γραπτή εξέταση στo μάθημα Α Ρ Χ Α Ι Α Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Α ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ( Διδαγμένο κείμενο) Τάξη: Γ Λυκείου Τμήμα: Βαθμός: Ονοματεπώνυμο: Καθηγητές: ΑΡΕΤΑΚΗ Ε. ΜΠΟΥΜΠΟΥΣΗ Ε. Κείμενο από το πρωτότυπο: Πλάτωνος Πρωταγόρας 323Α 324C Ἵνα δὲ μὴ οἴῃ ἀπατᾶσθαι ὡς τῷ ὄντι ἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆς, τόδε αὖ λαβὲ τεκμήριον. Ἐν γὰρ ταῖς ἄλλαις ἀρεταῖς, ὥσπερ σὺ λέγεις, ἐάν τις φῇ ἀγαθὸς αὐλητὴς εἶναι, ἢ ἄλλην ἡντινοῦν τέχνην ἣν μή ἐστιν, ἢ καταγελῶσιν ἢ χαλεπαίνουσιν, καὶ οἱ οἰκεῖοι προσιόντες νουθετοῦσιν ὡς μαινόμενον ἐν δὲ δικαιοσύνῃ καὶ ἐν τῇ ἄλλῃ πολιτικῇ ἀρετῇ, ἐάν τινα καὶ εἰδῶσιν ὅτι ἄδικός ἐστιν, ἐὰν οὗτος αὐτὸς καθ αὑτοῦ τἀληθῆ λέγῃ ἐναντίον πολλῶν, ὃ ἐκεῖ σωφροσύνην ἡγοῦντο εἶναι, τἀληθῆ λέγειν, ἐνταῦθα μανίαν, καί φασιν πάντας δεῖν φάναι εἶναι δικαίους, ἐάντε ὦσιν ἐάντε μή, ἢ μαίνεσθαι τὸν μὴ προσποιούμενον [δικαιοσύνην] ὡς ἀναγκαῖον οὐδένα ὅντιν οὐχὶ ἁμῶς γέ πως μετέχειν αὐτῆς, ἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποις. Ὅτι μὲν οὖν πάντ ἄνδρα εἰκότως ἀποδέχονται περὶ ταύτης τῆς ἀρετῆς σύμβουλον διὰ τὸ ἡγεῖσθαι παντὶ μετεῖναι αὐτῆς, ταῦτα λέγω ὅτι δὲ αὐτὴν οὐ φύσει ἡγοῦνται εἶναι οὐδ ἀπὸ τοῦ αὐτομάτου, ἀλλὰ διδακτόν τε καὶ ἐξ ἐπιμελείας παραγίγνεσθαι ᾧ ἂν παραγίγνηται, τοῦτό σοι μετὰ τοῦτο πειράσομαι ἀποδεῖξαι. Ὅσα γὰρ ἡγοῦνται ἀλλήλους κακὰ ἔχειν ἄνθρωποι φύσει ἢ τύχῃ, οὐδεὶς θυμοῦται οὐδὲ νουθετεῖ οὐδὲ διδάσκει οὐδὲ κολάζει τοὺς ταῦτα ἔχοντας, ἵνα μὴ τοιοῦτοι ὦσιν, ἀλλ ἐλεοῦσιν οἷον τοὺς αἰσχροὺς ἢ σμικροὺς ἢ ἀσθενεῖς τίς οὕτως ἀνόητος ὥστε τι τούτων ἐπιχειρεῖν ποιεῖν; Ταῦτα μὲν γὰρ οἶμαι ἴσασιν ὅτι φύσει τε καὶ τύχῃ τοῖς ἀνθρώποις γίγνεται, τὰ καλὰ καὶ τἀναντία τούτοις ὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶ ἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποις, ἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃ, ἀλλὰ τἀναντία τούτων κακά, ἐπὶ τούτοις που οἵ τε θυμοὶ γίγνονται καὶ αἱ κολάσεις καὶ αἱ νουθετήσεις. Ὧν ἐστιν ἓν καὶ ἡ ἀδικία καὶ ἡ ἀσέβεια καὶ συλλήβδην πᾶν τὸ ἐναντίον τῆς πολιτικῆς ἀρετῆς. Ἔνθα δὴ πᾶς παντὶ θυμοῦται καὶ νουθετεῖ, δῆλον ὅτι ὡς ἐξ ἐπιμελείας καὶ μαθήσεως κτητῆς οὔσης. Εἰ γὰρ ἐθέλεις ἐννοῆσαι τὸ κολάζειν, ὦ Σώκρατες, τοὺς ἀδικοῦντας τί ποτε δύναται, αὐτό σε διδάξει ὅτι οἵ γε ἄνθρωποι ἡγοῦνται παρασκευαστὸν εἶναι ἀρετήν. Οὐδεὶς γὰρ κολάζει τοὺς ἀδικοῦντας πρὸς τούτῳ τὸν νοῦν ἔχων καὶ τούτου ἕνεκα, ὅτι ἠδίκησεν, ὅστις μὴ ὥσπερ θηρίον ἀλογίστως τιμωρεῖται ὁ δὲ μετὰ λόγου ἐπιχειρῶν κολάζειν οὐ τοῦ παρεληλυθότος ἕνεκα - 1 -
ἀδικήματος τιμωρεῖται οὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείη ἀλλὰ τοῦ μέλλοντος χάριν, ἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθέντα. Καὶ τοιαύτην διάνοιαν ἔχων διανοεῖται παιδευτὴν εἶναι ἀρετήν ἀποτροπῆς γοῦν ἕνεκα κολάζει. Ταύτην οὖν τὴν δόξαν πάντες ἔχουσιν ὅσοιπερ τιμωροῦνται καὶ ἰδίᾳ καὶ δημοσίᾳ. Τιμωροῦνται δὲ καὶ κολάζονται οἵ τε ἄλλοι ἄνθρωποι οὓς ἂν οἴωνται ἀδικεῖν, καὶ οὐχ ἥκιστα Ἀθηναῖοι οἱ σοὶ πολῖται ὥστε κατὰ τοῦτον τὸν λόγον καὶ Ἀθηναῖοί εἰσι τῶν ἡγουμένων παρασκευαστὸν εἶναι καὶ διδακτὸν ἀρετήν. Ὡς μὲν οὖν εἰκότως ἀποδέχονται οἱ σοὶ πολῖται καὶ χαλκέως καὶ σκυτοτόμου συμβουλεύοντος τὰ πολιτικά, καὶ ὅτι διδακτὸν καὶ παρασκευαστὸν ἡγοῦνται ἀρετήν, ἀποδέδεικταί σοι, ὦ Σώκρατες, ἱκανῶς, ὥς γέ μοι φαίνεται. Π Α Ρ Α Τ Η Ρ Η Σ Ε Ι Σ Α. Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε το παρακάτω απόσπασμα: «Ἵνα δὲ μὴ οἴῃ ἀπατᾶσθαι μετὰ τοῦτο πειράσομαι ἀποδεῖξαι.». μονάδες 10 Β1. «Ἐν γὰρ ταῖς ἄλλαις ἀρεταῖς ἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποις.». Αφού αναφέρετε τι προσπαθεί να αποδείξει ο Πρωταγόρας στο παραπάνω απόσπασμα, να παρουσιάσετε την επιχειρηματολογία του και να την αξιολογήσετε. μονάδες 10 Β2. Με βάση τα δεδομένα της τρίτης παραγράφου, ποιος θα πρέπει να είναι ο χαρακτήρας της ποινής σύμφωνα με τον Πρωταγόρα; μονάδες 10 Β3. «.ἐπὶ τούτοις που οἵ τε θυμοὶ γίγνονται»: Για να μην υπάρξουν θυμοί και τιμωρίες εξαιτίας της απουσίας εκείνων των αγαθών που αποκτώνται μέσω της άσκησης και της διδασκαλίας, οι Αθηναίοι εκπαιδεύουν τα παιδιά τους. Στο μεταφρασμένο απόσπασμα του Πρωταγόρα που ακολουθεί (325C 326A) δίνονται οι παράγοντες και οι τρόποι αγωγής των νέων στην Αθήνα. Ποιοι είναι αυτοί; Πλάτωνος Πρωταγόρας( 325C 326A) Στην πραγματικότητα, αρχίζουν από την παιδική ηλικία να διδάσκουν και να νουθετούν, συνεχίζοντας για όλη τη ζωή. Αμέσως μόλις αρχίσει να καταλαβαίνει ένα παιδί τι του λένε, και η παραμάνα του και η μητέρα του και ο παιδαγωγός του και ο ίδιος ο πατέρας του αγωνίζονται γιʹ αυτό το πράγμα, για το πώς δηλαδή θα βελτιωθεί το αγόρι, διδάσκοντάς το για κάθε του πράξη και για κάθε του λόγο και εξηγώντας του ότι αυτό είναι δίκαιο και το άλλο άδικο, και ότι αυτό είναι καλό και το άλλο αισχρό, και αυτό όσιο και εκείνο ανόσιο, και ότι αυτά πρέπει να τα κάνεις και αυτά να μην τα κάνεις. Κι όταν ακούει με τη θέλησή του, πάει καλά. Εάν όμως δεν υπακούει, τότε, με τις απειλές και τα χτυπήματα το ʺισιώνουνʺ, σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνει. Κι ύστερα, όταν το στέλνουν στους δασκάλους, δίνουν εντολή να επιμεληθεί ο δάσκαλος - 2 -
περισσότερο την εὐκοσμία των παιδιών, παρά τα γράμματα και τη μουσική. Και οι δάσκαλοι άλλωστε γιʹ αυτό φροντίζουν κυρίως. Και μόλις τα αγόρια μάθουν τα γράμματα και είναι σε θέση στο εξής να καταλάβουν ένα γραπτό κείμενο, όπως μέχρι τώρα καταλάβαιναν τον προφορικό λόγο, τα βάζουν, καθισμένα στα θρανία τους, να διαβάζουν δυνατά τα ποιήματα των μεγάλων ποιητών και τα αναγκάζουν να μάθουν απέξω αυτά τα έργα, στα οποία υπάρχουν πολλές συμβουλές, αλλά και αναλύσεις για τα πράγματα, και ἔπαινοι και ἐγκώμια για τους αρχαίους ήρωες, προκειμένου το αγόρι να θελήσει να τους μιμηθεί και να έχει διάθεση να γίνει παρόμοιος. [...] μονάδες 10 Β4. Ποιο είναι το θέμα του διαλόγου «Πρωταγόρας», όπως φαίνεται από τον πρόλογο του έργου και με ποιον τρόπο αναδεικνύεται; μονάδες 10 Β5. Να εντοπίσετε στο πρωτότυπο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξη για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις και να την καταγράψετε: οίηση, εργολάβος, δοκάρι, πειρατής, πρόσωπο, θεσμός, απότομος, απείκασμα, καχεξία, γενέθλια. μονάδες 10 Τύχῃ ἀγαθῇ! - 3 -
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ (Διδαγμένο κείμενο) Π Α Ρ Α Τ Η Ρ Η Σ Ε Ι Σ Α. Και για να μη νομίζεις πως εξαπατάσαι ότι πράγματι όλοι οι άνθρωποι νομίζουν πως κάθε άντρας συμμετέχει και στη δικαιοσύνη και στην άλλη πολιτική αρετή, πάρε πάλι αυτό εδώ ως απόδειξη. Στις άλλες δηλαδή ικανότητες, όπως ακριβώς εσύ λες, αν κάποιος ισχυρίζεται ότι είναι ικανός αυλητής ή [ικανός] σε οποιαδήποτε άλλη τέχνη, στην οποία δεν είναι, ή τον περιγελούν ή οργίζονται, και οι συγγενείς του πλησιάζοντάς τον τον συμβουλεύουν με την ιδέα ότι είναι παράφρων στη δικαιοσύνη όμως και στην άλλη πολιτική αρετή, και αν ακόμα ξέρουν για κάποιον ότι είναι άδικος, αν αυτός ο ίδιος λέει την αλήθεια σε βάρος του μπροστά σε πολλούς, πράγμα το οποίο θεωρούσαν σ εκείνη την περίπτωση ότι είναι σωφροσύνη, να λέει δηλαδή την αλήθεια, σ αυτή την περίπτωση τρέλα, και ισχυρίζονται ότι όλοι πρέπει να λένε ότι είναι δίκαιοι, είτε είναι είτε όχι, αλλιώς [ισχυρίζονται] ότι είναι τρελός αυτός που δεν προσποιείται [τη δικαιοσύνη ή τον δίκαιο] γιατί, κατά τη γνώμη τους, είναι αναγκαίο ο καθένας χωρίς εξαίρεση να συμμετέχει σ αυτή κατά κάποιον τρόπο, διαφορετικά να μην υπάρχει ανάμεσα στους ανθρώπους. Ότι εύλογα λοιπόν δέχονται κάθε άντρα ως σύμβουλο γι αυτή την αρετή, επειδή νομίζουν ότι όλοι συμμετέχουν σ αυτή, αυτά λέω ότι όμως νομίζουν πως αυτή δεν είναι έμφυτη ούτε έρχεται αυτόματα, αλλά πως μπορεί και να διδαχτεί και [πως] επέρχεται με τη φροντίδα σε όποιον τυχόν επέρχεται, αυτό θα προσπαθήσω στη συνέχεια να σου αποδείξω. Β1. Στη συγκεκριμένη ενότητα, ο Πρωταγόρας, επιχειρώντας να πείσει το Σωκράτη για την καθολικότητα της πολιτικής αρετής, τη λαμβάνει ως δεδομένη και προσπαθεί να την αποδείξει με τρόπο εμπειρικό. Συγκεκριμένα, αναφέρει δύο εμπειρικές περιπτώσεις: Όποιος πολίτης ισχυρίζεται ότι κατέχει κάποια συγκεκριμένη τέχνη, που στην πραγματικότητα δεν τη γνωρίζει, αντιμετωπίζεται κοροϊδευτικά, με οργή και θεωρείται τρελός. Οι Αθηναίοι δεν ανέχονται αυτούς που θέλουν να μιλήσουν για ειδικά ζητήματα, ενώ είναι ανίδεοι και ανειδίκευτοι. Ενώ, εννοείται, αν παραδεχτεί ότι δεν την ξέρει, θεωρείται συνετός. Έτσι στην περίπτωση των τεχνών το ψέμα και η προσποίηση θεωρείται παράλογη συμπεριφορά, ενώ η παραδοχή της αλήθειας είναι ένδειξη σωφροσύνης. Όποιος όμως παραδεχτεί σε βάρος του ότι είναι άδικος, δηλαδή στην ουσία ότι δε μετέχει στην πολιτική αρετή, κι αν ακόμη αυτό ισχύει, χαρακτηρίζεται και πάλι τρελός. Επομένως, στην περίπτωση της πολιτικής αρετής το ψέμα και η προσποίηση θεωρείται ένδειξη σωφροσύνης, ενώ η παραδοχή της αλήθειας είναι παράλογη συμπεριφορά, επειδή θα βρεθεί εκτός κοινωνίας. Τα παραπάνω αποδεικνύουν, κατά τον Πρωταγόρα, ότι το να είναι κανείς δίκαιος είναι αναγκαίος όρος της ανθρώπινης ύπαρξης και της συμμετοχής του στην κοινωνική ζωή ο κάθε άνθρωπος εξ ορισμού κατέχει τη δικαιοσύνη και την πολιτική αρετή που του επιτρέπουν να έχει την ιδιότητα του πολίτη. Με άλλα λόγια οι - 4 -
άνθρωποι θεωρούν την πολιτική αρετή σύμφυτη με την ανθρώπινη υπόσταση, καθότι η πολιτική αρετή αποτελεί βασική προϋπόθεση για την αρμονική κοινωνική συμβίωση, γι αυτό και αν κάποιος τη στερείται, πρέπει να προσποιείται ότι την κατέχει. Ειδικά το επίρρημα ἁμῶς γε πως αποκαλύπτει ότι κατά τον Πρωταγόρα εκείνο που απαιτείται να υπάρχει σε κάθε πολίτη δεν είναι το ανώτατο επίπεδο πολιτικής αρετής, αλλά έστω το ελάχιστο. Γι αυτό και οι κυρώσεις είναι αμείλικτες. Αξιολογώντας τη συλλογιστική πορεία του Πρωταγόρα μπορούμε να πούμε ότι προσκομίζει εμπειρική απόδειξη. Το επιχείρημά του, επειδή στηρίζεται στην κοινή αντίληψη και σε δεδομένα της καθημερινής ζωής στα πλαίσια της αθηναϊκής κοινωνίας, μπορεί να θεωρηθεί σχετικά πειστικό. Από την άλλη όμως θα μπορούσαμε να διακρίνουμε μια σημαντική αδυναμία, κυρίως λόγω της χρήσης δεοντολογικής διατύπωσης : καί φασιν πάντας δεῖν φάναι εἶναι δικαίους και ἀναγκαῖον οὐδένα ὅντιν οὐχὶ ἁμῶς γέ πως μετέχειν αὐτῆς, ἤ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποις που παραπέμπει όχι στο τι γίνεται και ισχύει στην πραγματικότητα αλλά στο τι πρέπει να γίνεται. Ο Πρωταγόρας δηλαδή δεν αποδεικνύει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής, αλλά την αναγκαιότητα της ύπαρξής της για τη διατήρηση της πόλης. Β2. Ο Πρωταγόρας θα προσπαθήσει να αποδείξει ότι η ποινή τιμωρία που επιβάλλεται από μια ευνομούμενη κοινωνία σε όποιον διαπράττει μια αδικία εντάσσεται και αυτή στα μέσα «διδαχής» που χρησιμοποιεί η ίδια η κοινωνία, προκειμένου ο παραβάτης να αποκτήσει την πολιτική αρετή, την οποία αμέλησε ως τότε να αποκτήσει. Τονίζει, λοιπόν, ότι κανείς δεν επιβάλλει τιμωρία σε όσους διαπράττουν αδικία με σκοπό την τυφλή εκδίκηση (τούτου ἕνεκα, ὅτι ἠδίκησεν), ή με σκοπό να εμποδίσει την πράξη αυτή καθαυτή (οὐ τοῦ παρεληλυθότος ἕνεκα ἀδικήματος), αφού αυτή διεπράχθη, αλλά επιβάλλεται κυρίως για το μέλλον (τοῦ μέλλοντος χάριν) με σκοπό το σωφρονισμό του δράστη και τον παραδειγματισμό των άλλων ανθρώπων ( ἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθέντα) αφού θα διαπιστώσουν ότι αυτός τιμωρήθηκε. Σύμφωνα με το σοφιστή, η ποινή έχει σωφρονιστικό και παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό η ποινή δεν είναι μέσο εκδίκησης εκ μέρους όλης της κοινωνίας εναντίον όποιου αδίκησε, αλλά ένας τρόπος σωφρονισμού του δράστη, ώστε να συνετιστεί ο ίδιος, και ένας τρόπος παραδειγματισμού των άλλων ανθρώπων, ώστε να αποτραπούν παρόμοιες πράξεις και στο μέλλον. Πράγματι η ποινή θα πρέπει να αποσκοπεί από τη μια στη διαπαιδαγώγηση και στην αναμόρφωση (κι όχι στην εξόντωση) του δράστη, ώστε να καταστεί αυτός και πάλι, αφού εκτίσει την ποινή του και αντιληφθεί το σφάλμα του, χρήσιμο μέλος της κοινωνίας και από την άλλη στον παραδειγματισμό του κοινωνικού συνόλου, ώστε να αποφεύγεται η διάπραξη αδικημάτων. Γενικότερα, η ποινή θα πρέπει να αποσκοπεί στο να αποτρέψει τον επίδοξο παραβάτη από ενδεχόμενη παράνομη πράξη, διδάσκοντάς του ότι η ενσυνείδητη πειθαρχία και η υπακοή στους νόμους είναι απαραίτητες προϋποθέσεις - 5 -
για την αρμονική συμβίωση των μελών της κοινωνίας. Τέλος η ποινή οφείλει να αποβλέπει στη δημοκρατική και φιλελεύθερη διαπαιδαγώγηση του πολίτη, να διαπλάθει το χαρακτήρα του, να τον κοινωνικοποιεί και εν γένει να προστατεύει την κοινωνική αρμονία και τάξη. Είναι δηλαδή έλλογη τιμωρία όχι «άλογη» που ισχύει στα θηρία και στηρίζεται στην πεποίθηση ότι θα επιτευχθεί βελτίωση του δράστη. Ο Πρωταγόρας δίνει προφανώς παιδαγωγικό τελεολογικό περιεχόμενο στο γεγονός της τιμωρίας και ζητά εξανθρωπισμό της δικαιοσύνης. Αυτό σημαίνει ότι κάποιος δεν είναι καλός ή κακός, δίκαιος ή άδικος εκ φύσεως, γιατί τότε θα ήταν αδύνατο να αλλάξει ο χαρακτήρας του, να βελτιωθεί, άρα δε θα ήταν υπεύθυνος για την αδικία ούτε θα μπορούσε να του επιβληθεί ποινή. Το γεγονός ότι οι κοινωνίες έχουν προβλέψει τιμωρίες για πράξεις αδικίας αποδεικνύει πως υπάρχει μια γενική, πανανθρώπινη πίστη στην ιδέα πως το να είναι κανείς καλός πολίτης δεν είναι θέμα φύσης ή τύχης, αλλά κάτι που το διδάσκεται και το κατακτά με τη θέλησή του. Β3. Οι θυμοί και οι τιμωρίες χρησιμοποιούνται όχι στην περίπτωση των φυσικών κακών, αλλά στην περίπτωση της απουσίας εκείνων των αγαθών που αποκτώνται με φροντίδα, άσκηση και διδασκαλία «ἐξ ἐπιμελείας καὶ ἀσκήσεως καὶ διδαχῆς». Κατηγορούνται, λοιπόν ο άνθρωποι για όσα μπορούν να αποκτήσουν, αλλά δεν απέκτησαν επειδή δε θέλησαν να τα διδαχθούν. Στην περίπτωση αυτή θεωρούνται άξιοι τιμωρίας, επειδή αδιαφόρησαν για την αρετή και υφίστανται τους θυμούς. Με τον όρο «θυμός» νοείται: α) η ψυχή ή το πνεύμα, το στοιχείο της ζωής, της αίσθησης ή της σκέψης, ειδικά των ισχυρών συναισθημάτων και παθών β) η ψυχή, η πνοή, η ζωή γ) οι επιθυμίες και οι ορέξεις δ) η θέληση ε) η τόλμη, το θάρρος στ) η οργή, το πάθος, ο θυμός. Ο Πλάτων διαιρεί το ζωώδες μέρος της ψυχής σε θυμόν και ἐπιθυμίας, δηλαδή πάθος και ορμή. Παράλληλα, στο μεταφρασμένο απόσπασμα πληροφορούμαστε για τους εκπαιδευτικούς θεσμούς που είχαν αναπτυχθεί στην κλασική Αθήνα, προκειμένου οι νέοι να αποκτήσουν την πολιτική αρετή, αναγκαία προϋπόθεση για μια ομαλή κοινωνική συμβίωση. Η πόλη φρόντιζε για την εκπαίδευση των παιδιών της, αν και δεν είχε οργανώσει η ίδια την παιδεία, αλλά την είχε αφήσει στην οικογένεια ή στην πρωτοβουλία των ιδιωτών. Η πολιτεία απλώς ασκούσε την εποπτεία. Στην αγωγή των νέων έπαιρναν μέρος πολλοί παράγοντες: Η διδασκαλία και ο νουθεσίες ἀρχιζαν από την παιδική ηλικία. Μόλις το παιδί αρχίζει να συνειδητοποιεί αυτά που λέγονται, τότε γίνεται δέκτης της πρώτης βαθμίδας εκπαίδευσης, της κατ οίκον διδασκαλίας. Σ αυτό το πρώτο στάδιο οι ίδιοι οι γονείς αναλαμβάνουν παιδαγωγικές πρωτοβουλίες, βοηθούμενοι και από την τροφό και τον παιδαγωγό, και δίνουν στο παιδί τις βάσεις της ηθικής συμπεριφοράς. Αρχικά το παιδί δεν έχει συναίσθηση του καλού και του κακού ή του δίκαιου και του άδικου (ο σοφιστής εδώ χρησιμοποιεί σκόπιμα πολλές αντιθέσεις: - 6 -
δίκαιο άδικο, καλό αισχρό, όσιο ανόσιο), γι αυτό μέσα από συμβουλές, προτροπές και τιμωρίες μαθαίνει τον κόσμο που το περιβάλλει και τα όρια της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Οι γονείς και οι παιδαγωγοί οφείλουν να υποδείξουν τους τρόπους συμπεριφοράς που επιβάλλει η κοινωνία και να ηθικοποιήσουν σωστα τα παιδιά. Ο σκοπός, δηλαδή, της προσχολικής αγωγής ήταν η διαμόρφωση ηθικού χαρακτήρα, να γίνουν δηλαδή τα παιδιά φορείς ηθικών στοιχείων, και το αντικείμενο της αγωγής ήταν η εκμάθηση και κατανόηση βασικών ηθικών αξιών, όπως το καλό, το δίκαιο, το όσιο. Στο σημείο αυτό ο Πρωταγόρας χρησιμοποιεί μια εύστοχη παρομοίωση: όταν το παιδί παρεκκλίνει από τα όρια που του επιβάλλονται, εκείνοι που ασκούν το έργο της αγωγής το «ισιώνουν», το διορθώνουν, το επαναφέρουν στην ευθεία, όπως ισιώνουμε ένα δέντρο που λυγίζει και γέρνει. (Η παρομοίωση αυτή προετοιμάζει την ετυμολογική ερμηνεία που θα δοθεί λίγο πιο κάτω στη λέξη εὐθῦναι). Κατόπιν, αναφέρεται η δεύτερη βαθμίδα εκπαίδευσης που ανατίθεται πλέον σε εξωοικογενειακούς παράγοντες, στους δασκάλους. Οι Αθηναίοι έστελναν τα παιδιά τους στους δασκάλους από τον 6ο ή 7ο χρόνο της ηλικίας τους. Σκοπός της αγωγής των νέων ήταν η ευκοσμία, δηλαδή η ηθική και ψυχική καλλιέργεια, η διαμόρφωση ηθικής προσωπικότητας και όχι τόσο η παροχή ειδικών γνώσεων. Στα πλαίσια της σχολικής αγωγής, κύρια επιδίωξη ήταν να γεννηθεί στο μαθητή ο θαυμασμός για αξιόλογους και σπουδαίους άντρες και η επιθυμία να ακολουθήσει το παράδειγμά τους, ώστε να τους μιμείται. Αυτό γινόταν εφικτό με την επαφή των μαθητών με την ποίηση που προσφέρει πολλά διδάγματα, επαίνους και εγκώμια αξιόλογων και σπουδαίων αντρών. Η ανάγνωση και η απομνημόνευση ποιημάτων ήταν ένα από τα κύρια αντικείμενα σπουδής των μαθητών. Ένας μαθητής σε σχολείο της Αθήνας του 5ου αιώνα διδάσκονταν επικά ποιήματα του Ομήρου και του Ησιόδου και λυρικά ποιήματα (ελεγειακά ιαμβικά) του Σόλωνα και του Θέογνη. Αυτά έπρεπε όχι μόνο να τα προσεγγίζει ερμηνευτικά, αλλά κυρίως να τα αποστηθίζει, γιατί θεωρούσαν ότι μέσω του περιεχομένου τους θα γεννιόταν η επιθυμία στα νεαρά άτομα να μιμηθούν τα πρόσωπα που εξαίρονταν και υμνούνταν σ αυτά τα ποιήματα, τα οποία ήταν πρότυπα αρετής και ανδρείας Έτσι, οι νεαροί Αθηναίοι θα κατόρθωναν να μοιάσουν στους αγαθούς παλαιούς άνδρες. Αυτή ήταν η βασική εκπαίδευση των παιδιών στην Αθήνα. Το επόμενο στάδιο αγωγής ήταν έργο της πολιτείας. Β4. Ο Σωκράτης διηγείται κατ αρχήν στον ανώνυμο φίλο του πώς βρέθηκε στο σπίτι του Καλλία, όπου φιλοξενείται ο διάσημος σοφιστής Πρωταγόρας. Ο Ιπποκράτης, ένας νεαρός φίλος του Σωκράτη γεμάτος πάθος για τη μόρφωση και θαυμασμό για τους μεγάλους διανοητές, έτρεξε τα χαράματα στο σπίτι του Σωκράτη για να τον ειδοποιήσει πως ο Πρωταγόρας έφτασε στην Αθήνα. Ο Ιπποκράτης θέλει να γίνει μαθητής του Πρωταγόρα και παρακαλεί τον Σωκράτη να τον βοηθήσει - 7 -
να παρουσιαστεί στο μεγάλο σοφιστή. Ο Σωκράτης αρχίζει να ρωτά τον νεαρό γιατί θέλει να μαθητεύσει κοντά στον Πρωταγόρα και τι ακριβώς ελπίζει να μάθει από αυτόν. Ο ενθουσιώδης Ιπποκράτης, που εκτός από τον ενθουσιασμό της νεότητάς του δεν διαθέτει ακόμα και μεγάλη σοφία, δεν μπορεί βεβαίως να απαντήσει. Έτσι, ο Σωκράτης δέχεται να πάνε μαζί στο σπίτι του Καλλία και να ρωτήσει αυτός, για λογαριασμό του Ιπποκράτη, τι ακριβώς μπορεί ο Πρωταγόρας να διδάξει τον νεαρό. Βλέπουμε έτσι, ήδη από την αρχή, να αναδεικνύεται το θέμα της φιλοσοφικής συζήτησης που θα ακολουθήσει. Ο Πρόλογος αυτός δεν είναι απλώς η εικόνα ενός στιγμιότυπου της ζωής των νέων στην Αθήνα, είναι, πολύ περισσότερο, η πραγματική εισαγωγή στο θέμα: ποια είναι η αξία της σοφιστικής, και μπορούν οι σοφιστές (ή οποιοσδήποτε άλλος) να διδάξει στους νέους την αρετή; Β5. οίηση : οἴῃ, οἶμαι, οἴονται, οἴωνται εργολάβος : λαβέ, συλλήβδην δοκάρι : ἀποδέχονται πειρατής : πειράσομαι πρόσωπο : ἰδὼν θεσμός: νουθετοῦσιν, νουθετεῖ, νουθετήσεις, θείη απότομος: σκυτοτόμου απείκασμα: εἰκότως καχεξία: μετέχειν, κακά, ἔχειν, ἔχοντας, ἔχῃ, ἔχων, ἔχουσιν γενέθλια: παραγίγνεσθαι, παραγίγνηται, γίγνεται, γίγνεσθαι, γίγνονται, ἀγένητον - 8 -
γραπτή εξέταση στo μάθημα ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ( Αδίδακτο κείμενο) Τάξη: Γ Λυκείου Τμήμα: Βαθμός: Ονοματεπώνυμο: Καθηγητές: Στοϊμένου Ειρήνη Κείμενο από το πρωτότυπο : Ισοκράτους, κατά Σοφιστών, 3 4 Οὗτοι τοίνυν εἰς τοῦτο τόλμης ἐληλύθασιν, ὥστε πειρῶνται πείθειν τοὺς νεωτέρους ὡς, ἤν αὐτοῖς πλησιάζωσιν, ἅ τε πρακτέον ἐστὶν εἴσονται καὶ διὰ ταύτης τῆς ἐπιστήμης εὐδαίμονες γενήσονται. Καὶ τηλικούτων ἀγαθῶν αὑτοὺς διδασκάλους καὶ κυρίους καταστήσαντες οὐκ αἰσχύνονται τρεῖς ἢ τέτταρας μνᾶς ὑπὲρ τούτων αἰτοῦντες ἀλλ εἰ μέν τι τῶν ἄλλων κτημάτων πολλοστοῦ μέρους τῆς ἀξίας ἐπώλουν, οὐκ ἂν ἠμφεσβήτησαν ὡς οὐκ εὖ φρονοῦντες τυγχάνουσιν, σύμπασαν δὲ τὴν ἀρετὴν καὶ τὴν εὐδαιμονίαν οὕτως ὀλίγου τιμῶντες, ὡς νοῦν ἔχοντες διδάσκαλοι τῶν ἄλλων ἀξιοῦσιν γίγνεσθαι. ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ Πολλοστόν μέρος: ελάχιστο μέρος Π Α Ρ Α Τ Η Ρ Η Σ Ε Ι Σ Α. Να μεταφράσετε το κείμενο. μονάδες 20 Β1. Να γράψετε τους ζητούμενους τύπους για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου. ἀξιοῦσι: πείθειν: τυγχάνουσιν: πειρῶνται: αἰσχύνονται: β ενικό προστακτικής ενεργητικού ενεστώτα απαρέμφατο ενεργητικού παρακειμένου γ ενικό ευκτικής ενεργητικού αορίστου α β ενικό προστακτικής μέσου αορίστου β απαρέμφατο ενεργητικού αορίστου α απαρέμφατο αορίστου β γ πληθυντικό ευκτικής μέλλοντα γ ενικό οριστικής παρατατικού μέσης φωνής γ πληθυντικό ευκτικής ενεστώτα γ ενικό οριστικής μέσου παρακειμένου μονάδες 5-1 -
Β2. Να γράψετε τους ζητούμενους τύπους για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου. εὐδαίμονες: αὑτοὺς: κτημάτων: ὀλίγου: φρονοῦντες: επίρρημα θετικού βαθμού και κλητική ενικού στο αρσενικό γένος δοτική ενικού και πληθυντικού β προσώπου στο θηλυκό γένος της ίδιας αντωνυμίας ονομαστική ενικού και δοτική πληθυντικού την ίδια πτώση στο συγκριτικό και υπερθετικό βαθμό ονομαστική και δοτική ενικού στο θηλυκό γένος μονάδες 5 Γ1. Να αναγνωρίσετε το είδος του υποθετικού λόγου (1 μον.) και να τον μετατρέψετε κατά τρόπο που να δηλώνει την απλή σκέψη (2 μον.) εἰ μέν τι τῶν ἄλλων κτημάτων πολλοστοῦ μέρους τῆς ἀξίας ἐπώλουν, οὐκ ἂν ἠμφεσβήτησαν: μονάδες 3 Γ2. Να αναγνωρισθούν συντακτικά οι λέξεις. τόλμης, ἀγαθῶν, διδασκάλους, αἰτοῦντες, ὀλίγου: Γ3. Να αναλυθούν οι παρακάτω μετοχές σε δευτερεύουσες προτάσεις μονάδες 5 Ταῦτα δράσας συμμάχους ἕξεις τοὺς θεούς. Ἀγησίλαος δέ καίπερ αἰσθόμενος ταῦτα ὅμως ἐνέμεινε ταῖς σπονδαῖς. μονάδες 2-2 -
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ (Αδίδακτο κείμενο) Π Α Ρ Α Τ Η Ρ Η Σ Ε Ι Σ Α. Αυτοί λοιπόν έχουν φτάσει σ αυτό το σηµείο του θράσους, ώστε προσπαθούν να πείθουν τους πιο νέους πως, αν τους κάνουν παρέα, και θα µάθουν αυτά που πρέπει να κάνουν και ότι µέσα από αυτή τη γνώση θα γίνουν ευτυχισµένοι. Και µολονότι αναδείχτηκαν δάσκαλοι και κάτοχοι τόσων σπουδαίων αγαθών δεν ντρέπονται να ζητούν τρεις ή τέσσερις µνες γι αυτά. Ωστόσο, εάν, από τη µια, πωλούσαν κάποιο άλλο απόκτηµα έναντι ελαχίστου µέρους της αξίας του, θα οµολογούσαν (συµφωνούσαν) ότι τυχαίνει να µην είναι συνετοί, από την άλλη, όµως, ενώ εκτιµούν ολόκληρη την αρετή και την ευτυχία τόσο λίγο, έχουν την αξίωση να θεωρούνται δάσκαλοι των άλλων ως συνετοί. μονάδες 20 Β1. Να γράψετε τους ζητούµενους τύπους για καθεµιά από τις παρακάτω λέξεις του κειµένου. ἀξιοῦσι: β ενικό προστακτικής ενεργητικού ενεστώτα: ἀξίου απαρέµφατο ενεργητικού παρακειµένου: ἠξιωκέναι πείθειν: γ ενικό ευκτικής ενεργητικού αορίστου α : πείσαι/ειε β ενικό προστακτικής µέσου αορίστου β : πιθοῦ απαρέµφατο ενεργητικού αορίστου α : πεῖσαι τυγχάνουσιν: απαρέµφατο αορίστου β : τυχεῖν γ πληθυντικό ευκτικής µέλλοντα: τεύξοιντο πειρῶνται: γ ενικό οριστικής παρατατικού µέσης φωνής: ἐπειρᾶτο γ πληθυντικό ευκτικής ενεστώτα: πειρῷντο αἰσχύνονται: γ ενικό οριστικής µέσου παρακειµένου: ᾔσχυνσαι μονάδες 5 Β2. Να γράψετε τους ζητούµενους τύπους για καθεµιά από τις παρακάτω λέξεις του κειµένου. εὐδαίμονες: επίρρηµα θετικού βαθµού και κλητική ενικού στο αρσενικό γένος: εὐδαιμόνως, εὔδαιμον αὑτοὺς: δοτική ενικού και πληθυντικού β προσώπου στο θηλυκό γένος της ίδιας αντωνυµίας: σεαυτῇ, ὑμῖν αὐταῖς κτημάτων: ονοµαστική ενικού και δοτική πληθυντικού: κτῆμα, κτήμασι ὀλίγου: την ίδια πτώση στο συγκριτικό και υπερθετικό βαθµό: μείονος, ὀλιγίστου φρονοῦντες: ονοµαστική και δοτική ενικού στο θηλυκό γένος: φρονοῦσα, φρονούσῃ μονάδες 5-3 -
Γ1. Να αναγνωρίσετε το είδος του υποθετικού λόγου (1 µον.) και να τον µετατρέψετε κατά τρόπο που να δηλώνει την απλή σκέψη (2 µον.) εἰ µέν τι τῶν ἄλλων κτηµάτων πολλοστοῦ µέρους τῆς ἀξίας ἐπώλουν, οὐκ ἂν ἠμφεσβήτησαν: Πρόκειται για υποθετικό λόγο του μη πραγματικού Απλή σκέψη: εἰ πωλοῖεν, οὐκ ἂν ἀμφισβητήσαιεν/σειαν Γ2. Να αναγνωρισθούν συντακτικά οι λέξεις. μονάδες 3 τόλµης: γενική διαιρετική από το εἰς τοῦτο ἀγαθῶν: γενική αντικειμενική από το διδασκάλους και κυρίους διδασκάλους: κατηγορούμενο στο αὑτούς αἰτοῦντες: κατηγορηματική μετοχή από το αἰσχύνονται ὀλίγου: γενική της αξίας από το τιμῶντες Γ3. Να αναλυθούν οι παρακάτω µετοχές σε δευτερεύουσες προτάσεις μονάδες 5 Ταῦτα δράσας συµµάχους ἕξεις τοὺς θεούς: ἂν δράσῃς Ἀγησίλαος δέ καίπερ αἰσθόμενος ταῦτα ὅµως ἐνέµεινε ταῖς σπονδαῖς: εἰ καὶ ᾔσθετο μονάδες 2-4 -