ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Ενότητα 8 η : Συνταγματική αρχή της ισότητας (γενικό μέρος) Λίνα Παπαδοπούλου Αν. Καθηγήτρια Συνταγματικού Δικαίου
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στο πλαίσιο του εκπαιδευτικού έργου της διδάσκουσας. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3
Περιεχόμενα ενότητας Έννοια και νομική φύση της συνταγματικής αρχής της ισότητας Φορείς και αποδέκτες της γενικής αρχής της ισότητας Διακρίσεις / μορφές ισότητας Θεμιτά κριτήρια διακριτικής μεταχείρισης Νομική Σχολή ΑΠΘ 4
Σκοποί ενότητας Να μελετηθεί η γενική αρχή της ισότητας της παρ. 1 του αρ. 4 Σ ωςσυνταγματικήαρχήαπό την οποία απορρέουν ειδικότερες αξιώσεις για ίση μεταχείριση του πολίτη Να γίνει αντιληπτή η λειτουργία της συνταγματικής αρχής της ισότητας στη δικαστηριακή πράξη μέσα από νομολογιακά παραδείγματα που φωτίζουν τις ειδικότερες πτυχές του ελέγχου του σεβασμού της αρχής από τον νομοθέτη 5
Κανονιστικό περιεχόμενο αρχής της ισότητας Ά 4 (1) Σ: Oι Έλληνες είναι ίσοι ενώπιον του νόμου. Περιεχόμενο αρχής ισότητας: όμοια μεταχείριση προσώπων που βρίσκονται σε όμοιες συνθήκες και ανόμοια μεταχείριση προσώπων που βρίσκονται σε ανόμοιες συνθήκες
Φορείς Φορείς της γενικής αρχής της ισότητας Καταρχήν όλοι οι έλληνες πολίτες κατά κανόνα και οι ενωσιακοί ημεδαποί όχι αλλοδαποί καταρχήν Αλλά βλ διεθνείς συνθήκες
Αποδέκτες Κράτος νομοθετική εξουσία δικαστική εξουσία εκτελεστική εξουσία Ιδιωτικές σχέσεις = βλ ά 25 1 εδ γ «Τα δικαιώματα αυτά ισχύουν και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν» Προς νομοθέτη και κανονιστικώς δρώσα διοίκηση δικαστικός έλεγχος ορίων στην ελάσσονα πρόταση του δικανικού συλλογισμού: ο νόμος προέβη σε προδήλως ανόμοια μεταχείριση περιπτώσεων ή προσώπων που τελούν σε ουσιωδώς όμοιες συνθήκες
Είδη της γενικής αρχής της ισότητας (αρ 4 1 Σ) 1. Τυπική (αριθμητική) 2. Ουσιαστική ή αναλογική 3. Συμπερίληψη 4. Θετικά μέτρα και αντίστροφη διακριτική μεταχείριση (πχ ποσοστώσεις) 5. Επεκτατική ισότητα 9
Τυπική vs Ουσιαστική ισότητα 1. Τυπικήήαριθμητικήισότητα ως αρχή διανεμητικής δικαιοσύνης ίσα μερίδια του προς διανομή αγαθού σε όλους, ανεξαρτήτως άλλων χαρακτηριστικών Εξισωτισμόςπροςτακάτω κατεξοχήν η πολιτική ισότητα 2. αναλογική ή ουσιαστική ισότητα = αριστοτελική ισότητα των λόγων η ποσότητα του διανεμόμενου αγαθού ή βάρους να εκφράζεται από μια γνησίως αύξουσα συνάρτηση των προσωπικών χαρακτηριστικών που προβλέπει ο κανόνας δηλαδή, η ποσότητα του διανεμόμενου αγαθού να αυξάνει κατ απόλυτη αναλογία προς το μέγεθος του χαρακτηριστικού όμοια μεταχείριση των ομοίων και ανόμοια μεταχείριση των ανομοίων 10
3. Η ενσωμάτωση ( συμπερίληψη ) ως ισότητα 1. αριθμητική ισότητα 2. αναλογική ισότητα 3. Συμπερίληψη όσο μεγαλύτερη είναι η ομάδα των ανθρώπων που λαμβάνουν ένα αγαθό τόσο πιο εξισωτικός είναι ο σχετικός διανεμητικός κανόνας μετρήσιμο κριτήριο αλλά αντίθετο στη διαίσθησή μας συχνά
4. Θετικά μέτρα 1. αριθμητική ισότητα 2. αναλογική ισότητα 3. Συμπερίληψη 4. θετικά μέτρα λήψη νομοθετικών μέτρων υπέρ συγκεκριμένης κατηγορίας πολιτών που μειονεκτούν έναντι των λοιπών για λόγους ιστορικούς, κοινωνικούς, κ.ο.κ. ειδικότερη έκφανση της αναλογικής ισότητας αναλογία μεταξύ διανεμητέων αγαθών και καθοριστικών χαρακτηριστικών αλλά η αναλογία αυτή είναι μάλλον αντεστραμμένη
Θετικά μέτρα ή αντίστροφη διακριτική μεταχείριση (πχ ποσοστώσεις) Η διανομή των αγαθών συσχετίζεται με αρνητικά χαρακτηριστικά αντίθετα από την αρχή της αξιοκρατίας που τα συσχετίζει με θετικές ποιότητες, με προσόντα είδος διορθωτικής δικαιοσύνης αποσκοπεί στην επανόρθωση καταστάσεων ή στην αποζημίωση για παρελθοντικές αρνητικές διακρίσεις, για υφιστάμενες κοινωνικές ανισότητες και για κακή τύχη.
5. Επεκτατική ισότητα 1. αριθμητική ισότητα 2. αναλογική ισότητα 3. Συμπερίληψη 4. θετικά μέτρα 5. Επεκτατική ισότητα Επεκτατική εφαρμογή μιας ευνοϊκής ρύθμισης και σε όσους παραλείφθηκαν αδικαιολόγητα, προς αποκατάσταση της διαταραχθείσας ισότητας και μόνο για νόμιμες ενέργειες (όχι ισότητα στην παρανομία) Πηγή: Κ. Χρυσόγονος, Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, όπ.π., σ. 124 επ.
Επεκτατική ισότητα δικαίωμα ή προνόμιο ή υλική παροχή που έχει αναγνωριστεί νομοθετικά σε μία ομάδα προσώπων επεκτείνεται με διαπλαστική νομολογία των αρμοδίων δικαστηρίων για να συμπεριλάβει και πρόσωπα ή κατηγορίες προσώπων που έχουν παραλειφθεί παρότι τελούν ως προς τη συγκεκριμένη έννομη σχέση στην ίδια κατάσταση με την ομάδα που εξασφάλισε την προνομιακή ρύθμιση 15
Επεκτατική ισότητα: η κρίσιμη ρύθμιση αν διακριτική μεταχείριση, παρότι σε όμοιες συνθήκες, Δικαστήριο: είτε προβαίνει σε επέκταση της γενικής ρύθμισης, είτε αναβίωση της προγενέστερης και ευμενέστερης ρύθμισης, είτε επεκτατική εφαρμογή εξαιρετικών διατάξεων
Επεκτατική ισότητα: ενστάσεις αρχή της διάκρισης των λειτουργιών δημοσιονομικές διατάξεις Σ, ά 78 80 και ά 73 77 οποιουδήποτε είδους αποδοχές ούτε εγγράφονται στον προϋπολογισμό, ούτε παρέχονται χωρίς οργανικό ή άλλο νόμο, και ιδιαίτερα αυστηρές προϋποθέσεις για την εισαγωγή προς συζήτηση νομοσχεδίου ή πρότασης νόμου που συνεπάγεται επιβάρυνση του κρατικού προϋπολογισμού ά 79 2: «όλαταέσοδακαιέξοδατουκράτουςπρέπεινα αναγράφονται στον ετήσιο προϋπολογισμό και τον απολογισμό» 'Αρθρο 80: (Μισθός, σύνταξη, χορηγία, αμοιβή, νόμισμα)(1)mισθός, σύνταξη, χορηγία ή αμοιβή ούτε εγγράφεται στον προϋπολογισμό του Kράτους ούτε παρέχεται χωρίς οργανικό ή άλλο ειδικό νόμο.
Επεκτατική ισότητα: ενστάσεις σε σχέση με την κρίσιμη ρύθμιση Λιγότερες ενστάσεις όταν: εφαρμογήτηςγενικήςδιάταξηςαναλογικά μετά τον παραμερισμό της ειδικής και αναβίωση της προγενέστερης ρύθμισης μετά τον παραμερισμό της μεταγενέστερης περισσότερο προβληματική δογματικά και άρα αθέμιτη επεκτατική εφαρμογή ειδικών ευνοϊκών διατάξεων και σε περιπτώσεις που δεν υπάγονται ρητά στο πεδίο εφαρμογής τους λόγω ομοιότητας των περιπτώσεων
Επεκτατική ισότητα: ενστάσεις και απαντήσεις ο δικαστής όταν επεκτείνει την ευνοϊκή εφαρμογή μιας διάταξης θέτει το νομοθέτη προ των ευθυνών του εάν θεωρεί ότι προκύπτει δυσβάσταχτο βάρος για τον κρατικό προϋπολογισμό, δυνατότητα να καταργήσει ή να περιορίσει για το μέλλον τη σχετική παροχή σε όλους αδιακρίτως τους ενδιαφερόμενους Στο παρελθόν: στην πράξη, ρύθμιση (ιδίωςμεκυα) Χαρακτηριστική περίπτωση της διαδοχικής χορήγησης της μηνιαίας παροχής του άρθρου 14 παρ. 2 του ν. 3016/2002, γνωστού και ως επιδόματος των 176 ευρώ
Επεκτατική (δημιουργική) ισότητα: παραδείγματα επέκταση της εφαρμογής της ειδικής ρύθμισης και στην κατηγορία των προσώπων που είχαν αποκλειστεί από αυτήν ΣτΕ 3552/1992 αντισυνταγματική η θέσπιση διαφορετικών προϋποθέσεων συνταξιοδότησης χήρων ανδρών και γυναικών, η επίκληση της αντισυνταγματικότητας αυτής θεωρήθηκε τότε ότι αποκλείει απλώς την εφαρμογή των σχετικών διατάξεων και επί γυναικών και δεν μπορεί να οδηγήσει στην επέκτασή τους και επί ανδρών ΣτΕ 2435/1997 δεκτή η εφαρμογή και για το χήρο του συνταξιοδοτικού καθεστώτος που ισχύει για τη χήρα προκειμένου να αποκατασταθεί η ίση μεταχείριση των δύο φύλων ΣτΕ 3587/1997 στεγαστικό επίδομα προς τους στρατιωτικούς των ενόπλων δυνάμεων και την εξαίρεση από αυτό του στρατιωτικού προσωπικού της Ελληνικής Αστυνομίας 20
Προς αυτοπεριορισμό του δικαστή αρνούνται να επεκτείνουν την εφαρμογή ορισμένης ευνοϊκής ρύθμισης αναζήτηση κριτηρίων δικαστικού αυτοπεριορισμού κατά την έρευνα της αναλογικής εφαρμογής ειδικών ρυθμίσεων δυνάμει του άρθρου 4 Σ
Αναλογική ισότητα (παράδειγμα) ΣτΕ Ολ. 992/2004: «η αρχή της ισότητας θεσπίζει νομικό κανόνα ο οποίος δεσμεύει όλα τα συντεταγμένα όργανα της πολιτείας και επομένως και τον νομοθέτη. Ο κανόνας αυτός επιβάλλει την ομοιόμορφη μεταχείριση των τελούντων υπό τις αυτές συνθήκες προσώπων και αποκλείει τόσο την έκδηλα άνιση μεταχείριση, όσο και την αυθαίρετη εξομοίωση διαφορετικών καταστάσεων ή την ενιαία μεταχείριση προσώπων τελούντων υπό διαφορετικές συνθήκες βάσει συμπτωματικών ή άσχετωνμεταξύτουςκριτηρίων. Δεν αποκλείεται επομένως η διάφορη ρύθμιση περιπτώσεων που τελούν υπό διαφορετικές ή ειδικές συνθήκες, καθώς και η θέσπιση εξαιρέσεων, δικαιολογουμένων από ειδικούς λόγους γενικότερου ή υπέρτερου δημόσιου συμφέροντος».
ΣτΕ 250/2005 «η αρχή της ισότητας επιβάλλει την ομοιόμορφη μεταχείριση προσώπων που τελούν κάτω από τις ίδιες ή παρόμοιες συνθήκες. Κατά τον έλεγχο αυτό, που είναι έλεγχος ορίων και όχι έλεγχος των κατ αρχήν επιλογών ή του ουσιαστικού περιεχομένου των νομικών κανόνων, ο κοινός νομοθέτης ή η κανονιστικώς δρώσα Διοίκηση δύναται να ρυθμίσει κατά ενιαίο ή διαφορετικό τρόπο τις ποικίλες προσωπικές ή πραγματικές καταστάσεις ή σχέσεις, λαμβανομένων υπόψη των υφισταμένων κοινωνικών, οικονομικών, επαγγελματικών ή άλλων συνθηκών, που συνδέονται με τις υπό ρύθμιση καταστάσεις ή σχέσεις, επί τη βάσει δε γενικών και αντικειμενικών κριτηρίων να προβαίνει στη σχετική ρύθμιση μέσα στα όρια της αρχής της ισότητας, που αποκλείουν τόσο την έκδηλη άνιση μεταχείριση είτε υπό την μορφή χαριστικού μέτρου ή προνομίου, μη συνδεομένου προς αξιολογικά κριτήρια είτε υπό τη μορφή επιβολής αδικαιολόγητης επιβάρυνσης, όσο και την αυθαίρετη εξομοίωση διαφορετικών καταστάσεων ή την ενιαία μεταχείριση καταστάσεων που τελούν υπό διαφορετικές συνθήκες ή αντιθέτως, τη διαφορετική μεταχείριση των αυτών ή παρομοίων καταστάσεων»
Θεμιτά κριτήρια διαφορετικής μεταχείρισης εκ του Συντάγματος (αναγόμενα στην οικογενειακή ή την οικονομική κατάσταση) αξιολογικά (οφειλόμενα στην κατοχή συγκεκριμένων προσόντων, λ.χ. ακαδημαϊκού τίτλου) τοπικά (εντοπιότητα) ερειδόμενα στις ιδιαίτερες συνθήκες εργασίας (λ.χ. ένοπλεςδυνάμειςήελ.ασ.) χρονικά (λ.χ. μεταβολή συστήματος εισαγωγής στην τριτοβάθμια εκπαίδευση) λόγοι ανωτέρας βίας Πηγή: Κ. Χρυσόγονος, Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, σ. 131 επ.
Κριτήρια που δεν δύναται να δικαιολογήσουν διακριτική μεταχείριση τυχαία (λ.χ. αλφαβητική σειρά) συμπτωματικά άσχετα προς την υπό ρύθμιση έννομη σχέση συνδεόμενα με τίτλους ευγενείας Πηγή: Κ. Χρυσόγονος, Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, όπ.π., σ. 131 επ.
Αρχή της ισότητας και δικαστικός έλεγχος Ο δικαστικός έλεγχος της τήρησης της αρχής της ισότητας από τον νομοθέτη συνιστά έλεγχο της υπέρβασης των ακραίων ορίων Η αξιολόγηση της ουσιαστικής ορθότητας των νομοθετικών επιλογών εκφεύγει των ορίων του δικαστικού ελέγχου
Νομική Σχολή ΑΠΘ Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας Λίνα Παπαδοπούλου Αν Καθ Συνταγματικού Δικαίου
Βιβλιογραφία Αντωνίου, Θ., Η ισότητα εντός και δια του νόμου, Μια συμβολή στην ερμηνεία του άρθρου 4 παρ.1 του Συντάγματος του 1975, Αθήνα Κομοτηνή, Σάκκουλα, 1998 Αρναούτογλου, Φ., «Μισθολογικές διεκδικήσεις και ισότητα» σε: Χαριστήριο εις Λουκά Θεοχαρόπουλο και Δήμητρα Κοντόγιωργα- Θεοχαροπούλου, Θεσσαλονίκη, Σάκκουλα, 2009, σ. 9 επ. Βεγλερής, Φ., «Παρατηρήσεις στις υπ αριθ. 1470 και 1471/77 αποφάσεις της Ολομέλειας του Αρείου Πάγου», ΤοΣ 1978, σ. 202 Γεραπετρίτης, Γ., Ισότητα και θετικά μέτρα, Αθήνα Κομοτηνή, Σάκκουλα, 2007 Διβάνη, Χ., «Παρατηρήσεις επί της με αριθμό 95/2013 απόφασης του Συμβουλίου της Επικρατείας», ΘΠΔΔ 2013, σ. 54 Κοντιάδης, Ξ., «Δικαστικός ακτιβισμός και αυτοπεριορισμός στη θεμελίωση της επεκτατικής ισότητας (παρατηρήσεις στις ΑΠ 576/2009 και 638/2009)», ΔτΑ 45/2010, σ. 237
(βιβλιογραφία - συνέχεια) Μαθιουδάκης, Ι., «Επέκταση ευνοϊκής ρύθμισης για λόγους ισότητας τάσεις δικαστικού αυτοπεριορισμού?», ΔιΔικ 2003, σ. 852 Μάνεσης, Α., «Η συνταγματική αρχή της ισότητας και η εφαρμογή της υπό των δικαστηρίων», ΕΕΝ 1958, σ. 444 Μανιτάκης, Α., «Η συνταγματική αρχή της ισότητας και η έννοια του γενικού συμφέροντος», ΤοΣ 1978, σ. 439 Προυσανίδης, Α., «Παρατηρήσεις επί της με αριθμό 792/2012 απόφασης του Συμβουλίου της Επικρατείας», ΕΔΔΔΔ 2012, σ. 409 Φιλίππου, Δ., «Επεκτατική εφαρμογή της αρχής της ισότητας και επί εξαιρετικής ευμενούς ρύθμισης;, με αφορμή τη ΣΕ 2704/1998», ΔτΑ 2003, σ. 187 Χρυσόγονος, Κ., Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, Νομική Βιβλιοθήκη, 2006, σ. 119 επ.
Νομολογία ΣτΕ 1557/2000 ΣτΕ 3333/2000 ΣτΕ Ολ. 95/2013 Εφ Θεσ 1896/2008
Τέλος ενότητας Λίνα Παπαδοπούλου Επεξεργασία: Βασιλική Κόκοτα http://law-constitution.web.auth.gr/lina/courses/syntagmatiko-emvathunsi/