Ἔργα Μεγάλων Συνθετῶν τῆς Μεσογείου. Works of Great Mediterranean Composers. Zakharia Khanendeh

Ἔργα Μεγάλων Συνθετῶν τῆς Μεσογείου Works of Great Mediterranean Composers Zakharia Khanendeh

Αὐτό τό ἔντυπο ἔχει παραχθεῖ μέ τή χρηματοδότηση τῆς Εὐρωπαϊκῆς Κοινότητας. Οἱ ἀπόψεις πού ἐκφράζονται ἐδῶ εἶναι τῶν ἐκδοτῶν καί σέ καμία περίπτωση δέν ἀντανακλοῦν τήν ἐπίσημη ἄποψη τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἐπιτροπῆς. Τhis document has been produced with the financial assistance of the European Community. The views expressed herein are those of the publishers and can therefore in no way be taken to reflect the official opinion of the European Commission.

Ἔργα Μεγάλων Συνθετῶν τῆς Μεσογείου Works of Great Mediterranean Composers Zakharia Khanendeh ἐπιμέλεια - edited by Kyriakos Kalaitzides

Εὐρωπαϊκή Ἕνωση Πρόγραμμα Εὐρωμεσογειακή Κληρονομιά II Ἔργο MediMuses ράση γιά τήν Ἱστορία τῆς Μουσικῆς στή Μεσόγειο Σειρά βιβλίων με ἔργα Μεγάλων Συνθετῶν τῆς Μεσογείου Καλλιτεχνικός ιευθυντής: Κυριάκος Καλαϊτζίδης Ὑπό τήν ἐποπτεία τῆς Ὁμάδας Ἐργασίας γιά τήν Ἱστορία τῆς Μουσικῆς: Θωμᾶς Ἀποστολόπουλος, Walter Feldman, Mahmoud Guettat, Κυριάκος Καλαϊτζίδης, Toufic Kerbage, Kiya Tabassian Ζαχαρίας Χανεντές (18 ος αἰώνας) Ἐπιμέλεια: Κυριάκος Καλαϊτζίδης Κείμενα: Κυριάκος Καλαϊτζίδης Μεταφράσεις στά ἀγγλικά: Χρῆστος Καρράς Ἐπιμέλεια κειμένου στά ἑλληνικά: έσποινα Σαραφείδου Ἐπιμέλεια κειμένου στά ἀγγλικά: Εὐθύμης Κατσίκας Ἠλεκτρονική ἐπεξεργασία μουσικῶν κειμένων: ημήτρης Μυστακίδης, Ἰωάννης Σούκης Γραφιστική ἐπιμέλεια: Hy Brazil Σχεδιασμός ἔκδοσης: Κυριάκος Καλαϊτζίδης Ἐπιμέλεια παραγωγῆς: Νίκος Τερψιάδης Βοηθός παραγωγῆς: Μελίνα Πανταζίδου Παραγωγή: «ΕΝ ΧΟΡ ΑΙΣ», Ἰούλιος 2005 ΕΝ ΧΟΡ ΑΙΣ Μουσικές Παραδόσεις τῆς Μεσογείου Παύλου Μελᾶ 21 54622 Θεσσαλονίκη tel.: +30 2310253285/6 fax: +30 2310257485 e-mail: info@enmusic.gr www.medimuses.gr Ἀπαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευση ἤ ἀναπαραγωγή μέ ὁποιονδήποτε τρόπο μέρους ἤ ὅλου τῆς ἔκδοσης, χωρίς τήν ἔγγραφη ἄδεια τοῦ ἐκδότη.

European Union Programme Euromed Heritage II MediMuses Project Action for the History of Music of the Mediterranean Anthologies with works of Great Mediterranean Composers Artistic Director: Kyriakos Kalaitzides Under the guidance of the Workgroup for the History of Music: Thomas Apostolopoulos, Walter Feldman, Mahmoud Guettat, Kyriakos Kalaitzides, Toufic Kerbage, Kiya Tabassian Zakharia Khanendeh (18 th century) Edited by: Kyriakos Kalaitzides Texts: Kyriakos Kalaitzides Translation into English: Christos Carras Editing of the Greek text: Despoina Sarafeidou Editing of the English text: Efthimis Katsikas Digital editing of scores: Dimitris Mistakides, Ioannis Soukis Graphic Design: Hy Brazil Concept: Kyriakos Kalaitzides Production coordination: Nikos Terpsiades Production assistant: Melina Pantazidou Production: «En Chordais», July 2005 EN CHORDAIS Musical Traditions of the Mediterranean 21 Pavlou Mela Street, 54622 Thessaloniki, Greece tel.: +30 2310253285/6 fax: +30 2310257485 e-mail: info@enmusic.gr www.medimuses.gr Unauthorized republication or reproduction of the content of this publication in any medium is forbidden.

8 Πρόλογος Στήν καθ ἡμᾶς Ἀνατολή ἔδρασαν καί δημιούργησαν πολλοί καί σημαντικοί συνθέτες. Τό ἔργο τους συχνά ξεπέρασε τά ὅρια τῆς πόλης ἤ τῆς χώρας ὅπου ἔζησαν καί ἁπλώθηκε σέ ὅλη τή Μεσόγειο. Στίς μέρες μας ὡστόσο, γίνεται ὁλοένα καί πιό αἰσθητή ἡ ἀπουσία μιᾶς πλήρους καί τεκμηριωμένης συλλογῆς αὐτῆς τῆς κοινῆς πολιτιστικῆς κληρονομιᾶς. Μιᾶς συλλογῆς ἰδιαίτερου ἐπιστημονικοῦ καί ἐκπαιδευτικοῦ ἐνδιαφέροντος γιά καθηγητές καί σπουδαστές μουσικῶν σχολῶν καί ἀκαδημιῶν, ἐρευνητές καί μουσικολόγους, ἡ ὁποία δημιουργεῖ παράλληλα τίς προϋποθέσεις ἔμπνευσης γιά νέα μουσική δημιουργία ἀπό τούς σύγχρονους συνθέτες. Μέ τήν παρούσα ἐκδοτική σειρά ἐκτελεστές, μουσικά σχήματα, ἀλλά καί ὀρχῆστρες καί χορωδίες ἀνά τόν κόσμο ἔχουν πιά τήν εὐκαιρία νά μελετήσουν σφαιρικά τίς ἰδιαίτερες ἀποχρώσεις τῶν μουσικῶν ἰδιωμάτων μεγάλων πολιτισμῶν, ὅπως αὐτά ἐκφράστηκαν ἀπό ἐξέχοντες δημιουργούς στό διάβα τῆς ἱστορίας. Ταυτόχρονα, δίνεται ἡ δυνατότητα παρουσίασής τους στό εὐρύ κοινό τό ὁποῖο μπορεῖ νά γνωρίσει καί νά ἀπολαύσει ἔργα ὑψηλῆς αἰσθητικῆς καί μοναδικῆς σπουδαιότητας. Στόν ἀντίποδα τῆς σημερινῆς ἐποχῆς πού ὁ ἀνταγωνισμός μεταξύ ἐθνῶν τρέφεται ἀπό ἰδεολογίες περί πολιτισμικῆς ἀνωτερότητας ἤ κατωτερότητας, ἡ σειρά φιλοδοξεῖ νά συμβάλει στήν ἐπαναπροσέγγιση καί στήν εἰρηνική συνύπαρξη τῶν λαῶν τῆς Μεσογείου μέ συνεκτικό ἄξονα τήν κοινή μουσική κληρονομιά τους. Τό ξεκίνημα αὐτῆς τῆς ἐκδοτικῆς προσπάθειας ὑλοποιεῖται στό πλαίσιο τοῦ ἔργου ΜediMuses πού ἐντάσσεται στό χρηματοδοτικό πρωτόκολλο «Εὐρωμεσογειακή Κληρονομιά ΙΙ» τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης καί ἔχει καί τήν οἰκονομική στήριξη τοῦ Ὑπουργείου Πολιτισμοῦ. Γιά τό σχεδιασμό τῆς σειρᾶς ἐργάστηκε ἡ «Ὁμάδα Ἐργασίας γιά τήν Ἱστορία τῆς Μουσικῆς στή Μεσόγειο» τοῦ ἔργου MediMuses καί σέ πρώτη φάση ἐκδίδονται ἕξι βιβλία - μουσικές συλλογές. Σέ κάθε βιβλίο περιλαμβάνονται τό σύνολο τῶν ἔργων τοῦ συνθέτη, μικρό βιογραφικό σημείωμα, ἑρμηνευτικές σημειώσεις καί ἄλλο συναφές ὑλικό πού καταρτίστηκαν μέ τήν ἐπιμέλεια καταξιωμένων μουσικῶν καί μουσικολόγων τῆς Μεσογείου. Κυριάκος Καλαϊτζίδης Καλλιτεχνικός ιευθυντής MediMuses

Prologue 9 Many significant masters have been creatively active in the Near East. Often the impact of their work has reached beyond the boundaries of the city or country where they lived and spread throughout the Mediterranean. Nonetheless, the lack of a complete and documented presentation of this common cultural heritage is today making itself more and more acutely felt; a presentation of particular scientific and educational interest to teachers and students of music schools and academies, researchers and musicologists that would also create an inspiring backdrop for new musical creation by contemporary musicians. Thanks to this series, interpreters, musical ensembles, orchestras and choirs around the world will have the opportunity to globally study the particular musical idioms of great civilizations, as these have been expressed by great composers through the ages. At the same time, the presentation to the general public of these works of great aesthetic value and importance will be made possible. In opposition to the contemporary trend towards conflict between nations, fed by ideologies of cultural superiority or inferiority, the series hopes to contribute to the reconciliation and the peaceful coexistence of the Mediterranean peoples, with their common musical heritage acting as an axis of cohesion. The beginning of this effort is taking place as part of the MediMuses project that is funded by European Union in the context of the Euromed Heritage II program and has also received financial support from the Hellenic Ministry of Culture. The MediMuses Workgroup for the History of Mediterranean Music worked on the planning of the series and in the first phase six collections of works will be published. Each collection contains the complete works of the composer, a brief biography, interpretational notes and other related material which was collected and edited by established musicians and musicologists of the Mediterranean. Kyriakos Kalaitzides Artistic Director MediMuses

10 Ἔργο MediMuses 42 μῆνες (Φεβρουάριος 2002 Ἰούλιος 2005) Ἔρευνα, μελέτη, ἀνασύνθεση καί ἀνάδειξη τῶν στοιχείων τῆς κοινῆς μουσικῆς κληρονομιᾶς τῆς Μεσογείου 11 Συναυλίες 7 ιεθνεῖς Μουσικές Συναντήσεις 75 Ἐπισκέπτες Καθηγητές 6 Ψηφιακοί δίσκοι (CD) στή σειρά Μεγάλοι εξιοτέχνες τῆς Μεσογείου 6 Ψηφιακοί δίσκοι (CD) στή σειρά Μεγάλοι Συνθέτες τῆς Μεσογείου 6 Βιβλία-Συλλογές μέ ἔργα Μεγάλων Συνθετῶν τῆς Μεσογείου 2 Ὁμάδες Ἐργασίας / 10 Συναντήσεις-Συνεδριάσεις / 3 Συμπόσια / 2 Τόμοι γιά τήν Ἱστορία καί τή Θεωρία τῆς Μουσικῆς τῆς Μεσογείου MediMuses project 42 months (February 2002 July 2005) Research, study, re-composition and promotion of the elements of the common Mediterranean musical heritage 11 Concerts 7 International Music Meetings 75 Visiting Lecturers 6 CDs in the Great Mediterranean Masters series 6 CDs in the Great Mediterranean Composers series 6 Anthologies with works of Great Mediterranean Composers 2 Workgroups / 10 Workshops / 3 Symposia / 2 Volumes for the History and Theory of Mediterranean Music

LEADER 11 EN CHORDAIS, Musical Traditions of the Mediterranean Thessaloniki, GREECE PARTNERS - THE NATIONAL MUSIC CONSERVATORY OF THE NOOR AL HUSSEIN FOUNDATION Amman, JORDAN - THE LEBANESE NATIONAL HIGHER CONSERVATORY OF MUSIC Beirut, LEBANON - EL HEFNY CENTER FOR MUSIC STUDIES Cairo, EGYPT - ASSOCIAZIONE CULTURALE SCUOLA DI MUSICA ANTICA VENEZIA Venice, ITALY - THE BYZANTINE FESTIVAL IN LONDON London, UNITED KINGDOM - ECUME, Echanges Culturels en Méditerranée Marseilles, FRANCE - CENTRO FLAMENCO PACO PEÑA Cordoba, SPAIN - ST. LAZARUS SCHOOL OF BYZANTINE MUSIC Larnaca, CYPRUS www.medimuses.gr

ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ BIOGRAPHY

14 ΖΑΧΑΡΙΑΣ ΧΑΝΕΝΤΕΣ Βιογραφικά στοιχεῖα Ο Ζαχαρίας ὁ Χανεντές 1 ὑπῆρξε κορυφαῖος μελοποιός καί μία ἀπό τίς μεγαλύτερες μορφές τῆς Κλασικῆς Ανατολικῆς Μουσικῆς. Οἱ Τοῦρκοι μελετητές θεωροῦν ὁμόφωνα ὅτι ὑπῆρξε ὁ σημαντικότερος συνθέτης ἔργων γιά φωνή. Στόν κώδικα Ξηροποτάμου 277, πρίν ἀπό μία σύνθεσή του, τόν Καλοφωνικό Εἱρμό «Φρικτόν τό βῆμα σου», ἀναφέρεται χαρακτηριστικά: «...τό δέ μέλος κυρίου Ζαχαρίου τοῦ μουσικωτάτου τῆς Περσικῆς Τέχνης», ὑποδηλώνοντας τή βαρύνουσα παρουσία τοῦ Ζαχαρία στήν ἐξωτερική μουσική. Η πιό ἄμεση μαρτυρία πού ἀφορᾶ στόν Ζαχαρία ἀπαντᾶται στά χειρόγραφα Ξηροποτάμου 318 καί Βατοπεδίου 1427 (τό 1818, λίγα χρόνια μετά τό θάνατο τοῦ Ζαχαρία...). Εκεῖ, ὁ ἱεροδιάκονος Αντιοχείας, Νικηφόρος Καντουνιάρης, ἀνάμεσα στά βιογραφικά στοιχεῖα «ὅσων κατά καιρούς ἤκμασαν στή μουσική» ἀναφέρει χαρακτηριστικά: «Ζαχαρίας ὁ χανεντές ἐν ἀρχῇ τοῦ ΙΖ αἰῶνος, μαθητής πολλῶν, ἀτελής δέ μείνας τῆς ἔσω μουσικῆς εὐδοκίμησεν ὑπερβαλλόντως ἐν τῇ ἔξω». Η μνεία αὐτή ἀποτελεῖ ἕνα σημεῖο ἀναφορᾶς στήν περιδιάβαση τῆς ζωῆς καί τοῦ ἔργου τοῦ Ζαχαρία, μιᾶς καί θίγει, ἔστω λακωνικά, τά ζητήματα πού θά μᾶς ἀπασχολήσουν παρακάτω. 1. Πιστοποιεῖ τήν ἰδιότητα «χανεντές». 2. Τόν τοποθετεῖ χρονικά «ἐν ἀρχῇ τοῦ ΙΖ αἰῶνος», ἐννοώντας τόν δέκατο ὄγδοο αἰ 2. 3. Μᾶς πληροφορεῖ ὅτι ὑπῆρξε «μαθητής πολλῶν» καί προφανῶς ἐννοεῖ διδασκάλων τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς. 4. Η φράση «ἀτελής δέ μείνας τῆς ἔσω μουσικῆς», δηλαδή τῆς ἐκκλησιαστικῆς, θέλει μᾶλλον νά ὑπερτονίσει τήν ἀντίθεση μέ τήν πρόταση πού ἀκολουθεῖ, βασιζόμενη, σύν τοῖς ἄλλοις, καί στό μικρό σέ ἔκταση ἔργο του πού ἀφορᾶ τή βυζαντινή μουσική, καί ὄχι νά μειώσει τήν ἱκανότητά του ὡς μελοποιοῦ αὐτῆς. 5. Κλείνει μέ τή φράση «εὐδοκίμησεν ὑπερβαλλόντως ἐν τῇ ἔξω», δηλαδή τήν κοσμική μουσική. Η λέξη «ὑπερβαλλόντως» καταδεικνύει τό μέγεθος καί τῆς τέχνης τῶν συνθέσεων, ἀλλά καί τῆς φήμης πού τόν περιέβαλλε...

ZAKHARIA KHANENDEH 15 Elements of a biography Zakharia Khanendeh 1 was a leading melodist and one of the greatest figures of Classical Near Eastern Music. Turkish researchers agree unanimously that he was the most important composer of vocal works. In the Xeropotamou codex 277, before a composition of his, the Kalophonic Heirmos (a form of hymn) Thine awesome judgment seat, one finds the following characteristic comment: the melody being that of the preeminent exponent of Persian Musical Art, the most noble Zakharia, suggesting the predominant position of Zakharia in secular music. The most immediate testimony regarding Zakharia is to be found in Xeropotamou 318 and Vatopediou 1427 manuscripts (written in 1818, a few years after Zakharia s death ). There, the Hierodeacon Nikephoros Kantouniares of Antioch, amongst biographical elements of all those who at times excelled in music, characteristically states: Zakharia Khanendeh at the beginning of the seventeenth century, student of many, being unfulfilled in spiritual music succeeded greatly in worldly music. This mention is a reference point in the perusal of Zakharia s life and work, since it touches, albeit laconically, the issues that will concern us further on. 1. It confirms the Khanendeh status. 2. It dates his presence to the beginning of the seventeenth century, manifestly intending the eighteenth century 2. 3. It informs us that he was a student of many, which one should read as meaning many teachers of ecclesiastical music. 4. The phrase being unfulfilled in spiritual music that is, of ecclesiastical music, aims to underline the contrast with the phrase that follows, based, amongst other things, on the small number of works of Byzantine music, rather than to undermine the art of Zakharia in setting Byzantine texts to music 5. It ends with the phrase succeeded exceedingly in worldly music, in other words in secular music. The word exceedingly indicates both the surpassing range and skill of the compositions, and the fame that surrounded the composer.

16 Ο Ζαχαρίας γεννήθηκε στήν Κωνσταντινούπολη καί ἀναφέρεται ὅτι κατοικοῦσε σέ ἕνα yali 3 στά προάστια τοῦ Βοσπόρου, ἀνάμεσα στό Μπεμπέκι καί στά Θεραπειά 4, ὅπου μακριά ἀπό τό πλῆθος διῆγε μιά ἤρεμη καί μοναχική ζωή, ἔχοντας διαρκή ἐνασχόλησή του τή μουσική. Στήν τουρκική βιβλιογραφία ἀναφέρονται μέ πολλά ἐρωτηματικά ὡς χρονολογίες γέννησης καί θανάτου τά ἔτη 1680 καί 1740 ἤ 1750 ἀντίστοιχα. Αξιολογώντας ὅμως ἔμμεσες πληροφορίες γιά τό ζήτημα αὐτό ἀπό τίς πηγές, συνάγουμε τά ἑξῆς δεδομένα: Ηταν τραγουδιστής στό σεράι στά χρόνια τῶν σουλτάνων Αχμέτ Γ (1703-1730) καί Μαχμούτ Α (1730-1754)5. Αὐτό σημαίνει ὅτι ἡ περίοδος δράσης του συμπίπτει μέ τήν ἐποχή τοῦ Lale Devri. Ηταν σύγχρονος τοῦ ανιήλ Πρωτοψάλτη (1740-1789) 6, τοῦ ὁποίου ὑπῆρξε φίλος, μαθητής, ἀλλά καί δάσκαλος. Ο ανιήλ τοῦ δίδασκε τήν ἐκκλησιαστική μουσική καί ὁ Ζαχαρίας τήν κοσμική 7. Αὐτό σημαίνει ὅτι ὁ Ζαχαρίας πέθανε τουλάχιστον μετά τό 1760. Εἶναι ἀπίθανο νά τοῦ δίδασκε ὁ ανιήλ σέ ἡλικία μικρότερη τῶν εἴκοσι ἐτῶν ἕνα μουσικό σύστημα πού ἀπαιτοῦσε περί τά δέκα χρόνια γιά νά τό ἐμπεδώσεις. Επειτα εἶναι λογικό νά θεωροῦμε ὅτι ὁ Ζαχαρίας πρῶτα διδάχθηκε τήν ἐκκλησιαστική μουσική καί ἐν συνεχείᾳ συνέθεσε ὅλα τά μαθήματα πού παρατίθενται ἀναλυτικά στήν ἐργογραφία του. Συνδυάζοντας τίς ἑλληνικές καί τουρκικές πηγές καί λαμβάνοντας ὑπ ὅψιν τόν μέσο ὅρο ζωῆς τῆς ἐποχῆς, θεωροῦμε πιθανότερο νά γεννήθηκε στίς ἀρχές τοῦ 18ου αἰώνα καί νά πέθανε μετά τό 1760, κατά τά τέλη τοῦ δεκάτου ὀγδόου αἰώνα. Αν ἰσχύει δέ ἡ ἄποψη τοῦ Κυριακοῦ Φιλοξένους γιά τήν πατρότητα τῆς Εὐτέρπης 8, ὡς πρός τή χρονολογία συγγραφῆς της (περί τά τέλη τοῦ 1790), τότε ὁ Ζαχαρίας φαίνεται νά ἐκοιμήθη σέ βαθιά γεράματα... Στά παραπάνω πρέπει νά προσθέσουμε ὅτι, ἐάν ὁ Ζαχαρίας ζοῦσε πράγματι στά χρόνια 1680-1740, θά ἦταν λογικό νά περιλαμβάνονταν συνθέσεις του στή συλλογή πού ἐκπόνησε ὁ ημήτριος Καντεμήρης (1673-1723) καί ὅπου σώζονται περί τά 350 ἔργα συγχρόνων του ἀλλά καί παλαιοτέρων. Ο Ζαχαρίας προερχόταν ἀπό πολύ εὔπορη οἰκογένεια πού ἀσχολεῖτο μέ τό ἐμπόριο τῆς γούνας. Στά διάφορα χειρόγραφα περιοδικά τῆς ἐποχῆς τόν συναντοῦμε καί μέ τό ὄνομα kurcu πού σημαίνει «ὁ γουναράς». Αὐτό ἀποτελεῖ ἔνδειξη ὅτι εἷλκε τήν καταγωγή του ἀπό τήν Καστοριά ἤ τή Σιάτιστα, μιᾶς καί στήν ἐποχή του τό ἐπάγγελμα πρόδιδε συχνά καί τόν τόπο προέλευσης. Τό ἐσνάφιον τῶν γουναράδων, στό ὁποῖο θά ἀνῆκε καί ὁ Ζαχαρίας ὡς γουναράς, ἦταν ἀπό τά πλουσιότερα καί τά

Zakharia was born in (Constantinople) Istanbul, and sources indicate that he lived in a Yali 3 in the Bosporus suburbs, between Bebeki and Therapeia 4, where, far from the crowd, he lead a peaceful and solitary life, having music as his constant occupation. In the Turkish bibliography 1680 and 1740 or 1750 are mentioned as the dates of his birth and death respectively, with many question marks. However, evaluating indirect information on this issue from various sources, we can establish the following facts: 17 He was a singer at the seraï at the time of Sultans Ahmet III (1703-1730) and Mahmout I (1730-1754) 5. This means that his period of activity coincides with the time of Lale Devri. He was a contemporary of Daniel Protopsaltis (precentor) 1740-1789 6, of whom he was a friend, a student but also a teacher. Daniel taught him ecclesiastical music whereas Zakharia in turn taught him secular music 7. This means that Zakharia most likely died after 1760 at the least. It is unlikely that Daniel would have taught him a musical system that required more than ten years to be mastered, at an age of under twenty years old. Furthermore, it is logical to assume that Zakharia was first taught ecclesiastical music and then went on to compose all the lessons that are listed analytically in his catalogue. Combining the Greek and Turkish sources and bearing in mind the average life expectancy of that time, we consider it more likely that he was born at the beginning of the eighteenth century and that he died after 1760, towards the end of the century. Indeed, if Kyriakos Philoxenos s opinion concerning the authorship of Euterpe 8 is valid, as regards its date of creation (towards the end of the 1790s) then Zakharia would seem to have passed away at a ripe old age To the above one should add that if Zakharia had indeed been alive during the years 1680-1740, it would be logical for compositions of his to have been included in the collection drawn up by Demetrios Cantemir (1673-1723) in which are saved over 350 works by contemporary but also older composers. Zakharia came from a very wealthy family that was involved in the fur trade. In the various manuscripts of the time, one also finds him mentioned by the name of kurcu, which means furrier. This is an indication that his origins were from Kastoria or Siatista, since in those days profession often betrayed the place of origin. The esnaf (guild) of furriers, to which Zakharia would have belonged, was one of the richest and most powerful and its leadership was always in the hands of Greek-speaking Christians, of Constantinople, who often assisted the various institutions that community. For example,

18 ἰσχυρότερα καί τή διοίκησή του τήν εἶχαν πάντα Ρωμηοί, οἱ ὁποίοι βοηθοῦσαν συχνά τά διάφορα ἱδρύματα τοῦ γένους. Επί παραδείγματι, ἐκτός ἀπό τήν οἰκοδόμηση τοῦ ναοῦ τοῦ Αγιοταφικοῦ Μετοχίου (τό 1640 ὁ πρῶτος καί τό 1728 ὁ μέχρι σήμερα σωζόμενος), τό ἐσνάφιον τῶν γουναράδων εἶχε στηρίξει οἰκονομικά πλῆθος ἐκκλησιῶν καί Ι. Μονῶν. Μάλιστα, ἄν κάποιο μοναστήρι ἤ ἄλλο ἱερό καθίδρυμα ἀντιμετώπιζε οἰκονομικά προβλήματα, τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο ἀνέθετε τήν οἰκονομική διαχείρισή του στό ἐσνάφιο τῶν γουναράδων 9. Στά περιοδικά τῆς ἐποχῆς του ἀναφέρεται καί ὡς «Mir Jemil». Αὐτό ἀποτέλεσε ἀφορμή γιά παρανοήσεις ἀπό μερίδα Τούρκων μελετητῶν πού συνήγαγαν τό συμπέρασμα ὅτι στό τέλος τῆς ζωῆς του ἔγινε μουσουλμάνος 10. Αὐτή ἡ ἄποψη δέν εὐσταθεῖ. Αφενός διότι ἡ σημασία τῶν λέξεων «Mir Jemil» εἶναι «θεσπέσιος κύριος» πού παραπέμπει περισσότερο σέ τίτλο τιμῆς ἤ σέ παρατσούκλι, γεγονός πολύ συνηθισμένο ἐκείνη τήν ἐποχή. Αφετέρου, διότι στίς ἑλληνικές πηγές ἀναφέρεται πάντα ὡς Ζαχαρίας μέ ἤ χωρίς τόν τίτλο Χανεντές καί εἶναι ἀπίθανο νά εἶχε γίνει μουσουλμάνος χωρίς αὐτό νά σχολιαζόταν ἀπό ὅσους ἀναφέρθηκαν στό πρόσωπό του (ἱεροδιάκονος Αντιοχείας Νικηφόρος Καντουνιάρης, Χρύσανθος Μαδύτου Μητροπολίτης υρραχίου, Κυριακός Φιλοξένης, Γεώργιος Ι Παπαδόπουλος), ἀπό τούς γραφεῖς τῶν κωδίκων ὅπου καί σώζονται ἔργα του (ἀναφέρουμε τούς ἤδη γνωστούς: αμασκηνός Αγραφορενδινιώτης, Αθανάσιος δομέστικος, Ανδρέας ἱερέας ἐκ Χίου, Πέτρος Λαμπαδάριος ὁ Πελοποννήσιος, ιονύσιος Ιερομόναχος, Μπαλάσιος Βλήττης, Ωλενίτης, ἀλλά καί ἄλλους ἄγνωστους πρός τό παρόν γραφεῖς), ἀπό αὐτούς πού συνδέθηκαν μέ τό ἔργο του ( ανιήλ Πρωτοψάλτης, Αναστάσιος Ραψανιώτης) καί ἀπό τούς πρωτοψάλτες πού περιέλαβαν συνθέσεις του στίς συλλογές τους (Θεόδωρος Φωκαεύς, Σταυράκης Βυζάντιος καί Ζωγράφος Κέιβελης). Καί μάλιστα σέ μία περίοδο ὅπου τό θρήσκευμα ἦταν ταυτόσημο μέ τήν ἐθνική ταυτότητα καί τήν ἔννοια τοῦ «γένους». Εξάλλου τό μέγεθος, ἡ ἀξία καί ἡ γεωγραφική διάδοση τῶν ἐκκλησιαστικῶν του συνθέσεων μαρτυροῦν μία προσωπικότητα πού ἔχει βιωματική σχέση μέ τή ψαλτική τέχνη καί τή λατρευτική της παράδοση καί ὄχι ἁπλῶς αἰσθητικές ἀναζητήσεις. Εκτός ἀπό τόν τίτλο τοῦ Χανεντέ καί ἀπό τό ἔργο του καταλαβαίνουμε ὅτι ἦταν ἐξαιρετικός τραγουδιστής 11. Ωστόσο, ὅπως σημειώνει καί ὁ Παπαδόπουλος, ἀλλά καί ὅπως διασώζει ἡ παράδοση, «οὐδέποτε ἐπαγγέλετο τόν ἱεροψάλτη». Κατά μία ἐκδοχή, δέ, ἔπαιζε καί ταμπούρ 12. Κυριάκος Καλαϊτζίδης

apart from the construction of the church of the local Holy Sepulcher dependency (the original building in 1640 and the one, that survives to this day, in 1728), the guild of furriers had financially supported a large number of churches and monastic dependencies. Indeed, if a monastery or other holy institution faced financial problems, the Ecumenical Patriarch assigned its financial management to the guild of furriers 9. 19 In periodicals of the time he is also referred to as Mir Jemil. This gave rise to misinterpretations by Turkish scholars who concluded that towards the end of his life he had become a Muslim 10. This opinion cannot be correct, on the one hand because the meaning of the phrase Mir Jemil is august gentleman, which is a term of honour or a nickname, something very frequent at that time. On the other hand, because in Greek sources he is always referred to as Zakharia, with or without the title Khanendeh, and it is unlikely that he could have converted to Islam without any of the following persons commenting on this fact: one or other of the people who mention him in person (Hierodeacon Nikephoros Kantouniares of Antioch, Chrysanthos Madytinos Metropolitan of Dyrrhachium, Kyriakos Philoxenes, Georgios I. Papadopoulos), the authors of the codices in which his works have been preserved (to mention only those that are already known: Damaskenos Agraphorendiniotes, Athanasios Domesticos, Andreas - a priest from Chios, Petros Lambadarios the Peloponnesian, Dionysios Hieromonk, Balasios Vlittes, Olenites, and other authors whose names are not yet known), of those who were associated with his work (Daniel Protopsaltis, Anastasios Rapsaniotes) and the protopsaltes who included his works in their collections (Theodoros Phokaeus, Stavrakis Byzantios and Zographos Keiveles). All the more so at a time at which religious identity was synonymous with national identity and the notion of race ( genos ) itself. Moreover, the scale, value and dissemination of his ecclesiastical compositions reveal a personality that had a deeply rooted relationship with to the art of chanting and its concomitant worship tradition and not mere aesthetic preoccupations. Not only the title Khanendeh but also his works allow us to understand that he was an exceptional singer 11. Nevertheless, as Papadopoulos notes, and as is handed down by tradition, he never exercised the profession of chanter. Indeed, according to one source, he played the tanbur 12. Kyriakos Kalaitzides

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1 Χανεντές (Khanendeh) στά περσικά σημαίνει (ὁ ἔντεχνος τραγουδιστής). 2 Ο συγκεκριμένος γραφέας κάνει τό ἴδιο λάθος σέ ὅλες τίς χρονολογίες τοῦ ἐν λόγῳ κώδικα, ἀναγράφοντας τίς χρονολογίες ἑκατό χρόνια νωρίτερα. 3 Yali ὀνομάζεται ὁ τύπος ξύλινης οἰκίας-ἀρχοντικοῦ πάνω στή θάλασσα, πού ἀπαντᾶται πολύ συχνά στόν Βόσπορο. 4 B.S. Ediboglu, Unlu Turk Bestekari, Istanbul 1962 σ. 21. 5 Στό ἡμερολόγιο τοῦ Selahi Efendi εἶναι γραμμένα: «Ο σουλτάνος στίς 25 Ιανουαρίου 1738 (4 Sevval 1150), μέρα Σάββατο, μ ὅλη του τή μεγαλοπρέπεια τίμησε μέ τήν παρουσία του τό σαράι τοῦ Τόπ-καπί. Εξω ἀπό τό παλάτι ὁ Χανεντές Ζαχαρίας μαζί μέ ἄλλους μουσικούς καί χανεντέδες διασκέδασαν καί τίμησαν τόν σουλτάνο μέ διάφορα σεμάι καί ἄλλες συνθέσεις γραμμένες ἀπό τόν ἴδιο τόν Ζαχαρία». Ο Dr Suphi Ezgi ἀναφέρει: «Στή βιβλιοθήκη τοῦ Πανεπιστημίου, ὅπου ὑπάρχει τό βιβλίο ἱστορίας καί τό περιοδικό τοῦ Veliyuddin Efendi γράφονται Beste, Cenber, Isfahan, Zakharya, Segah Zakharya ὑπάρχουν αὐτά τά ὀνόματα. Στό πιό παλιό περιοδικό τοῦ Hafiz, πού ὑπάρχει στή βιβλιοθήκη τοῦ παλατιοῦ Τόπ-καπί, γραμμένο στό χέρι, δέν ὑπάρχει τό ὄνομα τοῦ Ζαχαρία. Σέ κάποιο ἄλλο περιοδικό τῆς ἐποχῆς τοῦ Αχμέτ Γ (1703-730) τόν ἀναφέρουν μέ τό ὄνομα ὁ γουναράς. Αρα, ὁ Ζαχαρίας ἔζησε περίπου αὐτές τίς χρονολογίες» (βλ. καί Sadun Aksut: Turk Musikisin 100 Bestekari, Istanbul 1993, σ. 57-61 καί Istanbul Ansiklopedisi, Istanbul 1993, στό λῆμα Zaharya -συντάκτης: Mehmet Guntekin). 6 Bλ. Πατρινέλης Χρ., Πρωτοψάλται, Λαμπαδάριοι καί ομέστικοι τῆς Μεγάλης Εκκλησίας (1453-1821), Μνημοσύνη 21969. Ο ανιήλ ἔφτασε ὥς τή βαθμίδα τοῦ Αρχοντος Πρωτοψάλτου τῆς Μ.Χ.Ε., δηλαδή τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. 7 Bλ. Χρύσανθου τοῦ ἐκ Μαδύτου, Θεωρητικόν Μέγα τῆς Μουσικῆς, Τεργέστη 1832 καί Γεωργίου Παπαδόπουλου, Συμβολαί εἰς τήν ἱστορίαν τῆς παρ ἡμῖν ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, Αθήνα 1890. 8 Bλ. παρακάτω στόν γενικό σχολιασμό τοῦ ἔργου του. 9 Περισσότερα στοιχεῖα γιά τά ἐσνάφια στά: Γεδεών Μανουήλ, «Κωνσταντινουπολιτῶν παλαιόν ἱερόν καθεστώς», 1958 Πασπάτης Αλ., «Υπόμνημα περί τοῦ γραικικοῦ νοσοκομείου», 1862 καί Πασπάτης Αλ., «Υπόμνημα περί τοῦ γραικικοῦ νοσοκομείου», 1880. 10 Yilmaz Οztuna, Sadun Aksut, Mehmet Guntekin, B.S. Ediboglu. Καί σέ ἄλλα ζητήματα διαπιστώνεται σύγχυση καί ἀνεπαρκής ἀξιολόγηση τῶν πηγῶν. Γιά παράδειγμα, ἡ πληροφορία ὅτι ὁ Ζαχαρίας κατεῖχε τήν ἀραβοπερσική μουσική ἑρμηνεύεται λανθασμένα ὅτι ἤξερε καί ἀραβική καί περσική μουσική. Στό ζήτημα τῆς συλλογῆς Εὐτέρπη καταλαβαίνουν ὅτι ἔχει γράψει καί ἕνα βιβλίο μέ λαϊκά τραγούδια (turku) κλπ. 11 Βλ. Yilmaz Οztuna, Turk Musikisi Klasikleri, Istanbul 1972 σ. 32. 12 ὅ.π.

ENDNOTES 1 Khanendeh: master singer. 2 The writer in question commits the same error in all his dates concerning the codex referred to here, recording the said dates a hundred years earlier. 3 Yali is the term for a characteristic wooden seaside residence of the Ottoman nobility such as those one frequently encounters on the banks of the Bosporus. 4 B.S. Ediboglu, Unlu Turk Bestekari, Istanbul 1962, s. 21. 5 The following entry was made in the diary of Selahi Efendi: On the 25 th of January, 1738 (4 Sevval, 1150), Saturday, the Sultan in all his magnificence, honoured The Topkapı seraglio with his presence. Outside the palace, the learned singer Zakharia, together with other musicians and singers, entertained and paid reverence to the Sultan by playing a selection of sema i (finales) and other works composed by Zakharia himself. Dr. Suphi Ezgi writes: In the library of the university, in historical volume and journal by Veliyuddin Efendi, a reference is made with the titles Beste, Cenber, Isfahan, Zakharia and Segah Zakharia. In an older hand-written journal of Hafiz, which is to be found in the Topkapı palace library, the name Zakharia is nowhere to be seen. In another journal of the same era by Ahmet the third (1703-1730), he is referred to as the furrier which means that Zakharia indeed flourished around that time. 6 Daniel Protopsaltis (1740-1789), in Ch. Patrinelis Protopsaltae, Lampadarioi kai Domestikoi tes Megales Ekklesias (1453-1821), Mnemosyne 2, 1969. Daniel attained the rank of Archon Precentor of the Church of Christ (the Oecumenical Patriarchate of Constantinople). 7 Chrysanthos of Madytos Theoretikon Mega tes Mousikes, Trieste, 1832, and George Papadopoulos Contributions concerning the history of our own ecclesiastical music, Athens 1890. 8 See below in general comments concerning his opus. 9 Other material on the guilds (brotherhoods/esnaf) in Gedeon Manouel s The ancient and revered establishment of Constantinople, 1958, in A. Paspates s book Commentary on the Greek Hospital, 1862; and in A. Paspates book with same title, 1880. 10 Yilmaz Oztuna, Sadun Aksut, Mehmet Guntekin, B.S. Ediboglu. Confusion and insufficient validation of sources can be observed in other questions, as for example in the impartment that Zakharia is versed in Arabopersian music which is wrongly interpreted to mean that he knew both Arab and Persian music. On the question of the Euterpe collection, it is understood that he has also written a book of popular songs, etc. 11 See Yilmaz Oztuna, Turk Musikisi Klasikerli, Istanbul 1972, s. 32. 12 ibid

22

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ERGOGRAPHY

Εργογραφικός κατάλογος Στόν κατάλογο πού ἀκολουθεῖ παρατίθεται καί ἡ πηγή προέλευσης, ὡς πρός τά ἔργα ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς. Οἱ κοσμικές του συνθέσεις ἐντοπίστηκαν καταγεγραμμένες σέ διάφορες ἐκδομένες τουρκικές μουσικές συλλογές, στό ἀρχεῖο τοῦ Κονσερβατουάρ τῆς Πόλης καί στίς συλλογές Εὐτέρπη καί Μουσικόν Απάνθισμα. A ΚΟΣΜΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ 1. Hicâz Beste, Devr-i kebîr & Berefşân, Yar Yıne tabıni gahı hayrele 2. Hicâz Beste, Berefşân, Tabı ruhısan ma dili suzanıma 3. Hicâz Beste Hϋmâyûn, Ağir Çenber, Ah dϋşmesin miskin (ἐκδοχή Α καί Β) 4. Uşşak Beste, Çenber, Ah camılalin sun peyapey 5. Uşşak Beste, Berefşân 6. Hϋseyni Beste, Berefşân, Şeb nem gibi saçılsın, Nafiz 7. Hϋseyni Beste, Ağir Çenber, Ah yar cemâlin, Nafiz (ἐκδοχή Α καί Β) 8. Isfahan Murabba, Çenber, Leyle i zϋlfϋn, Kilari Halife Nafiz Bey (ἐκδοχή Α καί Β) 9. Bûselîk Asirân Beste, Ağir Çenber, Ah La lin emdir hikmetin 10. Rast Beste, Çenber, Ah ren mev ciabı zϋm rϋtden, Nafiz 11. Sabâ Beste, Devr-i kebîr, Gulsitan-ı naksı hϋsnϋnden, Nafiz 12. Segâh Beste, Ağir Çenber, Ah Çesmi meygûnun, Ragip Pasa 13. Hϋseyni Beste, Ağir Çenber, Niğaha rushat olmuş 14. Hicâz Ağir Semâ î, Aksak Semâ î, Ah cihani hϋsnϋne meftϋn 15. Hϋseyni Nakis Ağir Semâ î, Aksak Semâ î, Tâl a tın devr-i kamerde, Nafiz 16. Isfahan Nakis Ağir Semâ î, Aksak Semâ î, Ah karar itmez gönül mürgi, Baki 17. Hüseyni Aksak Semâ î, Aksak Semâ î 18. Uzzal Nakis Yϋrϋk Semâ î, Yϋrϋk Semâ î, Terkeyledi gerçi beni 19. Isfahan Nakis Yürük Semâ î 20. Sabâ Saz Semâ îsi, Aksak Semâ î 21. Bestenigâr Peşrev, Devr-i kebîr B ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ογματικά οξαστικά τοῦ ἑσπερινοῦ. Γράμματα Αγ. Ιωάννου αμασκηνοῦ. 1. Τήν Παγκόσμιον δόξαν, ἦχος Α. ΕΒΕ 915. 2. Παρῆλθεν ἡ σκιά τοῦ νόμου, ἦχος Β. ΕΒΕ 915. 3. Πῶς μή θαυμάσωμεν, ἦχος Γ. ΕΒΕ 915. 4. Εν τῇ Ερυθρᾷ θαλάσσῃ, ἦχος πλ. Α. ΕΒΕ 915. 5. Τίς μή μακαρίσει σε, ἦχος πλ. Β. ΕΒΕ 915. 6. Μήτηρ μέν ἐγνώσθης, ἦχος Βαρύς. ΕΒΕ 915. 7. Ο Βασιλεύς τῶν οὐρανῶν, ἦχος πλ. Δ. ΕΒΕ 915.

List of works The origin of Zakharia s ecclesiastical music is indicated in the following list. His secular compositions were found copied in various publications of Turkish music collections in the archives of the Conservatoire at Istanbul, as well as in the Euterpe and Mousikon Apanthisma collections. A SECULAR MUSIC 1. Hicâz Beste, Devr-i kebîr & Berefşân, Yar Yıne tabıni gahı hayrele 2. Hicâz Beste, Berefşân, Tabı ruhısan ma dili suzanıma 3. Hicâz Beste Hϋmâyûn, Ağir Çenber, Ah dϋşmesin miskin (version A & B) 4. Uşşak Beste, Çenber, Ah camılalin sun peyapey 5. Uşşak Beste, Berefşân 6. Hϋseyni Beste, Berefşân, Şeb nem gibi saçılsın, lyrics by Nafiz 7. Hϋseyni Beste, Ağir Çenber, Ah yar cemâlin, lyrics by Nafiz (version A & B) 8. Isfahan Murabba, Çenber, Leyle i zϋlfϋn, lyrics by Kilari Halife Nafiz Bey (version A & B) 9. Bûselîk Asirân Beste, Ağir Çenber, Ah La lin emdir hikmetin 10. Rast Beste, Çenber, Ah ren mev ciabı zϋm rϋtden, lyrics by Nafiz 11. Sabâ Beste, Devr-i kebîr, Gulsitan-ı naksı hϋsnϋnden, lyrics by Nafiz 12. Segâh Beste, Ağir Çenber, Ah Çesmi meygûnun, lyrics by Ragip Pasa 13. Hϋseyni Beste, Ağir Çenber, Niğaha rushat olmuş 14. Hicâz Ağir Semâ î, Aksak Semâ î, Ah cihani hϋsnϋne meftϋn 15. Hϋseyni Nakis Ağir Semâ î, Aksak Semâ î, Tâl a tın devr-i kamerde, lyrics by Nafiz 16. Isfahan Nakis Ağir Semâ î, Aksak Semâ î, Ah karar itmez gönül mürgi, lyrics by Baki 17. Hüseyni Aksak Semâ î, Aksak Semâ î 18. Uzzal Nakis Yϋrϋk Semâ î, Yϋrϋk Semâ î, Terkeyledi gerçi beni 19. Isfahan Nakis Yürük Semâ î 20. Sabâ Saz Semâ îsi, Aksak Semâ î 21. Bestenigâr Peşrev, Devr-i kebîr B ECCLESIASTICAL MUSIC Dogmatic hymns at the Glory, Vespers. Texts by St. John of Damascus. 1. Ten Pankosmion doxan (Let us praise the Virgin Mary, the Glory of the world), first ekhos. NLG 915. 2. Parelthen he skia tou nomou (The shadow of the law passed), second ekhos. NLG 915. 3. Pos me thaumasomen (How can we not wonder), third ekhos. NLG 915. 4. En te Erythra thalasse (In the Red Sea of old), ekhos plagal of first. NLG 915. 5. Tis me makarisei se (Who will not bless you), ekhos plagal of second. NLG 915. 6. Meter men egnosthes (No tongue can speak of your wonderful childbearing...indeed, you were revealed to be a mother above nature), grave ekhos. NLG 915. 7. Ho Basileus ton ouranon (The King of heaven), ekhos plagal of fourth. NLG 915.