΙΚΟΝΑ 10: Σωζόμενα τμήματα της προεδρίας (πρώτης σειράς καθισμάτων) του διονυσιακού θεάτρου της Αθήνας. [20]
Αρχαία Ελληνικά για την Γ τάξη Γυμνασίου 3. ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΓΙΟΡΤΗ Όπως αναφέραμε και πιο πάνω, κατά την κλασική περίοδο, θεατρικά έργα παριστάνονταν μόνο στο πλαίσιο διονυσιακών εορτών. Οι εορτές αυτές ήταν οι εξής τέσσερις: (α) τα Μεγάλα ή Εν άστει Διονύσια (β) τα Κατ αγρούς ή Μικρά Διονύσια (γ) τα Λήναια και (δ) τα Ανθεστήρια. Από τις εορτές αυτές η σημαντικότερη και η καλύτερα τεκμηριωμένη στις πηγές μας είναι τα Εν άστει Διονύσια, που διεξάγονταν κατά τον αττικό μήνα Ελαφηβολιώνα, δηλαδή περίπου στο δεύτερο μισό του δικού μας Μαρτίου ή στο πρώτο μισό του Απριλίου. Αμέσως παρακάτω θα δούμε περισσότερες λεπτομέρειες για τις τέσσερις αυτές εορτές. Τα Εν άστει ή Μεγάλα Διονύσια Τα Εν άστει Διονύσια (ή Διονύσια τα Μεγάλα), στην οργανωμένη μορφή που γνωρίζουμε από τις ιστορικές πηγές, καθιερώθηκαν την εποχή της τυραννίδας του Πεισιστράτου (546-527 π.χ.), αλλά ασφαλώς βασίζονται σε προϋπάρχουσες λαϊκές διονυσιακές γιορτές. Δεν περιλάμβαναν μόνο θεατρικές παραστάσεις, αλλά και θρησκευτικές τελετές, όπως η Εἰσαγωγὴ ἀπὸ τῆς ἐσχάρας (δηλαδή η μεταφορά του ξοάνου του Διονύσου από το αθηναϊκό προάστειο της Ακαδήμειας στο ιερό του θεού κάτω από την Ακρόπολη) ή η Πομπή, στην οποία συμμετείχαν εκπρόσωποι όλων των στρωμάτων της αθηναϊκής κοινωνίας. Εικονογραφική παράσταση της Εἰσαγωγῆς ἀπὸ τῆς ἐσχάρας βλέπετε στην παρακάτω φωτογραφία: ΕΙΚΟΝΑ 11: Παράσταση Εἰσαγωγῆς: το ξόανο του Διονύσου μεταφέρεται πάνω σε άρμα με μορφή πλοίου, με συνοδεία σατύρων. [21]
Ευριπίδη Kύκλωψ. Εισαγωγή στο αρχαίο δράμα Εκτός από τους δραματικούς αγώνες, τα Εν Άστει Διονύσια περιλάμβαναν διαγωνισμούς διθυράμβου, στους οποίους δέκα χορικά σύνολα από πενήντα άνδρες το καθένα (ανδρικός διθύραμβος) και δέκα χορικά σύνολα από πενήντα νεαρά αγόρια το καθένα (παιδικός διθύραμβος) έψαλλαν και χόρευαν προς τιμή του Διονύσου. Οι δέκα ανδρικοί και οι δέκα παιδικοί χοροί διθυράμβου εκπροσωπούσαν τις δέκα φυλές, στις οποίες διακρινόταν ο πληθυσμός της Αττικής έπειτα από τη διοικητική μεταρρύθμιση του Κλεισθένη στα τέλη του έκτου αιώνα π.χ. Στους δραματικούς αγώνες των Εν άστει Διονυσίων, οι τραγικοί ποιητές συμμετείχαν με μια τραγική τριλογία (δηλαδή τρεις τραγωδίες που μπορεί να είχαν ή και να μην είχαν θεματική σύνδεση μεταξύ τους) και με ένα σατυρικό δράμα. Οι κωμικοί ποιητές συμμετείχαν με μία κωμωδία ο καθένας. Οι δραματικοί αγώνες φαίνεται ότι διεξάγονταν από τη δεύτερη ως την πέμπτη ημέρα των Εν άστει Διονυσίων (την πρώτη ημέρα γίνονταν οι αγώνες διθυράμβου). Καθένας από τους τρεις διαγωνιζόμενους ποιητές τραγωδίας παρουσίαζε μια τριλογία συνοδευόμενη από ένα σατυρικό δράμα. Ίσως οι τραγικοί ποιητές παρουσίαζαν τις τετραλογίες τους κατά τη δεύτερη, τρίτη και τέταρτη ημέρα των Διονυσίων, οπότε η πέμπτη ημέρα θα ήταν αφιερωμένη ολόκληρη στα έργα των πέντε διαγωνιζόμενων κωμωδιογράφων. Ίσως πάλι οι πέντε διαγωνιζόμενοι κωμωδιογράφοι να παρουσίαζαν τις κωμωδίες τους ανά μία κάθε μέρα (δηλαδή ο πρώτος διαγωνιζόμενος κωμωδοποιός θα παρουσίαζε την κωμωδία του την πρώτη ημέρα της γιορτής ο δεύτερος τη δεύτερη μέρα κ.ο.κ.) Σε κάθε περίπτωση, οι ποιητές της κωμωδίας συμμετείχαν στους αγώνες με μία μόνο κωμωδία ο καθένας. Τα Κατ αγρούς ή Μικρά Διονύσια Διονυσιακές γιορτές πραγματοποιούνταν σε τοπικό επίπεδο σε διάφορους δήμους της Αττικής. Τα πρωταρχικά συστατικά τους ήταν η θρησκευτική πομπή και η ζωοθυσία προς τιμή του Διονύσου. Στην πομπή, στην οποία συμμετείχε ολόκληρη η κοινότητα, εξέχουσα θέση κατείχαν τα βασικά γνωρίσματα της διονυσιακής λατρείας: η φαλλοφορία (περιφορά ομοιώματος φαλλού), η αισχρολογία, αλλά και η χρήση προσωπείων από τους συμμετέχοντες. [22]
Αρχαία Ελληνικά για την Γ τάξη Γυμνασίου ΕΙΚΟΝΑ 12: Αττικός σκύφος με παράσταση φαλλικής πομπής. Οι τοπικές αυτές εορτές εξακολούθησαν να πραγματοποιούνται ακόμα και μετά την επίσημη καθιέρωση των Εν άστει Διονυσίων. Ήταν συλλογικά γνωστές με την επωνυμία Κατ αγρούς Διονύσια (ή Διονύσια τα Μικρά) και γιορτάζονταν τον μήνα Ποσειδεώνα (γύρω στα τέλη Δεκεμβρίου ή στις αρχές Ιανουαρίου). Γνωρίζουμε ότι στα Κατ αγρούς Διονύσια πραγματοποιούνταν δραματικές παραστάσεις σε μεγάλους δήμους, όπως λ.χ. στον Πειραιά (όπου γίνονταν οι πιο λαμπροί εορτασμοί των Κατ αγρούς Διονυσίων), στις Αχαρνές (το σημερινό Μενίδι), στην Ελευσίνα κτλ. Υπήρχαν όμως θεατρικές παραστάσεις μικρότερης κλίμακας (ή μεμονωμένων ειδών, π.χ. μόνο κωμωδίας ή μόνο τραγωδίας) και σε μικρότερους δήμους της Αττικής, όπως λ.χ. στον Θορικό, στον Κολλυτό, στην Παιανία, στον Ραμνούντα - αλλά και στον δήμο των Ικαριέων, που συνδεόταν κατά παράδοση με την εισαγωγή της αμπελουργίας στην Αττική και με τις απαρχές της τραγωδίας και της κωμωδίας (στον μυθικό Ικάριο υποτίθεται ότι δίδαξε ο ίδιος ο Διόνυσος την τέχνη της αμπελουργίας και της οινοποιίας). Αξίζει να σημειωθεί ότι στα Κατ αγρούς Διονύσια ίσχυε ο θεσμός της συγχορηγίας, υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα να χρηματοδοτηθεί μια θεατρική παραγωγή από δύο ή περισσότερους χορηγούς - σε αντίθεση προς ό, τι ίσχυε συνήθως στα Εν άστει Διονύσια, όπου κάθε παραγωγή χρηματοδοτούνταν κατά κανόνα από έναν και μόνο χορηγό. [23]
Ευριπίδη Kύκλωψ. Εισαγωγή στο αρχαίο δράμα Λήναια Τα Λήναια τελούνταν κατά τον μήνα Γαμηλιώνα (τέλη Ιανουαρίου). Ήταν μια από τις αρχαιότερες διονυσιακές γιορτές της Αττικής (τη διατηρούσαν οι πληθυσμοί που μετανάστευσαν από την Αττική στη Μικρά Ασία και αλλού γύρω στο 1000 π.χ.) και περιλάμβανε την αθυροστομία και την έμφαση στις γονιμικές τελετές που χαρακτηρίζουν γενικά τη διονυσιακή λατρεία. Αναπαραστάσεις από στιγμιότυπα των Ληναίων μπορεί να σώζονται (αλλά αυτό δεν είναι βέβαιο) σε ομάδα αγγειογραφιών που είναι γνωστές με τη συλλογική επωνυμία Ληναϊκά αγγεία. Δείγμα τέτοιου αγγείου βλέπετε στην ακόλουθη φωτογραφία: ΕΙΚΟΝΑ 13: «Ληναϊκό» αγγείο με παράσταση, ίσως, τελετής κατά τα Λήναια. Στο κέντρο, ένας ξύλινος στύλος, ντυμένος με πολυτελή χιτώνα και με το προσωπείο του Διονύσου προσαρτημένο στην κορυφή, συμβολίζει την παρουσία του θεού. Ο «Διόνυσος» πλαισιώνεται από δύο μαινάδες που μεταγγίζουν κρασί από τους κρατήρες στους σκύφους, ενώ άλλες δύο μαινάδες στα αριστερά και στα δεξιά της σύνθεσης βρίσκονται σε κατάσταση βακχείας, δηλαδή διονυσιακής έκστασης. Παραστάσεις κωμωδίας καθιερώθηκαν στα Λήναια γύρω στο 440 π.χ. το αργότερο, ενώ για τις παραστάσεις τραγωδίας οι πρωιμότερες μαρτυρίες μας προέρχονται από την περίοδο μετά το 420 π.χ., δεν αποκλείεται όμως να υπήρχαν τέτοιες παραστάσεις και νωρίτερα. Στους δραματικούς αγώνες των Ληναίων, οι κωμικοί ποιητές συμμετείχαν με μία κωμωδία ο καθένας, αλλά είναι αμφίβολο κατά πόσον οι συμμετέχοντες κωμωδιογράφοι ήταν τρεις ή πέντε. Όσον αφορά τις παραστάσεις τραγωδίας, φαίνεται ότι κατά τον πέμπτο αιώνα, επιτρεπόταν η συμμετοχή μόνο δύο τραγικών ποιητών, που παρουσίαζαν από δύο τραγωδίες ο καθένας (αν και ο αριθμός των τραγικών ποιητών φαίνεται ότι αυξήθηκε [24]