Αρ. Φακ.: Α/Π 1244/2014

Αρ. Φακ.: Α/Π 1244/2014 Έκθεση Ανεξάρτητης Αρχής Προώθησης Δικαιωμάτων Ατόμων με Αναπηρίες αναφορικά με παράπονο για τη μετακίνηση ατόμου αναπηρία, από το σπίτι του, σε μονάδα φροντίδας και αποκατάστασης χωρίς τη συγκατάθεσή του Προϊστάμενη Αρχής: Ερευνών Λειτουργός: Ελένη Χατζηττοφή Κατερίνα Χαρίτου Λευκωσία, 20 Αυγούστου 2014

1. Περιγραφή παραπόνου Η κ. Ε. Φ., με επιστολή της ημερομηνίας 11 Ιουνίου 2014, μου υπέβαλε παράπονο κατά των Υπηρεσιών Κοινωνικής Ευημερίας (ΥΚΕ), αναφορικά με τη βίαιη μεταφορά του αδελφού της κ. Χ. Φ., από το σπίτι τους σε ίδρυμα, και συγκεκριμένα σε Μονάδα Φροντίδας και Αποκατάστασης (στο εξής «το Ίδρυμα»). Ειδικότερα, η κ. Φ. έθεσε υπόψη μου ότι ζει με τον αδελφό της εδώ και 40 χρόνια ενώ τα τελευταία 23 χρόνια, αφότου διαγνώσθηκε ότι πάσχει από κατά πλάκα σκλήρυνση, ανέλαβε εξολοκλήρου τη φροντίδα του. Στις 3 Ιουνίου 2014, την επισκέφθηκε στο σπίτι της Αστυνομικός του Αστυνομικού Σταθμού Λακατάμειας, ο οποίος την πληροφόρησε ότι εκδόθηκε δικαστικό διάταγμα για αναγκαστική εξέτασή της από ψυχίατρο και την μετέφερε ο ίδιος στον ψυχίατρο για να υποβληθεί στην εν λόγω εξέταση. Όταν επέστρεψε δεν βρήκε τον αδελφό της στο σπίτι, οπότε πήγε στον Αστυνομικό Σταθμό Λακατάμειας όπου πληροφορήθηκε ότι, ενόσω εξεταζόταν από τον ψυχίατρο, Λειτουργοί των ΥΚΕ διευθέτησαν τη μεταφορά του αδελφού της στο Ίδρυμα. Η παραπονούμενη υποστηρίζει ότι μεταξύ αυτής και του αδελφού της υπάρχει ισχυρός συναισθηματικός δεσμός που αναπτύχθηκε λόγω της πολυετούς συγκατοίκησης και φροντίδας που του παρέχει. Η συνεχής ενασχόλησή της με τις ανάγκες του αδελφού της, ο οποίος είναι πλέον, λόγω της εξέλιξης της ασθένειας του, τετραπληγικός, είχε ως αποτέλεσμα να περιορίσει τη φροντίδα του σπιτιού, πράγμα το οποίο σχολιαζόταν αρνητικά από τις Λειτουργούς των ΥΚΕ. Η ίδια θεωρεί ότι παρείχε την καλύτερη δυνατή φροντίδα στον αδελφό της και ότι όποτε χρειαζόταν ιατρική παρέμβαση τον μετέφερε στις Πρώτες Βοήθειες, στο Γενικό Νοσοκομείο Λευκωσίας. Τέλος, η παραπονούμενη θεωρεί απαράδεκτη τη βίαιη μετακίνηση του αδελφού της σε ίδρυμα χωρίς τη συγκατάθεση του ίδιου ή έστω των στενότερων συγγενών του. 2. Νομικό υπόβαθρο διερεύνησης του παραπόνου και παρέμβασης Αποφάσισα να προχωρήσω στη διερεύνηση του υπό αναφορά παραπόνου στη βάση τ ων αρμοδιοτήτων που μου ανατέθηκαν να ενεργώ ως Ανεξάρτητη Αρχή Προώθησης των Δικαιωμάτων των 1

Ατόμων με Αναπηρίες 1 μία από τις οποίες είναι και η διερεύνηση ατομικών παραπόνων σχετικών με την παραβίαση δικαιωμάτων που κατοχυρώνει η Σύμβαση του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα τω ν Ατόμων με Αναπηρία (στο εξής η «Σύμβαση»). Επίκεντρο της έρευνας αποτέλεσε, κατά κύριο λόγο, το κατά πόσο το δικαίωμα του κ. Φ. για αυτονομία, αυτοπροσδιορισμό και αυτοδιάθεση, όπως αυτό κατοχυρώνεται στο άρθρο 12 της Σύμβασης («Ισότιμη αναγνώριση ενώπιον του νόμου»), παραβιάσθηκε με τις ενέργειες των ΥΚΕ. 3. Περιγραφή της έρευνας Την 1 η Ιουλίου 2014 λειτουργοί του Γραφείου μου επισκέφθηκαν το Ίδρυμα στο οποίο μεταφέρθηκε ο αδελφός της παραπονούμενης, όπου, πέρα από τη συνάντηση που είχαν μαζί του, δ ιερεύνησαν τις συνθήκες εισαγωγής του. Στις 7 Ιουλίου 2014 πραγματοποιήθηκε επίσκεψη λειτουργού του Γραφείου μου στο Γραφείο Κοινωνικών Υπηρεσιών Λακατάμειας και επιθεωρήθηκε ο σχετικός διοικητικός φάκελος 2. Σχετικές με το παράπονο πληροφορίες ζητήθηκαν επίσης, με τηλεφωνική επικοινωνία, από τον Αστυνομικό Σταθμό Λακατάμειας. Τέλος, λειτουργός του Γραφείου μου συζήτησε πτυχές που άπτονται του παραπόνου με λειτουργό του Τμήματος Κοινωνικής Ενσωμάτωσης Ατόμων με Αναπηρίες (στο εξής «ΤΚΕΑΑ»). 4. Διαπιστώσεις της έρευνας Ο αδελφός της παραπονούμενης διαγνώσθηκε με κατά πλάκα σκλήρυνση πριν από 23 τουλάχιστον χρόνια και τη φροντίδα του ανέλαβε η ίδια. Με τη ρύθμιση αυτή συμφωνούσαν και οι άλλες δύο αδελφές της. 1 Με Απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου, ημερομηνίας 9 Μαΐου 2012 ανατέθηκε στην Επίτροπο Διοικήσεως και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων η αρμοδιότητα προώθησης και παρακολούθησης της εφαρμογής της Σύμβασης του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία. 2 Υπ αριθμόν ΥΚΕ 1033287. 2

Οι ΥΚΕ παρενέβησαν για πρώτη φορά το 2004 μετά από ανώνυμη καταγγελία που έλαβαν ότι η παραπονούμενη κακοποιούσε σωματικά και ψυχολογικά τον αδελφό της. Η λειτουργός ευημερίας, που τότε ανέλαβε την περίπτωση, επισκέφθηκε τον κ Φ. και είχε συνάντηση και με τις δύο από τις αδελφές του, την παραπονούμενη και την κ. Θ. Φ. Στο σχετικό σημείωμά της, με το οποίο τερματίσθηκε η έρευνα, η λειτουργός ευημερίας κατέγραψε ότι δεν διαπίστωσε ότι ο κ Φ. έτυχε παραμέλησης ή κακοποίησης και ότι ο ίδιος «είναι ευχαριστημένος και δεν δέχεται καμία μετακίνηση από το σπίτι του». Το 2011 οι ΥΚΕ άρχισαν να παρακολουθούν την όλη περίπτωση επάνω σε συστηματική πλέον βάση. Από δε το περιεχόμενο του σχετικού διοικητικού φακέλου προκύπτει ότι οι ΥΚΕ υιοθέτησαν ευθύς εξαρχής ως καλύτερη λύση για τον αδελφό της παραπονούμενης την ιδρυματοποίησή του. Μια πρώτη απόπειρα μεταφοράς του στο συγκεκριμένο Ίδρυμα έγινε τον Απρίλιο του 2011. Συγκεκριμένα, στις 19 Απριλίου 2011 λειτουργοί των ΥΚΕ επισκέφθηκαν τον αδελφό της παραπονούμενης στο Ινστιτούτο Νευρολογίας και Γενετικής Κύπρου, όπου μεταφέρθηκε με δική τους πρωτοβουλία για εξέταση, και του ανέφεραν ότι πρόθεση τους ήταν η μεταφορά του σε Στέγη. Αυτός, όμως, σύμφωνα με τα όσα οι λειτουργοί ευημερίας κατέγραψαν στο σχετικό φάκελο, δεν απάντησε και δεν φαινόταν να κατανοεί τι του έλεγαν και έγινε ειδικό τεστ το οποίο έδειξε ότι παρουσίαζε γνωσιακή έκπτωση. Οι ΥΚΕ αποφάσισαν, εν πάση, περιπτώσει, να μεταφέρουν τον κ. Φ. στη Μονάδα Αποκατάστασης και Φροντίδας και για το σκοπό αυτό διευθετήθηκε η μεταφορά του από το Ινστιτούτο στη Μονάδα, με ασθενοφόρο, την οποία ανέκοψε η αδελφή του αντιδρώντας έντονα. Ως προς αυτή την αποτυχημένη απόπειρα μετακίνησης του κ. Φ. σε Ίδρυμα στο φάκελο σημειώνονται τα εξής: «.το γεγονός συζητήθηκε με την κ. Αντρούλα Αναστασίου [τέως Προϊστάμενη Γραφείου Υπηρεσιών Ευημερίας Λακατάμειας] η οποία ανέφερε ότι η Υπηρεσία δεν μπορεί να κάνει κάτι άλλο αφού δεν είναι δυνατή η έκδοση σχετικού διατάγματος μετακίνησης και ότι ο κος [Χ.] κάτω από αυτές τις συνθήκες δεν μπορεί να μεταφερθεί σε Στέγη. Θα πρέπει να επιστρέψει στο σπίτι του και να γίνουν προσπάθειες για βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης. Επίσης μελλοντικά η Υπηρεσία ίσως προχωρήσει στην έκδοση διατάγματος για διαχείριση της περιουσίας του». Στο σχετικό διοικητικό φάκελο είναι καταχωρημένες τρεις ιατρικές βεβαιώσεις ιατρών του Ινστιτούτου Νευρολογίας και Γενετικής Κύπρου που αφορούν τον κ Φ. και τις οποίες οι ΥΚΕ ζήτησαν και εξασφάλισαν προκειμένου, φαίνεται, να στηρίξουν τη θέση ότι δεν είναι σε θέση ο ίδιος να αποφασίζει για τον εαυτό του. 3

Στις δύο από αυτές, καταγράφεται ότι ο αδελφός της παραπονούμενης βρίσκεται σε προχωρημένο στάδιο της πάθησης του (κατά πλάκα σκλήρυνση) με πλήρη αδυναμία άνω και κάτω άκρων (τετραπληγικός) με δυσαρθρία, δυσφαγία και γνωσιακή έκπτωση (mini mental status examination 12/30) και ότι λόγω της κατάστασης του αδυνατεί να φροντίζει τον εαυτό του και δεν μπορεί να λαμβάνει σημαντικές αποφάσεις που αφορούν τη ζωή του 3 καθώς επίσης, ότι δεν μπορεί να διαχειρίζεται οικονομικές αποφάσεις που αφορούν τον ίδιο. 4 Το 2012 προωθήθηκε από τις ΥΚΕ δικαστική διαδικασία με σκοπό να κηρυχθεί ο κ. Φ. «ανίκανο πρόσωπο» και να περιέλθει η διαχείριση της περιουσίας του στη Διευθύντρια των ΥΚΕ, δυνάμει του περί Διαχείρισης της Περιουσίας Ανίκανων Προσώπων Νόμου. Κατά την ακροαματική διαδικασία, ημερομηνίας 26 Απριλίου 2012, η εκπρόσωπος των ΥΚΕ, αναγκάσθηκε να αποσύρει την σχετική αίτηση καθώς οι αδελφές του παρουσιάσθηκαν στο Δικαστήριο και ενδιαφέρθηκαν για τη διαχείριση της περιουσίας και τη φροντίδα του. Με βάση το περιεχόμενο του διοικητικού φακέλου, οι λειτουργοί ευημερίας σχημάτισαν την άποψη ότι ο αδελφός της παραπονούμενης έπρεπε να μεταφερθεί σε στέγη για τρεις λόγους. Πρώτον, γιατί θεωρούσαν ότι οι συνθήκες στο σπίτι από άποψη καθαριότητας και ευταξίας δεν ήταν κατάλληλες. Δεύτερον, γιατί πίστευαν ότι η παραπονούμενη παραμελούσε τις ιατρικές του ανάγκες (δεν τον μετέφερε στο Ινστιτούτο Νευρολογίας και Γενετικής Κύπρου για εξέταση από το 2011). Και τρίτον, γιατί θεωρούσαν ότι η παραπονούμενη εκμεταλλεύεται οικονομικά τον αδελφό της, υποστηρίζοντας, συγκεκριμένα, ότι εφόσον διδόταν από το ΤΚΕΑΑ επίδομα φροντίδας ατόμου με αναπηρία στον αδελφό της όφειλε να προσλάβει φροντιστή/τρια για τις ανάγκες του και/ή τις ανάγκες καθαριότητας του σπιτιού. Όσον αφορά την παραμέληση της φροντίδας του σπιτιού η παραπονούμενη υποστηρίζει ότι δίνει προτεραιότητα στη φροντίδα του αδελφού της. Είναι, επίσης, γεγονός, ότι οι ΥΚΕ πρότειναν/και ή υπέδειξαν στην παραπονούμενη να προσλάβει άτομο που να τη βοηθά στο σπίτι, πράγμα το οποίο η ίδια απέρριψε. Δεν με βρίσκει, όμως, σύμφωνη η άποψη των ΥΚΕ ότι το επίδομα φροντίδας που λαμβάνεται από το ΤΚΕΑΑ θεωρείται ότι αξιοποιείται μόνο εάν αγοραστούν υπηρεσίες από φροντιστή/ φροντίστρια, καθώς, το επίδομα αυτό δίδεται μετά από αξιολόγηση των αναγκών του ατόμου δεδομένης τη ς 3 Ιατρική βεβαίωση ημερομηνίας 19 Απριλίου 2011. 4 Ιατρική βεβαίωση ημερομηνίας 13 Φεβρουαρίου 2012. 4

αναπηρίας του, χωρίς να είναι υποχρεωτική η παροχή φροντίδας μέσω συγκεκριμένης οδού. Εξάλλου, σύμφωνα με λειτουργό του ΤΚΕΑΑ, με την οποία λειτουργός του Γραφείου μου συζήτησε το θέμα αυτό, η χρήση του ποσού του επιδόματος φροντίδας ποικίλει, επειδή οι προτιμήσεις, αναφορικά με το ποιος θα παρέχει φροντίδα (οικογένεια, φιλικό περιβάλλον, τρίτοι), διαφέρουν από λήπτη σε λήπτη. Όσον αφορά τη θέση των ΥΚΕ ότι υπάρχει ιατρική παραμέληση, η παραπονούμενη έθεσε υπόψη μου ότι για τα όποια ιατρικά ζητήματα προέκυπταν, ο αδελφός της τύγχανε τα τελευταία χρόνια παρακολούθησης και περίθαλψης από το Τμήμα Ατυχημάτων και Επειγόντων Περιστατικών (ΤΑΕΠ) Λευκωσίας. Συναφώς, έθεσε υπόψη μου σχετικές βεβαιώσεις από το ΤΑΕΠ όπου φαίνονται οι επισκέψεις σε αυτό 5 και «Έκθεση Νοσηλείας Ασθενούς». Στις 3 Ιουνίου 2014, Αστυνομικός μετέφερε την παραπονούμενη σε ψυχίατρο για αναγκαστική εξέτασή της με βάση σχετικό διάταγμα του Δικαστηρίου, το οποίο εξασφάλισαν οι ΥΚΕ. Ενόσω διεξαγόταν αυτή η εξέταση λειτουργοί ευημερίας πήγαν στο σπίτι της και μετέφεραν τον αδελφό της στο Ίδρυμα. Κατ αυτό το χρόνο δεν είχε εξασφαλισθεί δικαστική απόφαση κήρυξης του κ Φ. ως ανίκανου προσώπου και ανάθεσης της διαχείρισης της περιουσίας και/ή των υποθέσεων του στη Διευθύντρια των ΥΚΕ. Σημειώνεται, δε, ότι από την ψυχιατρική εξέταση της παραπονούμενης δεν προέκυψε να υπάρχει οποιαδήποτε ενεργός ψυχοπαθολογία. Την 1 η Ιουλίου 2014 λειτουργοί του Γραφείου μου επισκέφθηκαν το Ίδρυμα όπου διαπιστώθηκε ότι η εισαγωγή σ αυτό, του κ. Φ., έγινε από λειτουργούς των ΥΚΕ. Η Διευθύντρια του Ιδρύματος έθεσε υπόψη των λειτουργών του Γραφείου μου: 1. Συμπληρωμένο έντυπο προσωπικών πληροφοριών για τον κ. Φ. και «πληροφοριών κοντινών/υπεύθυνων ατόμων για θέματα υγείας» του, με τα στοιχεία Λειτουργών των ΥΚΕ, της Κοινωνικής Λειτουργού του Ινστιτούτου Γενετικής και Νευρολογίας και Ιατρού του Ινστιτούτου, καθώς και 2. «ΒΕΒΑΙΩΣΗ» της Προϊστάμενης του Γραφείου Κοινωνικών Υπηρεσιών Λακατάμειας, ημερ. 5 Ιουνίου 2014, σύμφωνα με την οποία: «Ο κ. [Χ. Φ.], ημερ. γεν. 13/1/1948, επιβλέπεται από τις 5 Αναφέρονται, συγκεκριμένα, επισκέψεις: 3 φορές το 2009, 1 φορά το 2010, 2 φορές το 2011, 2 φορές το 2012 και 2 φορές το 2014. 5

Υπηρεσίες Κοινωνικής Ευημερίας ως Προληπτική Εργασία και Στήριξη Οικογενειών με ενήλικες από τις 5/10/2010. Σύμφωνα με ιατρική βεβαίωση ο κος [Φ.] δεν μπορεί να λαμβάνει σημαντικές αποφάσεις που αφορούν τη ζωή του, καθώς και να διαχειρίζεται οικονομικές αποφάσεις που αφορούν τον ίδιο. Ενόψει του ότι διαπιστώθηκαν άσχημες συνθήκες διαβίωσης και παραμέλησης των ιατρικών του θεμάτων, κρίθηκε αναγκαία η άμεση μετακίνησή του στη Μονάδα Φροντίδας. Για την περίπτωση οι Υπηρεσίες Κοινωνικής Ευημερίας έχουν ήδη αποταθεί στο Δικαστήριο, για να κηρυχθεί ο αναφερόμενος ως διανοητικά ασθενής και να οριστεί η Διευθύντρια Υπηρεσιών Κοινωνικής Ευημερίας ως διαχειρίστρια της περιουσίας του δυνάμει των προνοιών του άρθρου 2 και 4 του περί Διαχείρισης της Περιουσίας Ανικάνων Προσώπων Νόμου 23 (Ι) του 1996». Σύμφωνα με τη Διευθύντρια του Ιδρύματος, ο κ. Φ. είναι η μοναδική περίπτωση ατόμου που εισήχθη στη Μονάδα μέσω των ΥΚΕ, καθώς η εισαγωγή των υπόλοιπων ενοίκων έγινε είτε με τη δική τους συγκατάθεση, είτε με τη συγκατάθεση των πλησιέστερων οικείων τους. Σχετικά με το βαθμό στον οποίο ο κ. Φ. ανταποκρίνεται επικοινωνιακά, η Διευθύντρια ανέφερε ότι, στα σχετικά «τεστς» στα οποία υποβλήθηκε κατά την εισαγωγή του (νοητικής αξιολόγησης και γνωστικής λειτουργί ας), άλλοτε ανταποκρινόταν και άλλοτε όχι. Η εισαγωγή του, εν πάση περιπτώσει, στο Ίδρυμα, έγινε χωρίς τη συγκατάθεση του. Οι Λειτουργοί του Γραφείου μου, κατά την επίσκεψη τους στο Ίδρυμα συναντήθηκαν και με τον κ. Φ. ο οποίος στην ερώτηση που του έθεσαν κατά πόσο «θέλει να μείνει εκεί», έγνεψε αρνητικά δύο φορές. Η απάντησή του στην ερώτηση της Λειτουργού, εάν θέλει να επιστρέψει στο σπίτι του ήταν τρεις φορές καταφατική. Ένα, περίπου, μήνα μετά την εισαγωγή του αδελφού της στη Μονάδα, η παραπονούμενη, σε επικοινωνία που είχε με λειτουργό του Γραφείου μου ανέφερε ότι, σε αντίθεση με την κατάστασή της υγείας του όταν βρισκόταν υπό τη φροντίδα της, ο αδελφός της φέρει πλέον μεγάλες πληγές στο σώμα του, καθώς, επίσης, και ότι λόγω της κατά πολύ μειωμένης κατανάλωσης νερού από τον αδελφό της, χρειάστηκε ήδη δύο φορές να γίνει απόφραξη του καθετήρα του και για το σκοπό αυτό μεταφέρθηκε πρόσφατα στο Τμήμα Πρώτων Βοηθειών. 6

5. Η Σύμβαση του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρί α Η Σύμβαση του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία 6 αποτελεί σήμερα το ισχυρότερο νομικό εργαλείο στα χέρια του αναπηρικού κινήματος για τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους. Το ρόλο του κεντρικού άξονα στη Σύμβαση κατέχει το άρθρο 12 το οποίο κατοχυρώνει το δικαίωμα ισότητας ενώπιον του Νόμου, καθώς το άρθρο αυτό εναντιώνεται στις βαθιά ριζωμένες αντιλήψεις σύμφωνα με τις οποίες υπάρχουν άτομα που δεν διαθέτουν γνωστική λειτουργία λήψης αποφάσεων για να ασκήσουν την αυτονομία τους και να κάνουν τις επιλογές τους και, κατά συνέπεια, η λειτουργία αυτή πρέπει να εκχωρείται σε άλλο πρόσωπο το οποίο θα λαμβάνει αποφάσεις για λογαριασμό τους 7. Το άρθρο 12 ορίζει τα εξής: 1. Τα Κράτη Μέρη επιβεβαιώνουν ότι τα άτομα με αναπηρίες έχουν το δικαίωμα σε ίση αναγνώριση οπουδήποτε ως άτομα ενώπιον του νόμου. 2. Τα Κράτη Μέρη αναγνωρίζουν ότι τα άτομα με αναπηρίες απολαμβάνουν ικανότητας προς δικαιοπραξία σε ίση βάση με τους άλλους σε όλες τις πτυχές της ζωής. 3. Τα Κράτη Μέρη λαμβάνουν κατάλληλα μέτρα για να παρέχουν πρόσβαση στα άτομα με αναπηρίες στην υποστήριξη που δύνανται να ζητήσουν κατά την άσκηση της ικανότητάς τους προς δικαιοπραξία. 4. Τα Κράτη Μέρη εξασφαλίζουν ότι όλα τα μέτρα που σχετίζονται με την άσκηση της ικανότητας προς δικαιοπραξία παρέχουν κατάλληλες και αποτελεσματικές εγγυήσεις για να αποτρέψουν τυχόν προσβολή σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο δικαιωμάτων του ανθρώπου. Τέτοιες εγγυήσεις εξασφαλίζουν ότι τα μέτρα που σχετίζονται με την άσκηση της ικανότητας προς δικαιοπραξία σέβονται τα δικαιώματα, τη βούληση και τις προτιμήσ εις του ατόμου, και δεν υπόκεινται σε σύγκρουση συμφερόντων και σε ανάρμοστη επιρροή, και είναι ανάλογα και προσαρμοσμένα στις περιστάσεις του ατόμου, εφαρμόζονται για το μικρότερο δυνατό χρονικό διάστημα και υπόκεινται σε τακτική επιθεώρηση από μια αρμόδια, ανεξάρτητη και αμερόληπτη αρχή ή δικαστικό όργανο. Οι εγγυήσεις θα είναι ανάλογες με το βαθμό κατά τον οποίο τα μέτρα επηρεάζουν τα δικαιώματα και τα ενδιαφέροντα του ατόμου. 6 Κυρωτικός Νόμος 8(III) του 2011. 7 G. Gombos Interview, The Equal Rights Review-Biannual Publication of the Equal Rights Trust, Volume two, 2008, σελ.81-93. 7

5. Σύμφωνα με τις διατάξεις του παρόντος άρθρου, τα Συμβαλλόμενα Κράτη λαμβάνουν όλα τα κατάλληλα και αποτελεσματικά μέτρα, προκειμένου να διασφαλίσουν το ίσο δικαίωμα των ατόμων με αναπηρίες να αποκτούν ή να κληρονομούν περιουσία, να ελέγχουν τις οικονομικές υποθέσεις τους και να έχουν ίση πρόσβαση σε τραπεζικά δάνεια, υποθήκες και άλλες μορφές οικονομικής πίστης και διασφαλίζουν ότι τα άτομα με αναπηρίες δεν στερούνται αυθαίρετα την περιουσία τους. Στην πρώτη παράγραφο του άρθρου 12 της Σύμβασης δηλώνεται το αυτονόητο, ότι, δηλαδή, και τα άτομα με αναπηρία είναι «πρόσωπα» ενώπιον του νόμου ή άλλως πως, ότι τα άτομα με αναπηρία αναγνωρίζονται από το νόμο ως υποκείμενα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων σε ίση βάση με όλους. Στην παράγραφο 2 του άρθρου 12 δηλώνεται το, επίσης, αυτονόητο ότι, τα άτομα με αναπηρία έχουν δικαιοπρακτική ικανότητα σε ίση βάση με τους άλλους και σε όλες τις πτυχές της ζωής τους. Στην παράγραφο 3 του άρθρου 12, αναγνωρίζεται ότι ορισμένα άτομα μπορεί να χρειάζονται υποστήριξη προκειμένου να ασκήσουν τη δικαιοπρακτική τους ικανότητα. Γι αυτές τις περιπτώσεις η Σύμβαση επιβάλλει στα συμβαλλόμενα Κράτη να παρέχουν τους απαραίτητους μηχανισμούς υποστήριξης και να λαμβάνουν τα αναγκαία μέτρα ώστε τα άτομα με αναπηρία να έχουν ανεμπόδιστη πρόσβαση σε αυτούς και να λαμβάνουν την υποστήριξη που χρειάζονται. Ειδικότερα, αυτή η παράγραφος προβλέπει ότι αν κάποιο άτομο δεν μπορεί να λάβει αποφάσεις σε ορισμένους τομείς μόνο του, έχει δικαίωμα να λάβει υποστήριξη και αντιμετωπίζει αυτή την υποστήριξη ως μια νόμιμη μορφή άσκησης της αυτονομίας του. Σε κάθε περίπτωση, η λειτουργική διαφορετικότητα ενός ατόμου δεν δικαιολογεί τη στέρηση του δικαιώματος του να λαμβάνει αποφάσεις ή να συμμετέχει σε ισότιμη βάση στις συλλογικές διαδικασίες λήψης αποφάσεων σε θέματα που το αφορούν 8. Πέραν, των πιο πάνω, η Σύμβαση επιβάλλει «τον σεβασμό για έμφυτη αξιοπρέπεια, ατομική αυτονομία περιλαμβανομένης της ελευθερίας ατομικών επιλογών και ανεξαρτησίας των ατόμων με αναπηρία», (άρθρο 3(α)) και, αναγνωρίζει το δικαίωμα τους «να επιλέγουν τον τόπο διαμονής και πού και με ποιόν ζουν σε ίση βάση με τους άλλους» ορίζοντας ότι «δεν υποχρεούνται να ζουν σε συγκεκριμένο καθεστώς διαμονής» (άρθρο 19(α)). 8 Μελέτη για το άρθρο 12 (Ισότητα ενώπιον του Νόμου), το άρθρο 13 (Πρόσβαση στη Δικαιοσύνη) και άλλες διατάξεις της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία, έκδοση του Κέντρου Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου, Αθήνα, Ιούνιος 2012, σελ. 104-105. 8

Συναφές με την υπό εξέταση περίπτωση είναι και το άρθρο 14 της Σύμβασης που διασφαλίζει το δικαίωμα στην ελευθερία των ατόμων με αναπηρία. Στο άρθρο αυτό ορίζεται ότι: 1. Τα Κράτη Μέρη διασφαλίζουν ότι τα άτομα με αναπηρίες, σε ίση βάση με τους άλλους: (α) απολαμβάνουν το δικαίωμα στην ελευθερία και ασφάλεια του ατόμου, (β) δεν στερούνται της ελευθερίας τους παράνομα ή αυθαίρετα, και ότι η οποιαδήποτε στέρηση της ελευθερίας είναι σύμφωνη με το νόμο, και ότι η ύπαρξη οποιασδήποτε αναπηρίας δεν δικαιολογεί σε καμία περίπτωση τη στέρηση της ελευθερίας. 2. Τα Κράτη Μέρη εξασφαλίζουν ότι αν τα άτομα με αναπηρίες στερούνται της ελευθερίας τους μέσω οποιασδήποτε διαδικασίας, θα δικαιούνται, σε ίση βάση με τους άλλους, εγγυήσεις σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο δικαιωμάτων του ανθρώπου και θα αντιμετωπίζονται σύμφωνα με τους στόχους και τις αρχές αυτής της Σύμβασης, συμπεριλαμβανομένης διάταξης εύλογης προσαρμογής. Οι προϋποθέσεις υπό τις οποίες δικαιολογείται η αφαίρεση ή ο περιορισμός της δικαιοπρακτικής ικανότητας ατόμων με αναπηρίες σε συσχετισμό με τη στέρηση της προσωπικής τους ελευθερίας, εξετάστηκε σε σειρά αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ατόμου (ΕΔΔΑ). Από αυτές, μπορεί, συνολικά, να αντληθεί καθοδήγηση αναφορικά με την άσκηση του δικαιώματος σε δικαιοπραξία, σε ό,τι αφορά θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα, περιλαμβανομένων των δικαιωμάτων που εμπίπτουν στον τομέα της ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και της φροντίδας 9 των ατόμων με αναπηρίες. Κοινή συνιστώσα στις αποφάσεις αυτές, όπου υπήρξε περιορισμός ή αφαίρεση της δικαιοπρακτικής ικανότητας, είναι η αναγνώριση, ως ανεπιθύμητης συνέπειας, της ακούσιας τοποθέτησης /ιδρυματοποίησης (involuntary placement/ institutionalisation) καθώς και της ακούσιας θεραπείας και φροντίδας του ατόμου με νοητική αναπηρία, ψυχική αναπηρία/ ασθένεια ή άλλη αναπηρία και σε κέντρα φροντίδας (care homes). 9 «Legal capacity of persons with intellectual disabilities and persons with mental health problems», FRA, 2013, σελ.19. 9

Στην υπόθεση Stanev κατά Βουλγαριάς 10 το ΕΔΔΑ συνόψισε τις γενικές αρχές που διέπουν την εφαρμογή του άρθρου 5 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων των Ατόμων (ΕΣΔΑ), το οποίο κατοχυρώνει το δικαίωμα στην ελευθερία, και κάθε ενδεχόμενη παραβίαση του δικαιώματος ατόμων με νοητική ή ψυχική αναπηρία στην προσωπική ελευθερία. Έκρινε, μεταξύ άλλων, τα εξής: Για να αποφασισθεί κατά πόσο ένα άτομο έχει στερηθεί την ελευθερία του, υπό την έννοια του άρθρου 5 της ΕΣΔΑ, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη μία σειρά από κριτήρια όπως το είδος, η διάρκεια, οι επιπτώσεις και ο τρόπος που εφαρμόζεται το επίμαχο μέτρο εισαγωγής ή τοποθέτησης του ατόμου σε κέντρο νοσηλείας ή φροντίδας. 11 Στο ίδιο πλαίσιο, μπορεί να υπάρξει στέρηση της ελευθερίας ατόμων με νοητική αναπηρία ακόμα και σε ανοικτές πτέρυγες νοσοκομείων ή χώρους/ κέντρα/ μονάδες φροντίδας («care homes»). Το ζήτημα της στέρησης της προσωπικής ελευθερίας που απορρέει από την τοποθέτηση ατόμου με νοητική αναπηρία σε τέτοιους χώρους είναι αντικειμενικό αλλά και υποκειμενικό. Αντικειμενικό σε ό,τι αφορά το στοιχείο του περιορισμού του ατόμου σε συγκεκριμένο χώρο για μη αμελητέα διάρκεια χρόνου και υποκειμενικό υπό την έννοια της μη συγκατάθεσης του ατόμου για την τοποθέτηση. Το δικαίωμα στην προσωπική ελευθερία είναι τόσο σημαντικό σε μια δημοκρατική κοινωνί α που δεν πρέπει να απολεσθεί για το μοναδικό λόγο ότι το ίδιο το άτομο παραδόθηκε στις αρχές ιδίως όταν αδιαμφισβήτητα είναι άτομο νομικά και δικαιοπρακτικά «ανίκανο» («legally incapable») να δώσει ή να μη δώσει συγκατάθεση. Το εδάφιο (1) του άρθρου 5 της ΕΣΔΑ επιβάλλει θετική υποχρέωση στα κράτη να προστατεύουν το δικαίωμα στην προσωπική ελευθερία εντός της δικαιοδοσίας τους. Διαφορετικά, εάν δηλαδή δεν τηρηθεί η πιο πάνω υποχρέωση, θα υπάρξει ένα αρκετά μεγάλο κενό στην προστασία από αυθαίρετη κράτηση η οποία θα ήταν σε αντίθεση προς την σημασία της ατομικής ελευθερίας σε μια δημοκρατική κοινωνία. Η πολιτεία είναι, συνεπώς, υποχρεωμένη να λάβει τα μέτρα που 10 (2012) 55 EHRR 696. 11 Παρ. 115, Stanev κατά Βουλγαρίας, Σημείωση αρ. 10 πιο πάνω. 10

παρέχουν αποτελεσματική προστασία των ευάλωτων προσώπων, περιλαμβανομένων των εύλογων μέτρων που αποτρέπουν τη στέρηση της ελευθερίας. Και αυτό το ζήτημα της ευθύνης εγείρεται ακόμα και στις περιπτώσεις όπου η εισαγωγή ή η τοποθέτηση ενός ατόμου σε ίδρυμα, κλινική, κέντρο φροντίδας, είναι αποτέλεσμα αιτήματος του κηδεμόνα του ατόμου. Η προαναφερθείσα θετική υποχρέωση σημαίνει ότι, στην περίπτωση παραβίασης του δικαιώματος στην προσωπική ελευθερία, η πολιτεία καθίσταται υπεύθυνη ακόμα και όταν δεν έλαβε μέρος στις επίμαχες διευθετήσεις τοποθέτησης/ εισαγωγής. 12 Στην απόφαση του ΕΔΔΑ στην υπόθεση HL κατά Ηνωμένου Βασιλείου 13 που αφορούσε στην εισαγωγή ατόμου με νοητική αναπηρία (αυτισμό) σε σπίτι φροντίδας (nursing home), κρίθηκε ότι στοιχειοθετήθηκε παραβίαση του δικαιώματός του σε προσωπική ελευθερία δυνάμει του άρθρου 5 της ΕΣΔΑ, παρόλο που το υπό φροντίδα άτομο, συμφώνησε, μετά από εβδομάδες παραμονής του στο σπίτι φροντίδας, να παραμείνει σε αυτό. Έκρινε, συγκεκριμένα, ότι η στέρηση της ελευθερίας του δεν δικαιολογήθηκε επαρκώς βάσει του άρθρου 5 (1) της ΕΣΔΑ, καθώς η εισαγωγή του ήταν άτυπη («informal») και επομένως δεν στηρίχθηκε ικανοποιητικά σε νομικό έρεισμα («not sufficiently prescribed by law»). Ασκήθηκε, δηλαδή, κριτική, τόσο στην απουσία οποιασδήποτε τυπικής, νόμιμης, διαδικασίας η οποία να καθορίζει ποιος και για ποια διάρκεια προτείνει την ει σαγωγή του, όσο και στον πλήρη και άνευ όρων έλεγχο του ασθενούς που ανέλαβαν οι επαγγελματίες υγείας (αν και δεν αμφέβαλε ότι ενήργησαν καλή τη πίστει). 14 Στην πιο πρόσφατη απόφασή του, DD κατά Λιθουανίας 15, το ΕΔΔΑ επανέλαβε την πιο πάνω προσέγγισή καθιστώντας σαφή τη θέση του ότι το θέμα της εισαγωγής και της τοποθέτησης σε κέντρα φροντίδας πρέπει να διέπεται από σαφείς διαδικαστικές εγγυήσεις (procedural safeguards) και δικαστικό έλεγχο (judicial scrutiny). Το Δικαστήριο αντιπαρέβαλε το συγκεκριμένο εύρημά του με μια παλαιότερη απόφασή του στην HM κατά Ελβετίας 16. Υπογράμμισε, μεταξύ άλλων, ότι στην περίπτωση της αιτήτριας στην ΗΜ κατά Ελβετίας, αυτή κρίθηκε μεν ότι δεν είχε δικαιοπρακτική ικανότητα αλλά 12 Shtukaturov κατά Ρωσίας (2008) 54 EHRR 962. 13 45508/99 [2004] ECHR 471. 14 Παρ. 120 121, HL κατά Η.Β, Σημείωση αρ. 13 πιο πάνω. 15 DD κατά Λιθουανίας, 13469/06, 14 Φεβρουαρίου 2012. 16 (2002) 38 EHRR 314, παρ. 131. 11

έτυχε προστασίας από σειρά εγγυήσεων, περιλαμβανομένης της δικαστικής, οι οποίες διασφάλιζαν ότι η τοποθέτησή της ήταν συμβατή με το σχετικό εθνικό αλλά και το διεθνές δίκαιο. 17 6. Εσωτερικό δίκαιο Σε εθνικό επίπεδο, το ζήτημα της δικαιοπρακτικής ικανότητας, μεταξύ άλλων, των ασθενών και των ατόμων με αναπηρία, ρυθμίζει ο περί Διαχείρισης της Περιουσίας Ανίκανων Προσώπων Νόμος του 1996 18 (στο εξής «ο Νόμος»). Στις ερμηνευτικές διατάξεις του εν λόγω Νόμου, ορίζεται ότι «ανίκανο πρόσωπο» είναι το άτομο το οποίο, λόγω διανοητικής διαταραχής, τοξικομανίας, αλκοολισμού, εγκεφαλικής ή άλλης σωματικής πάθησης ή ασθένειας, η οποία καθιστά το άτομο αυτό ανήμπορο να ασκήσει την κρίση και βούληση του, δεν είναι σε θέση να διαχειριστεί την περιουσία του ή να διευθύνει τις υποθέσεις του. Στο άρθρο 3 ορίζεται ότι ο παρών Νόμος εφαρμόζεται σε κάθε περίπτωση προσώπου για το οποίο, κατόπιν ιατρικής ή άλλης απόδειξης, το αρμόδιο δικαστήριο ικανοποιείται ότι είναι ανίκανο πρόσωπο κατά την έννοια του παρόντος Νόμου, απαγορεύοντας σ αυτό τη διενέργεια οποιονδήποτε πράξεων ή παραλείψεων που επιφέρουν έννομα αποτελέσματα. Δυνάμει του άρθρου 4 του Νόμου, αίτηση για να κηρυχθεί ως ανίκανο ένα πρόσωπο μπορεί να υποβάλει ο/η σύζυγος του ανίκανου προσώπου, οι γονείς, οι κατιόντες αυτού, ο/η Διευθυντής/τρια Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας, ο/η Διευθυντής/τρια Υπηρεσιών Κοινωνικής Ευημερίας και οποιοδήποτε άλλο πρόσωπο ικανοποιεί το δικαστήριο για το συμφέρον του στην περιουσία του ανίκανου προσώπου. Περαιτέρω, δυνάμει του άρθρου 7, το δικαστήριο έχει την εξουσία με διάταγμά του να διορίζει διαχειριστή της περιουσίας του ανίκανου προσώπου. Με βάση τις πιο πάνω διατάξεις, ένα άτομο με αναπηρία μπορεί, σχετικά εύκολα θα έλεγα, να απολέσει παντελώς τη δικαιοπρακτική του ικανότητα, να οδηγηθεί, δηλαδή, σε «αστικό» θάνατο, κρινόμενο ως ανίκανο, και η διαχείριση της περιουσίας του, καθώς και η διεύθυνση των υποθέσεών 17 παρ. 147, DD κατά Λιθουανίας, Σημείωση αρ. 15 πιο πάνω. 18 Ν. 23(Ι)1996. 12

του, να ανατεθεί σε τρίτο πρόσωπο, τον διαχειριστή. Είναι προφανές ότι πρόκειται για ρυθμίσεις που έρχονται σε πλήρη αντίθεση τόσο με το γράμμα όσο και με το πνεύμα της Σύμβασης για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία και ειδικότερα με τις διατάξεις του άρθρου 12 αυτής (βλ. παράγραφος 5 της Έκθεσης). Και τούτο γιατί στις διατάξεις του δεν εμπεριέχονται πρόνοιες για την κατηγοριοποίηση του βαθμού ικανότητας του ατόμου με αναπηρία ούτε ρυθμίσεις για υποστηριζόμενη λήψη αποφάσεων, με αποτέλεσμα το «ανίκανο πρόσωπο» να χάνει πλήρως τον έλεγχο της ζωής του. Κρίνω, σκόπιμο να σημειώσω εδώ ότι το ΤΚΕΑΑ προωθεί νομοσχέδιο με τίτλο Νόμος Σχετικά με την Προστασία και Προώθηση των Δικαιωμάτων των Ατόμων με Νοητική Αναπηρία, με πρόνοιες σ αυτό για την εισαγωγή του θεσμού της Συνηγορίας και της υποστηριζόμενης λήψης αποφάσεων από τα άτομα με νοητική αναπηρία, ως μια πρώτη προσπάθεια εναρμόνισης της εθνικής νομοθεσίας με τις πρόνοιες του άρθρου 12 της Σύμβασης. Βεβαίως, το νομοσχέδιο αυτό αφορά μόνο τα άτομα με νοητική αναπηρία, ενώ ανάγκη μηχανισμών υποστηριζόμενης λήψης αποφάσεων και συνηγορίας έχουν σε ορισμένες περιπτώσεις και άτομα με βαριά σωματική αναπηρία. Πέραν, δε, τούτου, εάν, παράλληλα με τη θέση σε ισχύ των διατάξεων του υπό αναφορά νομοσχεδίου για την εισαγωγή του θεσμού της συνηγορίας και της υποστηριζόμενης λήψης αποφάσεων, δεν τροποποιηθεί ριζικά και ο περί Διαχείρισης της Περιουσίας Ανίκανων Προσώπων Νόμος, δεν θα μπορούμε να μιλούμε ως Κράτος για σοβαρή προσπάθεια εναρμόνισης με το άρθρο 12 της Σύμβασης και δη με την παράγραφο 5 αυτού. Με βάση το σύνολο, εν πάση, περιπτώσει, των προνοιών του πιο πάνω Νόμου, έχω τη άποψη ότι το άτομο που διορίζεται ως διαχειριστής της περιουσίας ανίκανου προσώπου, δεν αποκτά εκ της ιδιότητας του αυτής και εξουσία να αποφασίζει τον τόπο διαμονής και δη την ιδρυματοποίηση του ανίκανου προσώπου. Ως διαχειριστής αναλαμβάνει την υποχρέωση να διαχειρίζεται κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο την περιουσία του ανίκανου προσώπου και των (οικονομικής φύσεως) υποθέσεων του. Τούτο προκύπτει σαφώς από τις διατάξεις των άρθρων 9 και 10, σύμφωνα με τις οποίες ο διαχειριστής οφείλει εντός τακτής προθεσμίας από το διορισμό του να καταχωρεί στο δικαστήριο απογραφή της περιουσίας του ανίκανου προσώπου (άρθρο 9(2)), να καταχωρεί λογαριασμούς για τη διαχείριση (άρθρο 9(3)) και του παρέχεται η δυνατότητα να εκμισθώνει την ακίνητη περιουσία του ανίκανου προσώπου (άρθρο 10(2), να πωλεί, να υποθηκεύει ή να δημιουργεί εμπράγματα δικαιώματα επί της περιουσίας του ανίκανου προσώπου (άρθρο 10(3)) και να διαθέτει 13

κατά την κρίση του την περιουσία του ανίκανου προσώπου για τη συντήρηση του ή τη συντήρηση της συζύγου και των τέκνων αυτού (άρθρο 10(4)). Δυνάμει του άρθρου 14 του περί Δημοσίων Βοηθημάτων και Υπηρεσιών Νόμου ο Διευθυντής των ΥΚΕ δύναται να παρέχει διαμονή, περίθαλψη και μέριμνα σε άτομα ηλικίας άνω των 18 ετών, τα οποία λόγω προχωρημένης ηλικίας, αναπηρίας ή οποιονδήποτε άλλων συνθηκών, χρειάζονται περαιτέρω περίθαλψη και μέριμνα, εκτός από την ιατρική ή νοσοκομειακή, η οποία κατ άλλο τρόπο δεν είναι προσιτή σε αυτά. Εννοείται ότι, ουσιώδης προϋπόθεση εισαγωγής ενήλικα σε Στέγη ή Μονάδα Φροντίδας, από το Διευθυντή των ΥΚΕ, δυνάμει του πιο πάνω άρθρου, αποτελεί το να έχει δοθεί η συγκατάθεση του ατόμου το οποίο θα εισαχθεί στη Στέγη ή Μονάδα Φροντίδας ή αν δεν είναι σε θέση να δώσει με σαφήνεια τη συγκατάθεσή του να ανιχνευθεί ποια είναι η προσωπική του επιθυμία. Σε αντίθετη περίπτωση θα πρόκειται για ακούσια ιδρυματοποίηση του ατόμου και στέρηση της ελευθερίας του, χωρίς νομιμοποιητική βάση. Ούτε στον περί Στεγών για Ηλικιωμένους και Αναπήρους Νόμο 19, όπως ούτε και σε οποιοδήποτε άλλο νομοθέτημα, περιέχονται διατάξεις που να διασφαλίζουν διαδικαστικές εγγυήσεις εισαγωγής των υπερήλικων και των ατόμων με αναπηρία στις Στέγες και Μονάδες Φροντίδας, ώστε να αποτρέπονται οι ακούσιες ή αυθαίρετες εισαγωγές και ως εκ τούτου στερητικές της ελευθερίας. Τέτοιες διαδικαστικές, αλλά και δικαστικές εγγυήσεις, προβλέπονται στον περί Ψυχιατρικής Νοσηλείας Νόμο 20 ο οποίος αφορά, όμως, μόνο τα άτομα με ψυχική διαταραχή και τα της εισαγωγής τους σε ψυχιατρικά ιδρύματα. 7. Συμπεράσματα και εισηγήσεις για διορθωτικά μέτρα Α. Από τα στοιχεία της έρευνας που διενεργήθηκε προέκυψε ότι ο όλος χειρισμός της περίπτωσης εξελίχθηκε σε μια διαμάχη μεταξύ των λειτουργών ευημερίας και της αδελφής του κ. Φ., ο οποίος είναι άτομο με αναπηρία. Ο ίδιος αγνοήθηκε ως αυτόνομο πρόσωπο με επιθυμίες, αισθήματα και δικαιώματα και αντιμετωπίσθηκε από τις λειτουργούς ευημερίας ως άτομο διανοητικά ανίκανο να έχει άποψη για τη ζωή του και ειδικότερα να έχει άποψη για το πού και με ποιον επιθυμεί να ζήσει. Η 19 Ν. 222/1991. 20 Ν. 77(Ι)/1997. 14

πρώτη απόπειρα μετακίνησης του σε Ίδρυμα από τις ΥΚΕ έγινε το 2011 χωρίς επιτυχία λόγω της αντίδρασης της αδελφής του. Το 2012 οι ΥΚΕ προσπάθησαν να εξασφαλίσουν δικαστική απόφαση ότι ο κ. Φ. είναι ανίκανο πρόσωπο προκειμένου να περιέλθει η διαχείριση της περιουσίας του στη Διευθύντρια των ΥΚΕ. Και αυτή η απόπειρα απέτυχε λόγω της αντίδρασης και εμφάνισης στο Δικαστήριο των δύο από τις τρεις αδελφές του. Η δεύτερη απόπειρα ιδρυματοποίησης του κ. Φ. έγινε στις 3 Ιουνίου 2014, με επιτυχημένη, εν τέλει, έκβαση. Συγκεκριμένα, αφού οι ΥΚΕ εξασφάλισαν διάταγμα του δικαστηρίου για υποχρεωτική εξέταση της παραπονούμενης από ψυχίατρο, στον οποίο ψυχίατρο μεταφέρθηκε από Αστυνομικό, και ενόσω διεξαγόταν αυτή η εξέταση, λειτουργοί ευημερίας πήγαν στο σπίτι της και μετέφεραν τον αδελφό της στο Ίδρυμα. Η εισαγωγή του κ. Φ. στο Ίδρυμα έγινε από λειτουργούς των ΥΚΕ, χωρίς να φέρουν την ιδιότητα νόμιμου εκπροσώπου του ή κηδεμόνα του, χωρίς τη δική του συγκατάθεση ή τη συγκατάθεση άλλου νόμιμου εκπροσώπου του. Τραγική διάσταση προσδίδει το γεγονός ότι ο κ Φ., άτομο με τετραπληγία και δυσαρθρία (δυσκολία στην ομιλία), δεν ήταν σε θέση είτε να αντισταθεί είτε με οποιονδήποτε άλλο τρόπο να αντιδράσει στη μετακίνηση του αυτή. Με βάση τα στοιχεία της έρευνας, οι ΥΚΕ θεωρούν ότι ο κ. Φ. δεν είναι σε θέση να λαμβάνει αποφάσεις που αφορούν τη ζωή του και με αυτού του περιεχομένου «Βεβαίωση» τον εισήγαγαν στο Ίδρυμα. Η Διευθύντρια του Ιδρύματος υποστήριξε ότι, μετά από τεστ στο οποίο υποβλήθηκε κατά την εισαγωγή του άλλοτε ανταποκρινόταν (επικοινωνούσε) και άλλοτε όχι. Οι λειτουργοί του Γραφείου μου στη συνάντηση που είχαν με τον κ. Φ. κατά την επίσκεψη τους στο Ίδρυμα διαπίστωσαν ότι αντιλαμβανόταν τι του συμβαίνει και στην ερώτηση, που του έθεσαν τρεις φορές αν θέλει να επιστρέψει στο σπίτι του, απάντησε γνέφοντας καταφατικά και τις τρεις φορές. Δεν αμφισβητώ ότι πρόθεση των ΥΚΕ ήταν η εξασφάλιση καλύτερων, κατά την άποψη τους, συνθηκών διαβίωσης και φροντίδας του κ. Φ.. Επίσης, δεν έχω την εμπειρογνωμοσύνη να αποφανθώ, λαμβανομένης υπόψη της βαριάς αναπηρίας του, για την καταλληλότητα της παρεχόμενης, σ αυτόν, στο σπίτι του, φροντίδας. Εκείνο που με ανησυχεί και που δεν μπορεί να γίνει ανεκτό, είναι, η παραβίαση του πυρήνα των δικαιωμάτων του κ. Φ. για αυτονομία, αυτοδιάθεση και προσωπική ελευθερία από σειρά αυθαίρετων και χωρίς καμία νομιμοποιητική βάση ενεργειών κρατικής αρχής και ανάληψη από αυτήν του ελέγχου της ζωής του, όπως πιο πάνω περιγράφεται. 15

Σοβαρό θέμα εγείρει και η καταχρηστική, όπως τα γεγονότα, τουλάχιστον, δείχνουν, ενεργοποίηση από τις ΥΚΕ των προνοιών του Περί Ψυχιατρικής Νοσηλείας Νόμου, προκειμένου να εξασφαλίσει διάταγμα υποχρεωτικής εξέτασης της αδελφής του κ Φ. από ψυχίατρο, και να την απομακρύνει, κατ αυτό τον τρόπο, από το σπίτι της κατά την ώρα μετακίνησης του αδελφού της στο Ίδρυμα. Με βάση τα πιο πάνω η σύσταση μου είναι όπως οι ΥΚΕ διευθετήσουν την επιστροφή του κ Φ. στο σπίτι του. Β. Όπως στην παράγραφο 5 της Έκθεσης σημειώνω, η Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία, με κεντρικό άξονα το άρθρο 12 αυτής, που κατοχυρώνει το δικαίωμα ισότητας ενώπιον του Νόμου, εναντιώνεται στις βαθιά ριζωμένες αντιλήψεις σύμφωνα με τις οποίες υπάρχουν άτομα που δεν διαθέτουν γνωστική λειτουργία λήψης αποφάσεων για να ασκήσουν την αυτονομία τους και να κάνουν τις επιλογές τους και, κατά συνέπεια, η λειτουργία αυτή πρέπει να εκχωρείται σε άλλο πρόσωπο, το οποίο θα λαμβάνει αποφάσεις για λογαριασμό τους 21. Είναι προφανές ότι η Σύμβαση υιοθετεί το κοινωνικό μοντέλο της αναπηρίας ως μετάβαση από το ιατρικό. Έτσι, ενώ η ιατρική θεώρηση της αναπηρίας θεωρεί δεδομένη και μη αναστρέψιμη την έλλειψη ικανότητας και την περιορισμένη αυτονομία του ατόμου και την υποκαθιστά με την παρέμβαση τρίτων, η κοινωνική θεώρηση της αναπηρίας αναγνωρίζει τον κεντρικό ρόλο της αυτονομίας του ατόμου και αποδέχεται παρεμβάσεις τρίτων, που αποκλειστικό σκοπό έχουν να ενισχύσουν, να διευρύνουν και να υποστηρίξουν την αυτονομία του. Τα Συμβαλλόμενα Κράτη, με την κύρωση της Σύμβασης δεσμεύονται πλήρως για την εφαρμογή της και υποχρεώνονται να υιοθετήσουν νομοθεσία, να αναπτύξουν πολιτικές και να λάβουν μέτρα προκειμένου να διασφαλίσουν το σεβασμό των δικαιωμάτων των ατόμων με αναπηρία όπως αυτά της αυτονομίας, του αυτοπροσδιορισμού και της αυτοδιάθεσης. Υπό αυτή την έννοια η Σύμβαση επιφέρει αναπόφευκτα ευρύτερες αλλαγές, όχι μόνο σε νομοθετικό επίπεδο, αλλά και στη δομή, οργάνωση, λειτουργία, πρακτικές, συμπεριφορές και κουλτούρα των κρατικών υπηρεσιών, κυρίως δε των υπηρεσιών που έχουν ιδιαίτερη επαφή με άτομα με αναπηρίες, όπως είναι οι Υπηρεσίες Κοινωνικής Ευημερίας. Συνεπώς, και προς αυτή την κατεύθυνση ενεργώντας, οι ΥΚΕ έχουν υποχρέωση, και αυ τή είναι η 21 G. Gombos Interview, The Equal Rights Review-Biannual Publication of the Equal Rights Trust, Volume two, 2008, σελ.81-93. 16

εισήγησή μου, όπως, σαν ελάχιστο πρώτο βήμα, εκπαιδεύσουν το προσωπικό τους και να το ενημερώσουν τόσο για τις επιμέρους διατάξεις της Σύμβασης, όσο και για το θεωρητικό μοντέλο αναπηρίας το οποίο υιοθετεί. Γ. Όπως πιο πάνω αναφέρω (παρ. 6 της Έκθεσης), η εθνική νομοθεσία δεν προνοεί διαδικαστικές ή/και δικαστικές εγγυήσεις που πρέπει να τηρούνται κατά την εισδοχή είτε ατόμων με αναπηρία είτε ηλικιωμένων ατόμων σε στέγες, μονάδες φροντίδας ή ιδρύματα, υποχρέωση που προκύπτει τόσο από τη νομολογία του ΕΔΔΑ όσο και από τη Σύμβαση. Το νομικό αυτό κενό έχει ως αποτέλεσμα άτομα να εισάγονται, παρά τη θέλησή τους, σε ιδρύματα και να στερούνται της ελευθερίας τους, ενός θεμελιώδους δικαιώματος σύμφυτου με την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Εξετάζω ήδη το θέμα αυτό υπό την ιδιότητά μου ως Εθνικός Μηχανισμός Πρόληψης Βασανιστηρίων και πρόκειται σύντομα να τοποθετηθώ με σχετική Έκθεση. Επιπρόσθετα, το υπό εξέταση παράπονο αναδεικνύει και τις μη ικανοποιητικές νομοθετικές ρυθμίσεις σε σχέση με το θέμα της δικαιοπ ρακτικής ικανότητας των ατόμων με αναπηρία, των ανεπαρκών διασφαλίσεων άσκησής της καθώς και όλες τις επιπτώσεις που οι ελλείψεις αυτές επιφέρουν στο σεβασμό βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Για το θέμα αυτό πρόκειται να τοποθετηθώ με ξεχωριστή Έκθεση, ως Ανεξάρτητη Αρχή Προώθησης Δικαιωμάτων Ατόμων με Αναπηρίες. Υποβάλλω την παρούσα Έκθεση στην Υπουργό Εργασίας, Πρόνοιας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων και τη Διευθύντρια των Υπηρεσιών Κοινωνικής Ευημερίας. Διαβιβάζω επίσης αντίγραφο της Έκθεσης και στη Διευθύντρια του Τμήματος Κοινωνικής Ενσωμάτωσης Ατόμων με Αναπηρίες και στον Πρόεδρο της Κυπριακής Συνομοσπονδίας Οργανώσεων Αναπήρων (ΚΥ.Σ.Ο.Α.), για ενημέρωσή τους. Ελίζα Σαββίδου Επίτροπος Διοικήσεως και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων 17