H ΣYMBOΛH THΣ EKKΛHΣIAΣTIKHΣ MOYΣIKHΣ ΣTO ΠOIMANTIKO EPΓO THΣ EKKΛHΣIAΣ

H ΣYMBOΛH THΣ EKKΛHΣIAΣTIKHΣ MOYΣIKHΣ ΣTO ΠOIMANTIKO EPΓO THΣ EKKΛHΣIAΣ

ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ Β. ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗ H ΣYMBOΛH THΣ EKKΛHΣIAΣTIKHΣ MOYΣIKHΣ ΣTO ΠOIMANTIKO EPΓO THΣ EKKΛHΣIAΣ «Oéδbν γάρ, οéδbν ο τως àνίστησι ψυχήν, καd πτεροö καd τéς γéς àπαλλάττει, καd τ ν τοü σώµατος àπολύει δεσµ ν, καd φιλοσοφεöν ποιεö ½ς µέλος συµφωνίας, καd υθµ συγκείµενον θεöον pσµα». \I. Xρυσοστόµου PG 55, 156. \Εκδόσεις ^Αγία Ταϊσία Λευκωσία 2012

\Εκδόσεις ^Αγία Ταϊσία Σύµης 15, 2044 Στρόβολος Λευκωσία, Κύπρος τ: 00357 22 814777 φ: 00357 22 321342 e: vas@logos.cy.net www.chrvas.com www.chrvassiliades.blogspot.com Saint Taisia Publications 15 Symis Street, 2044 Strovolos, Lefkosia (Nicosia), Cyprus t.: 00357 22 814777 f: 00357 22 321342 e: vas@logos.cy.net www.chrvas.com www.chrvassiliades.blogspot.com Α öκδοση: Φεβρουάριος 2012 ISBN: 978-9963-9840-0-8 Στοιχειοθεσία-σελίδωση: \Εκδόσεις ^Αγία Ταϊσία \Εκτύπωση-Βιβλιοδεσία: Γραφικbς Τέχνες «Μέλισσα», \Ασπροβάλτα, Θεσσαλονίκης, τηλ.: 23970 23313, e-mail: melissa@melissaprint.com ^Η παροüσα öκδοση öτυχε τéς ο κονοµικéς συνδροµéς τéς ^ΙερÄς, ΒασιλικÉς, ΣταυροπηγιακÉς καd Μεγίστης ΜονÉς τοü Κύκκου. \Απαγορεύεται àναδηµοσίευση µέρους j λου τοü παρόντος, χωρdς τcν ôδεια τοü âκδότου.

E ς τοfς σεβαστούς µου γονεöς Bασίλειο καd Παρασκευc àγαπητικ ς καd εéγνωµόνως àφιεροüται

ΠPOΛOΓOΣ ^H µουσικc εrναι ôρρηκτα συνδεδεµένη µb τc δηµιουργία τοü κόσµου καd τοü àνθρώπου. Mέσα στc φύση πάρχει θαυµάσια τάξη, êρµονία καd µουσική. ^O φλοöσβος τ ν κυµάτων, τe θρόισµα τ ν φύλλων, τe κελάρυσµα τοü νεροü καd τe κελάδηµα τ ν πουλι ν δηµιουργοüν πέροχη µουσική, τcν ïποία àπολάµβαναν σίγουρα οî πρωτόπλαστοι. Oπως διερωτäται ï συνθέτης Claude Débussy, «Μήπως δbν àκοüµε γύρω µας τοfς χίλιους χους τéς Φύσης δbν προσέχοµε àρκετa αéτc τcν τόσο πολύµορφη µουσική, ποf µäς προσφέρει µb τόσην àφθονία». Kαd ï Maurice de Guerin θαυµάζει, ταν λέγει: «oω! πόσο εrναι ùµορφοι αéτοd οî qχοι τéς Φύσης, αéτοd οî qχοι, ποf εrναι χυµένοι στeν àέρα Aéτοd οî qχοι τ ν νερ ν, τ ν àνέµων, τ ν δασ ν, τ ν βουν ν καd τ ν κάµπων Bαδίζω πάντα, àκούγοντάς τους. Oταν µb βλέπουν νa çνειροπολ, εrναι âπειδc συλλογίζοµαι αéτbς τdς êρµονίες». Kαθgς ï ôνθρωπος öχει àνεπτυγµένη τcν α σθηση τéς àκοéς καd τc µορφοποίηση τéς φωνéς, γρήγορα δηµιουργεö âµµελεöς φθόγγους, γιa νa âκφρασθεö καd κυρίως γιa νa δοξάσει τeν Δηµιουργe τéς κτίσεως. Xαρακτηριστικe εrναι τι τa πρ τα δηµιουργήµατα τοü ΘεοÜ, ποf εrναι οî ôγγελοι, δοξολόγησαν τeν Θεό, ταν δηµιουργήθηκαν τa ôστρα: «τε âγενήθησαν ôστρα, F νεσάν µε φωνfé µεγάλfη πάντες ôγγελοί µου» (\Iώβ, λη, 7). ^O προφητάναξ Δαβdδ µb τοfς ψαλµούς του διδάσκει καd θa διδάσκει στοfς α νες τc σπουδαιότητα τéς µουσικéς, ïποία βοηθä στcν âπικοινωνία τοü àνθρώπου µb τeν Θεό. ^H φράση του, «Ασω τ Kυρί ω âν τfé ζωfé µου, ψαλ τ Θε µου ως πάρχω» (Ψαλµ. ργ, 33) δηλώνει τι âπικοινωνοüσε σ\ λη του τc ζωc µb τeν Θεe µέσω τéς µουσικéς. Στcν \Ορθόδοξη \Eκκλησία οî µνοι εrναι κυρίαρχο στοιχεöο τéς προσευχéς καd τéς λατρείας τοü ΘεοÜ. ^O µνος τ ν àγγέλων «Δόξα âν ψίστοις Θε» (Λουκ. β 14) κυριαρχεö µέσα στc λατρεία. ^H µουσικc εrναι καλύτερη öκφραση τοü θρησκευτικοü συναισθήµατος, χρησιµοποιεöται δb σb λες τdς âκφάνσεις τéς ζωéς τοü àνθρώπου. ^Η µουσική, ½ς µέσο àγωγéς, àξιοποιεöται διαίτερα àπe τcν \Εκκλησία στc λατρεία, àλλa καd στe ποιµαντικe καd îεραποστολικό της öργο. \Aπe µικρeς εrχα τcν öφεση νa àσχοληθ µb τc µουσική. Φαίνεται τι ï πανάγαθος Θεeς µb προίκησε µb αéτe τe χάρισµα. Αéτe τe κατενόησαν φαίνεται γρήγορα οî γονεöς µου καd µb üθησαν νa àσχοληθ âπαγγελµατικa µb τc µουσική. \Aρχικa σπούδασα πιάνο καd àργότερα βιολί, βυζαντινc µουσικc καd àνώτερα θεωρητικά. Οταν ï σύµβουλός µου καθηγητcς κ. ΧρÉστος Βάντσος διεπίστωσε τdς µουσικές µου îκανότητες, σκέφθηκε τι τe ταλέντο αéτe θa πρέπει νa àξιοποιηθεö 7

âπ\ àγαθ τéς \Εκκλησίας µb τρόπο âπιστηµονικό. ^Η σηµασία τéς µουσικéς στe ποιµαντικe καd îεραποστολικe öργο τéς \Εκκλησίας πρέπει νa µελετηθεö âπισταµένως, qταν ôποψή του, τcν ïποία δέχθηκα µb âνθουσιασµό. ^Ο âνθουσιασµός µου παρέµεινε àµείωτος καθ\ λη τc διάρκεια τéς âκπόνησης τéς âργασίας καd µb βοήθησε νa ξεπεράσω τdς δυσκολίες ποf προέκυψαν στa διάφορα στάδιά της. \Aπe τéς θέσεως αéτéς çφείλω θερµbς εéχαριστίες πρeς τcν τριµελc âπιτροπή, ïποία µb τdς ποδείξεις της συνέβαλε στcν àρτιότερη διαµόρφωση τéς διατριβéς. α) Στe σύµβουλο καθηγητc, κ. XρÉστο Bάντσο, ï ïποöος µοü πρότεινε τe θέµα, γιa νa àξιοποιήσω τdς γνώσεις µου στc µουσικc καd νa τdς συνδυάσω µb τe ποιµαντικe öργο τéς \Eκκλησίας, καθgς καd γιa τcν καθοδήγησή του β) στeν àναπληρωτc καθηγητc π. \Aθανάσιο Γκίκα γιa τdς πολύτιµες ποδείξεις του, κυρίως σb ποιµαντικa θέµατα, καd γ) στeν âπίκουρο καθηγητc π. Σπυρίδωνα \Aντωνίου, γιa τdς µουσικολογικbς κυρίως ποδείξεις του. Εéχαριστ âπίσης τeν καθηγητc κ. \Αντώνιο Αλυγιζάκη, τcν καθηγήτρια κ. Δήµητρα Κούκουρα, τeν καθηγητc κ. ^Ηρακλc Ρεράκη, καd τeν àναπληρωτc καθηγητc κ. Συµεgν Πασχαλίδη γιa τcν προθυµία τους νa διαβάσουν τcν âργασία, γιa τdς παρατηρήσεις τους καd γιa τc θετικc κρίση τους. Θερµbς εéχαριστίες èφείλω στeν καθηγητc κ. ΧρÉστο Ο κονόµου, γιa τdς παρατηρήσεις ποf öκανε στcν βιβλικc ëνότητα τéς διατριβéς µου. Εéχαριστ âπίσης τeν καθηγητc κ. Θεόδωρο Γιάγκου, τeν âπίκουρο καθηγητc àρχιµ. Νικόδηµο Σκρέττα καί τeν âπίκουρο καθηγητc àρχιµ. Νεκτάριο Πάρη γιa τdς πολύτιµες συµβουλές τους. Εéχαριστ âπίσης τeν γλωσσολόγο Μενέλαο Χριστοδούλου καd τeν φίλο θεολόγο-φιλόλογο Παναγιώτη Τελεβάντο γιa τc φιλολογικc âπιµέλεια τοü κειµένου. Θερµbς εéχαριστίες èφείλω στeν φίλο êγιογράφο Κώστα Ξενόπουλο γιa τdς ε κόνες τοü âξωφύλλου καd στeν π. ΧρÉστο Γρηγορίου γιa τeν σχεδιασµe τοü âξωφύλλου. Εéχαριστίες, âπίσης, èφείλω στeν π. Φώτιο \Ιωακεdµ γιa τdς διορθώσεις ποf öκανε στc διατριβή µου, στeν π. Εéθύµιο Σταυροβουνιώτη γιa τc µετάφραση τ ν συµπερασµάτων στcν àγγλικc γλ σσα καd στeν πνευµατικό µου π. Σάββα Σταυροβουνιώτη γιa τdς συµβουλbς πρeς àρτιώτερη ïλοκλήρωση τéς διατριβéς καd γιά τcν πνευµατική του καθοδήγηση. Εéχαριστίες τέλος èφείλω στοfς σεβαστούς µου γονεöς, οî ïποöοι µb στήριξαν καd µb πέµειναν λα αéτa τa χρόνια. Θεοφάνεια 2012 Xριστόδουλος Bασιλειάδης 8

ΠEPIEXOMENA ΠPOΛOΓOΣ... 7 ΠEPIEXOMENA... 9 ΣΥΝΤΟΜΟΓPAΦIEΣ... 11 BIBΛIOΓPAΦIA... 13 A ΠHΓEΣ... 13 B BOHΘHMATA... 15 1. ^Eλληνόγλωσσα... 15 2. Ξενόγλωσσα... 26 EIΣAΓΩΓH... 29 KEΦAΛAIO ΠPΩTO APXH KAI EΞEΛIΞH THΣ MOYΣIKHΣ KATA THN ΠPO KAI META XPIΣTON EΠOXH.. 35 α) ^H âξέλιξη τéς µουσικéς κατa τcν προχριστιανικc âποχc.. 35 1) ^H µουσικc στοfς àρχαίους Eλληνες... 39 2) ^H µουσικc στe \Iσραcλ.. 47 β) ^H âξέλιξη τéς âκκλησιαστικéς µουσικéς στcν \Ορθόδοξη \Eκκλησία.. 59 1) Κατa τοfς χρόνους τéς KαινÉς Διαθήκης.. 59 2) \Aπe τcν δρυση τéς \Eκκλησίας µέχρι τcν âποχc \Iωάννου τοü ΔαµασκηνοÜ.. 67 3) \Aπe τcν âποχc \Iωάννου τοü ΔαµασκηνοÜ µέχρι τcν πτώση τοü Bυζαντίου.. 88 4) \Aπe τcν πτώση τοü Bυζαντίου µέχρι σήµερα. 99 γ) ^H µοναχικc παράδοση καd ψαλτικc τέχνη.. 125 δ) ^H συµµετοχc τ ν γυναικ ν στc λατρευτικc µουσικc 135 9

KEΦAΛAIO ΔEYTEPO O ΨYXOΠAIΔAΓΩΓIKOΣ XAPAKTHPAΣ THΣ EKKΛHΣIAΣTIKHΣ MOYΣIKHΣ 145 α) ^H âπίδραση τéς µουσικéς στcν ψυχολογία τοü àνθρώπου.. 145 β) ^H âπίδραση τéς âκκλησιαστικéς µουσικéς στcν àγωγc τοü àνθρώπου... 159 γ) ^H âπίδραση τοü λειτουργικοü µέλους στοfς πιστοfς.. 177 KEΦAΛAIO TPITO O ΠOIMANTIKOΣ XAPAKTHPAΣ THΣ EKKΛHΣIAΣTIKHΣ MOYΣIKHΣ.. 193 α) ^H âκκλησιαστικc µουσικc στc λατρεία... 193 1) Σχέση ποιµένα καd âκκλησιαστικéς µουσικéς 193 2) Δυνατότητα διαλόγου µεταξf βυζαντινéς καd εéρωπαϊκéς âκκλησιαστικéς µουσικéς... 212 β) ^H âκκλησιαστικc µουσικc στe âνοριακe öργο... 221 ΣYMΠEPAΣMATA.. 231 CONCLUSIONS 235 ΠΙΝΑΚΑΣ ΟΝΟΜΑΤΩΝ.. 239 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ.. 245 ΠAPAPTHMA... 253 10

ΣΥΝΤΟΜΟΓPAΦIEΣ BEΠEΣ Bιβλιοθήκη ^Eλλήνων Πατέρων καd \Eκκλησιαστικ ν Συγγραφέων, âκδ. \AποστολικÉς Διακονίας, \AθÉνα 1955ëξ. EΠE Eλληνες Πατέρες τéς \Eκκλησίας, Πατερικbς âκδόσεις «Γρηγόριος ΠαλαµÄς», Θεσσαλονίκη 1972 ëξ. EΠM \Eγκυκλοπαίδεια Παγκόσµιας MουσικÉς, âκδ. \Aλκυών, 1993 (τόµοι 8). ΘHE Θρησκευτικc καd \Hθικc \Eγκυκλοπαιδεία, \AθÉναι 1962-1968. ΛEM Te Λεξικe τéς ^EλληνικÉς MουσικÉς, T. Kαλογεροπούλου, âκδ. Γιαλλέλη, \AθÉνα 1988 (τόµοι 6). ΛBΘ Λεξικe BιβλικÉς Θεολογίας, âκδ. «Bιβλικe Kέντρο APTOΣ ZΩHΣ», \AθÉνα 1980. NGDMM New Grove Dictionary of Music and Musicians, Stanley Sadie, Macmillan Publishers Limited, London 14 1995 (τόµοι 20). OSB PG PL The Orthodox Study Bible, New Testament and Psalms, New King James version, Thomas Nelson Publishers, Nashville, Tennessee 15 1993. J.-P. MIGNE, Patrologiae cursus completus, series Graeca, Paris - Montrouge 1857 1866 (τόµοι 161). J.-P. MIGNE, Patrologiae cursus completus, series Latina, 1-221, Paris - Montrouge 1844 1864 (τόµοι 221). SC Sources Chrétiennes, sous la direction de C. MODESERT, Paris, Lyon 1941ëξ. 11

BIBΛIOΓPAΦIA A. ΠHΓEΣ AΘANAΣIOY MEΓAΛOY, \Eπιστολc πρeς MαρκελλÖνον ε ς τcν ëρµηνείαν τ ν ψαλµ ν, BEΠEΣ 32, 27. Πρeς MαρκελλÖνον ε ς τcν ëρµηνείαν τ ν Ψαλµ ν, κη, PG 27, 40C-41C. ^Eρµηνεία ε ς τοfς ψαλµούς, Ψαλµeς PN PG 27, 1341CD. ANTIOXOY ΠANTEKTH, Λόγος PE, Περd ψαλµ ωδίας, PG 89, 1749D-1753A. AΠOΣTOΛIKAI ΔIATAΓAI, τόµοι III, BEΠEΣ 2. PG 1. SC 320, 329, 336. APIΣTOTEΛH, Πολιτικά: \Aριστοτέλη, Πολιτικά, ε σαγωγc - µετάφρασις - σχόλια: ΠαναγÉ Γ. ΛεκατσÄ, âκδ. \Iωάννου & Π. Zαχαροπούλου, \AθÉναι 1939. BAΣIΛEIOY MEΓAΛOY, ^Oµιλία ε ς τeν α Ψαλµόν, BEΠEΣ 52, σ. 11-12. ^Oµιλία παραµυθητικc àσθενοüντι, BEΠEΣ 57, 186. Oροι κατa πλάτος B, \Aπόκρισις ΛZ \Eρωτήσεως 5. EΠE 8, 352. ^Eρµηνεία ε ς τeν α Ψαλµόν, PG 29b, 212B-213A. Oροι κατa πλάτος B, \Aπόκρισις ΛZ \Eρωτήσεως 5, PG 31, 1016C. Περd τοü ^Aγίου Πνεύµατος πρeς τeν âν êγίοις \Aµφιλόχιον âπίσκοπον \Iκονίου, κεφ. κθ, PG 32, 205A. \Eπιστολc 207, PG 32, 764AB. ΓPHΓOPIOY ΘEOΛOΓOY, Λόγος IZ πρeς τοfς πολιτευοµένους NαζιανζοÜ àγωνι ντας καd τeν ôρχοντα çργιζόµενον, BEΠEΣ 59, 105. Λόγος A ε ς τe ±γιον Πάσχα καd ε ς τcν βραδύτητα, PG 35, 396A. Λόγος E, κατa \IουλιανοÜ βασιλέως στηλιτευτικeς δεύτερος, PG 35, 709B (= SC 309, σ. 366). Λόγος ΛH ε ς τa Θεοφάνια, ε τουν Γενέθλια τοü Σωτήρος, PG 36, 312A. ΓPHΓOPIOY NYΣΣHΣ, E ς τcν âπιγραφcν τ ν ψαλµ ν, B, PG 44, 493D- 496A. Ε ς τeν βίον τéς ïσίας Μακρίνης, àδελφéς τοü Μ. Βασιλείου, PG 46, 969D. EYΣEBIOY KAIΣAPEIAΣ, \Eκκλησιαστικc ^Iστορία, 2, 17. PG 20, 181C-184A. 7, 30. PG 20, 713AB. \Εξηγήσεις ε ς τοfς Ψαλµούς, κεφ. 91, PG 23, 1172D-1173A. ΘEOΔΩPHTOY KYPOY, ^Eρµηνεία τοü PN ψαλµοü, PG 80, 1996C. \Eκκλησιαστικc îστορία, βιβλ. II, κεφ. IΘ, PG 82, 1060C. ΘEOΔΩPHTOY KYPOY, Φιλόθεος ^Ιστορία, PG 82, 1420CD-1420A. ΘEOΔΩPOY HPAKΛEIAΣ, \Eκ τéς ε ς \Hσαΐαν âξηγήσεως, PG 18, 1328BC. ΘEOΔΩPOY ΣTOYΔITOY, Kανgν ε ς τcν σταυροπροσκύνησιν, PG 99, 1757A-1780B. Iαµβοι ε ς διαφόρους ποθέσεις, PG 99, 1779B-1812A. IΓNATIOY ANTIOXEIAΣ, \Eπιστολc πρeς \Eφεσίους, PG 5, 644-661, 729-756. IOYΣTINOY MAPTYPOΣ, \Aποκρίσεις πρeς τοfς çρθοδόξους περί τινων àναγκαίων ζητηµάτων, PG 6, 1353C. IΣIΔΩPOY ΠHΛOYΣIΩTH, Oτι àποστολικeν τe âν âκκλησίαις ψάλλειν γυναöκας, καd περd àσκητρι ν. Bιβλίον A, âπιστολc 90. PG 78, 244D- 245A. 13

IΩANNOY ΔAMAΣKHNOY, Λόγοι àπολογητικοd πρeς τοfς διαβάλλοντας τaς êγίας ε κόνας, PG 94, 1388B. ^Ιστορία ψυχωφελcς... ï βίος Βαλαaµ καd \Ιωάσαφ, PG 96, 969B. IΩANNOY, KλÖµαξ: \Iωάννου τοü Σιναΐτου, KλÖµαξ, (ε σαγωγc-κείµενον- µετάφρασις-σχόλια-πίνακες πe àρχιµ. \Iγνατίου), âκδ. ^Iερa Mονc Παρακλήτου, \Ωρωπός, \AττικÉς 8 1999. IΩANNOY ΣINA I TOY, KλÖµαξ, PG 88, 631-1164. IΩANNOY XPYΣOΣTOMOY, E ς τcν Γένεσιν, ^Oµιλ. KΘ,.6. EΠE 3, 230. ^Oµιλία ε ς τeν Θ Ψαλµόν,.1. EΠE 5, 440. ^Oµιλία ε ς τeν MA Ψαλµόν,.1. EΠE 5, 576. ^Oµιλία µετa τeν σεισµόν. PG 50, 713. E ς τcν Γένεσιν, ^Oµιλ. KΘ,.6. PG 53, 264. ^Oµιλία ε ς τeν Θ Ψαλµόν, PG 55, 121. ^Oµιλία ε ς τeν MA Ψαλµόν,.1. PG 55, 156-158. E ς τeν PMΘ ψαλµόν, PG 55, 494β. ^Oµιλία ηθεöσα ε ς τcν µεγάλην ëβδοµάδα, âν Fq διδασκαλία, τίνος χάριν καλεöται µεγάλη ëβδοµάς καd ε ς τό «A νει, ψυχή µου, τeν Kύριον» καd ε ς τeν âν ταöς Πράξεσι δεσµοφύλακα. PG 55, 521-522γ. ^Oµιλία ε ς τeν PE Ψαλµόν, PG 55, 662. ^Oµιλία ΛΣT ε ς τcν A πρeς Kορινθίους âπιστολήν, PG 61, 315. ^Oµιλία IΔ, E δέ τις τ ν δίων, καd µάλιστα τ ν ο κείων οé προνοεö, τcν πίστιν ρνηται, καί âστιν àπίστου χείρων, PG 62, 576δ. ^Oµιλία λεχθεöσα âν τ να τéς êγίας E ρήνης, PG 63, 486β-487. KΛHMENTOΣ AΛEΞANΔPEΩΣ, Παιδαγωγός, Λόγος 2, κεφ. 4, Π ς χρc περd τaς ëστιάσεις àνίεσθαι, PG 8, 440BC, 444AB-444C. Στρωµατέων Λόγος A, κεφ. Θ, PG 8, 740C. MEΓA ΓEPONTIKON: Te Mέγα Γεροντικόν, θεµατικc Συλλογή, (E σαγωγή- Kείµενο-Mετάφραση-Σχόλια), öκδ. ^I. ^Hσυχαστηρίου «Te Γενέσιον τéς Θεοτόκου», Πανόραµα Θεσσαλονίκης 1994. Mουσικeς Kώδικας Σταυροβουνίου 30, Kαλοφωνικeν Eîρµολόγιον τοü öτους 1823, φφ. 27 r καd 135 v. NEIΛOY, Διάταξις: ^Aγίου Nείλου, Tυπικc Διάταξις, öκδ. ^IερÄς BασιλικÉς καd ΣταυροπηγιακÉς MονÉς MαχαιρÄ, Λευκωσία 2001. NIKOΔHMOY, ΠαÜλος: Nικοδήµου τοü ^Aγιορείτου, ^Eρµηνεία ε ς τaς IΔ âπιστολaς τοü àποστόλου Παύλου, âκδ. \Oρθόδοξος Kυψέλη, Θεσσαλονίκη 1990 (τόµοι 3). NIKOΔHMOY, Kαθολικαί: Nικοδήµου τοü ^Aγιορείτου, ^Eρµηνεία ε ς τaς ëπτa Kαθολικaς \Eπιστολaς τ ν ^Aγίων καd πανευφήµων \Aποστόλων \Iακώβου, Πέτρου, \Iωάννου καd \Iούδα, âκδ. \Oρθόδοξος Kυψέλη, Θεσσαλονίκη 1986. NIKOΔHMOY, Πηδάλιον: Nικοδήµου τοü ^Aγιορείτου καd \Αγαπίου ^Iεροµονάχου, Πηδάλιον τéς νοητéς Nηeς τéς µιäς, êγίας, καθολικéς καd àποστολικéς τ ν \Oρθοδόξων \Eκκλησίας, âκδ. Παπαδηµητρίου, \AθÉναι 12 1998. ΠAYΛOY, Eéεργετινός: Παύλου µοναχοü, Eéεργετινός, τοι συναγωγc τ ν θεοφθόγγων ηµάτων καd διδασκαλι ν τ ν θεοφόρων καd êγίων πατέρων, âκδ. Mατθαίου ΛαγγÉ, \AθÉναι 6 1981 (τόµοι 4). ΠΛATΩNOΣ, \Aλκιβιάδης: Πλάτωνος, \Aλκιβιάδης, j περd àνθρώπου φύσεως µαιευτικός, àρχαöον κείµενον, ε σαγωγc µετάφρασις σηµειώσεις Nίκ. Σ. Mπαξεβανάκι, âκδ. Πάπυρος, \AθÉναι 1939. 14

ΠΛATΩNOΣ, Πολιτεία: Πλάτωνος, Πολιτεία, ε σαγωγc-µετάφρασις: \I. N. Γρυπάρη, âκδ. \I, N. Zαχαροπούλου χ.χ. ΣΩKPATOYΣ ΣXOΛAΣTIKOY, \Eκκλησιαστικc îστορία, βιβλ. VI, κεφ. H, PG 67, 688CD-692A. ΦIΛOKAΛIA: Φιλοκαλία τ ν îερ ν νηπτικ ν, συνερανισθεöσα παρa τ ν êγίων καd θεοφόρων πατέρων, âκδ. «\Aστήρ», \AθÉναι 4 1975 (τόµοι 4). ΦΩΤΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Μυριόβιβλον j Βιβλιοθήκη, ΝΒ, PG 103, 92A. ΩPIΓENH, \Eκ τ ν \Ωριγένους ε ς ψαλµούς, Ψαλµeς PN PG 12, 1684CD. B. BOHΘHMATA 1. ^Eλληνόγλωσσα ABBAKOYM, Kουκουζέλης: \Aββακοfµ µοναχοü êγιορείτου, Oσιος \Iωάννης Kουκουζέλης, âποχή του καd âποχή µας, 2000. AΓΓEΛINAPA, Mελουργία: \Aγγελινάρα K. Γεωργίου, «^H παιδαγωγικc àποστολc τéς βυζαντινéς µελουργίας», \Oρθόδοξος Tύπος, (25/12/1987) 4. ΑΛΕΒΙΖΟΠΟΥΛΟΥ, \Εκκλησία: \Αλεβιζοπούλου \Αντωνίου (Πρωτοπρ.), «^H \Eκκλησία ½ς σ µα XριστοÜ». (E σηγήσεις A ΘεολογικοÜ Σεµιναρίου ε σηγητ ν îερατικ ν συνεδρίων τéς M.Σ.E. âπd τéς διοργανώσεως τοü ποιµαντικοü öργου τéς \Eκκλησίας ε ς διορθόδοξον κέντρον \Aθην ν, 26-27 \Aπριλίου 1972), \Aποστολικc Διακονία τéς \Eκκλησίας τéς ^Eλλάδος, \AθÉνα 1972, σσ. 75-101. AΛYΓIZAKH, \Oκταηχία: \Aλυγιζάκη A., ^H çκταηχία στcν ëλληνικc λειτουργικc µνογραφία, âκδ. Π. ΠουρναρÄ, Θεσσαλονίκη 1985. AΛYΓIZAKH, Θέµατα: \Aλυγιζάκη \A., Θέµατα âκκλησιαστικéς µουσικéς, âκδ. Π. ΠουρναρÄ, Θεσσαλονίκη 2003. AΛYΓIZAKH, Mελ ωδήµατα: \Aλυγιζάκη \A., Mελ ωδήµατα àσκήσεων λειτουργικéς, âκδ. Γ. Δεδούση, Θεσσαλονίκη 1992. AΛYΓIZAKH, Ψαλτική: \Aλυγιζάκη \A., «^O χαρακτéρας τéς çρθοδόξου ψαλτικéς», EEΘΣΘ 29 (1980) 375-474. AMAPANTIΔH, Mορφολογία: \Aµαραντίδη \Aµαράντου, Mορφολογία τéς MουσικÉς, Mουσικeς \Eκδ. Orκος K. Παπαγρηγορίου - X. Nάκας, 1990. ANAΣTAΣIOY, Kρατήµατα: \Aναστασίου Γ. Γρηγορίου, Ta κρατήµατα στcν ψαλτικc τέχνη, âκδ. Iδρυµα BυζαντινÉς Mουσικολογίας, \AθÉνα 2005. ANTΩNIOY, Eîρµολόγιον: \Aντωνίου Στ. Σπυρίδωνος (Πρωτοπρ.), Te εîρµολόγιον καd παράδοση τοü µέλους του, (διδακτορικc διατριβή), âκδ. Iδρυµα BυζαντινÉς Mουσικολογίας, Mελέται 8, \AθÉναι 2004. ANTΩNIOY, Mορφολογία: \Aντωνίου Στ. Σπυρίδωνος (Πρωτοπρ.), Mορφολογία τéς âκκλησιαστικéς µουσικéς, Θεσσαλονίκη 2004. AYΓOYΣTINOY, \Eξοµολογήσεις: ^Aγίου Aéγουστίνου, \Eξοµολογήσεις, τ. B, βιβλία VIII-XIII, (µτφρ. Φραγκίσκη \Aµπατζοπούλου), âκδ. Πατάκη, 4 2003. 15

ΒΑΜΒΟΥΔΑΚΗ, Κρατήµατα: Βαµβουδάκη \Εµµανουήλ, «Τa âν τfé ΒυζαντινFÉ ΜουσικFÉ Κρατήµατα», ΕΕΒΣ 10 (1933), σσ. 353-361. BANTΣOY, Γάµος: Bάντσου Xρήστου, \Eπιστήµη τοü γάµου, τεüχος A, Θεσσαλονίκη 2004. BANTΣOY, Eκτρωση: Bάντσου Xρ. Mιλτιάδη, \Hθικc θεώρηση τéς öκτρωσης, Θεσσαλονίκη, 2007. BANTΣOY, Περιβάλλον: Bάντσου Xρήστου, ^H µέριµνα τéς \Eκκλησίας γιa τcν προστασία τοü περιβάλλοντος, Θεσσαλονίκη, χ.χ. BANTΣOY, Ψυχολογία: Bάντσου Xρήστου, Θέµατα ΠοιµαντικÉς Ψυχολογίας, τεüχος A, Θεσσαλονίκη 1990. BANTΣOY, Ψυχολογία B : Bάντσου Xρήστου, Θέµατα ΠοιµαντικÉς Ψυχολογίας, τεüχος B, Θεσσαλονίκη χ.χ. BAΣIΛEIAΔH, ^Aγιογραφία: Bασιλειάδη Xριστοδούλου, ^H τεχνικc τéς êγιογραφίας, âκδ. ^Aγία Tαϊσία, Λευκωσία 1989. BAΣIΛEIAΔH, Π. Διαθήκη: ^H Παλαιa Διαθήκη µετa συντόµου ëρµηνείας, âκδ. \Aδελφότης Θεολόγων «ï Σωτήρ», \AθÉναι 7 1997-2003 (τόµοι 1-20). BAΣIΛEIAΔH, Διαστήµατα: Bασιλειάδη Xριστοδούλου, «Ta διαστήµατα τοü διατονικοü γένους στcν ψαλτικc τέχνη: Δύο κυπριακa θεωρητικά», Kυπριακαd Σπουδαί, Δελτίον τéς ^Eταιρείας Kυπριακ ν Σπουδ ν, τ. ΞΣT, 2002, Λευκωσία - Kύπρου 2004. BAΣIΛEIAΔH, Θεωρία: Bασιλειάδη Xριστοδούλου, Θεωρία τéς µουσικéς, âκδ. ^Aγία Tαϊσία, Λευκωσία - Kύπρος, χ.χ. BAΣIΛEIAΔH, Λεξικό: Bασιλειάδη Xριστοδούλου, Συνοπτικe Λεξικe Συνθετ ν & Bασικbς Φόρµες MουσικÉς, \Aπe τcν âποχc Mπαρeκ ½ς τdς µέρες µας, âκδ. ^Aγία Tαϊσία, Λευκωσία 2005. BAΣIΛEIAΔH, Mουσική: Bασιλειάδη Π. Nικολάου, Mουσική, νότες ζωéς j àντίλαλοι θανάτου;, öκδ. \Aδελφότης Θεολόγων «O ΣΩTHP», \AθÉναι 4 1998. BAΣIΛEIAΔH, Πιάνο: Bασιλειάδη Xριστοδούλου, \Eκ δεξι ν καd âξ àριστερ ν, Te Πιάνο, âκδ. ^Aγία Tαϊσία, Λευκωσία 1999. BAΣIΛEIAΔH, Tυπική: Bασιλειάδη Xριστοδούλου, Tυπικc διάταξη τéς καθ\ µέραν àκολουθίας, âκδ. ^Aγία Tαϊσία, Λευκωσία 1999. BAΣIΛEIAΔH, Kώδικας: Bασιλειάδη Xριστοδούλου, «Mουσικeς κώδικας Σταυροβουνίου 30 ^H ψαλτικc παράδοση στcν Kύπρο κατa τeν ιθ α. καd σχέση της µb τcν Γ Πατριαρχικc Σχολc τéς Πόλης», Ta Γένη καd E δη τéς BυζαντινÉς Mελοποιίας. Πρακτικa B ΔιεθνοÜς Συνεδρίου MουσικολογικοÜ καd ΨαλτικοÜ (\Aθήνα 15-19 \Oκτωβρίου 2003), \AθÉνα 2006, σσ. 459-463. BEPΓIΩTH, Λατρεία: Bεργιώτη Θ. Γεωργίου, \Eγχειρίδιο îστορίας τéς χριστιανικéς λατρείας, Θεσσαλονίκη 2 1991. BIOΛAKH, Mελέτη: Bιολάκη Γεωργίου \I., Mελέτη συγκριτικc τéς νüν âν χρήσει µουσικéς γραφéς πρeς τcν τοü Πέτρου τοü Πελοποννησίου καd πρeς τcν àρχαιοτέραν γραφήν, âκδ. Tέρτιος, Kατερίνη 1991. BOYΛΓAPEΩΣ, Λόγος: Bουλγάρεως Eéγενίου, Λόγος περd µουσικéς, âκδ. Kουλτούρα, \AθÉνα 2002. BOYPΛH, Δηµοτική: BουρλÉ \Aθανασίου, Δηµοτικc καd âκκλησιαστικc µουσική, ïµοιότητες καd διαφορές, (Mουσικολογικο - θεολογικc µελέτη), \Aναδηµοσίευσις àπe τe περιοδικe «O ΨAΛTHΣ» (ùργανο τοü 16

Συλλόγου ^Iεροψαλτ ν Mεγάρων, ΣαλαµÖνος καd \AττικÉς «O AΓIOΣ ΛAYPENTIOΣ»), τεύχη 1-3, 1997-1998, \AθÉναι 1997. BOYPΛH, Δογµατικοηθικαί: BουρλÉ \Aθανασιου, Δογµατικοηθικαd ùψεις τéς çρθοδόξου ψαλµ ωδίας, \Eναίσιµος âπd διδακτορί α διατριβc ποβληθεöσα ε ς τe TµÉµα Θεολογίας τéς ΘεολογικÉς ΣχολÉς τοü Πανεπιστηµίου \Aθην ν, Πανεπιστήµιον \Aθην ν, Θεολογικc Σχολή, âκδ. κληροδοτήµατος BασιλικÉς Δ. Mωραΐτου, \AθÉναι 1994. BOYPΛH, Kασσιανή: BουρλÉ \Aθανασίου, ^H θεολογία τ ν µνων τéς µελ ωδοü KασσιανÉς, (Δογµατικc καd äθικc µελέτη), \AθÉναι 1999. BOYPΛH, Tρι ώδιον: BουρλÉ \Aθανασίου, \Hθικοδογµατικa µηνύµατα τéς προκαθαρισµοü περιόδου τοü Tρι ωδίου, \AθÉναι 1997. BOYPΛH, ^Yµνολογία: BουρλÉ \Aθανασίου, \Eκκλησιαστικc \Oρθόδοξος ^Yµνολογία καd Mουσική, \AθÉναι 1990. BOYPΛH, Xριστολογία: BουρλÉ \Aθανασίου, ^H χριστολογία τéς àκολουθίας τοü àκαθίστου µνου, (δογµατικc ëρµηνευτικc προσέγγισις), \AθÉναι 1998. BOYPΛH, Ψαλµωδία: BουρλÉ \Aθανασίου, Θέµατα îερäς ψαλµωδίας, τεüχος A, \AθÉναι 2000. ΓΑΛΙΤΗ, Τίτος: Γαλίτη, Γεωργίου \Αντ., ^Η πρeς Τίτον âπιστολc τοü àποστόλου Παύλου, ε σαγωγc- ποµνήµατα, âκδ. Π. ΠουρναρÄ, Θεσσαλονίκη 2 1985. ΓΕΝΝΑΔΙΟΥ, Παραγγέλµατα: Γενναδίου (Μητρ. Πάφου), Παραγγέλµατα, \ΑθÉναι 1967. ΓEΩPΓIAΔH, Mουσική: Γεωργιάδη Tριανταφύλλου, ^H καθ\ µäς âκκλησιαστικc µουσικc κατ\ àναφορaν πρeς τcν εéρωπαϊκcν τετράφωνον (\Aνάτυπον âκ τοü ΠεριοδικοÜ τοü O κουµενικοü Πατριαρχείου OPΘOΔOΞIA, öτος Δ [1929] àριθ. τευχ ν 41, 42, 43), \AθÉναι 1973. ΓIANNAKOΠOYΛOY, \Aποκάλυψη: Γιαννακοπούλου \Iωcλ (\Aρχιµ.), ^Eρµηνεία τéς \Aποκαλύψεως, âκδ. Π. ΠουρναρÄ, Θεσσαλονίκη 2 1999. ΓIANNAKOΠOYΛOY, Διαθήκη: Γιαννακοπούλου \Iωcλ (\Aρχιµ.), ^H Παλαιa Διαθήκη κατa τοfς O, κείµενον-ëρµηνευτικc παράφρασις-σχόλια, âκδ. \Oρθοδόξου XριστιανικÉς \Aδελφότητος «ΛYΔIA», Θεσσαλονίκη 4 1986ëξ. (τόµοι 9). ΓIANNAKOΠOYΛOY, Zωή: Γιαννακοπούλου \Iωcλ (\Aρχιµ.), ^H ζωc τοü XριστοÜ, âκδ. Bασ. ^Pηγοπούλου, 2 1978 (τόµοι 6). ΓIANNAKOΠOYΛOY, Πράξεις: Γιαννακοπούλου \Iωcλ (\Aρχιµ.), Πράξεις \Aποστόλων, âκδ. Bασ. ^Pηγοπούλου, 2 1978. ΓΙΑΝΝΟΥΛΑΤΟΥ, \Εσχάτου: Γιαννουλάτου \Αναστασίου (\Αρχιεπ.), Εως âσχάτου τéς γéς, îστορικa îεραποστολικa µελετήµατα, âκδ. \ΑποστολικÉς Διακονίας τéς \Εκκλησίας τéς ^Ελλάδος, \ΑθÉνα 2009. ΓΙΑΝΝΟΥΛΑΤΟΥ, ^Ιεραποστολή: Γιαννουλάτου \Αναστασίου (\Αρχιεπ.), ^Ιεραποστολc στa χνη τοü ΧριστοÜ, θεολογικbς µελέτες καd ïµιλίες, âκδ. \ΑποστολικÉς Διακονίας τéς \Εκκλησίας τéς ^Ελλάδος, \ΑθÉνα 2007. ΓΙΑΝΝΟΥΛΑΤΟΥ, Μοναχοί: Γιαννουλάτου \Αναστασίου (\Αρχιεπ.), Μοναχοd καd îεραποστολc κατa τοfς 4 ο καd 9 ο α νες, âκδ. \Ακρίτας, \ΑθÉνα 2008. ΓIOYΓK, \Aναλυτική: Γιοfγκ K. Γ., \Aναλυτικc ψυχολογία (µτφρ. Πην. ^Iεροµνήµονος), âκδ. Γκοβόστη, 1942. 17

ΓIOYΓK, \Aγωγή: Γιοfγκ K. Γ., \Aναλυτικc ψυχολογία καd àγωγc τοü παιδιοü (µτφρ. Mαρία \Aγγελίδου), âκδ. \Eπίκουρος, \AθÉνα 1991. ΓIOYΓK, Aνθρωπος: Γιοfγκ K. Γ., Aνθρωπος καd ψυχc (µτφρ. Γιώργου BαµαλÉ), âκδ. \Eπίκουρος, \AθÉνα 1974. ΓIOYΓK, Ψυχοθεραπεία: Γιοfγκ K. Γ., Bασικbς àρχbς τéς ψυχοθεραπείας (µτφρ. Λευτέρης \Aναγνώστου), âκδ. \Eπίκουρος, \AθÉνα 1990. ΓIOYΓK, Oνειρα: Γιοfγκ K. Γ., E σαγωγc στcν ëρµηνεία τ ν çνείρων (µτφρ. K. Δόλκας), âκδ. \Iάµβλιχος, \ΑθÉνα 1997. ΓIOYΓK, E σαγωγή: Γιοfγκ K. Γ., E σαγωγc στcν Ψυχολογία (µτφρ. ^Eλένη Παπαδοπούλου), âκδ. \Iάµβλιχος, \ΑθÉνα 1994. ΓIOYΓK, \Aνεξερεύνητος: Γιοfγκ K. Γ., ^O àνεξερεύνητος ëαυτeς (µτφρ. Θεόδωρος ΣιαφαρικÄς), âκδ. \Iάµβλιχος, \ΑθÉνα 1988. ΓIOYΓK, Γάµος: Γιοfγκ K. Γ., ^O γάµος ½ς ψυχολογικc σχέση (µτφρ. Mαρία \Aγγελίδου, KατερÖνα Λιάπτση, Γι ργος BαµβαλÉς), âκδ. \Eπίκουρος, \AθÉνα 1992. ΓKIKA, Λειτουργία: Γκίκα \Aθανασίου (Πρωτοπρ.), ^Η τέλεση τéς Θείας Λειτουργίας, ποιµαντικc θεώρηση, Θεσσαλονίκη 1998. ΓKIKA, Ποιµαντική: Γκίκα \Aθανασίου (Πρωτοπρ.), Mαθήµατα ποιµαντικéς, âκδ. Γ. Δεδούση, Θεσσαλονίκη 2001. ΓOYΣIΔH, Ποιµαντική: Γουσίδη \Aλεξάνδρου, Ποιµαντικc στc σύγχρονη κοινωνία, \Eγχειρίδιο ποιµαντικéς κοινωνιολογίας, âκδ. Π. ΠουρναρÄ, Θεσσαλονίκη 2 1991. ΔAΔH, Pόκ: ΔαδÉ ^Hλ. ^Eλένη, Mουσικc ρόκ, öκδ. Xριστιανικbς ^Oµάδες Θεσσαλονίκης «Oî Σκύµνοι», Θεσσαλονίκη 8 1993. ΔAΣKOYΛH, Ψυχολογία: Δασκούλη Γιώργου, Ψυχολογία καd µουσικc àνάλυση τéς τεχνικéς τοü πιάνου, öκδ. K. Παπαγρηγορίου-X. Nάκας, \AθÉνα 1974. ΔHMHTPIAΔOY, ^Iστορία: Δηµητριάδου Mαρία, Παραδόσεις îστορίας µουσικéς, âκδ. NTO-PE-MI, Θεσσαλονίκη 1998. ΔIAMANTOΠOYΛOY, \Oργανώσεις: Διαµαντοπούλου Λεωνίδα K. (\Aρχιµ.), \Eκκλησία καd θρησκευτικαd çργανώσεις, âκδ. àδελφότης θεολόγων «O ΣΩTHP», \AθÉναι 3 1988. DUFOURCQ, ^Iστορία: Dufourcq, Norbert, \Eπίτοµη îστορία τéς µουσικéς στcν Eéρώπη, (µτφρ. Σπύρου Σκιαδαρέση), \AθÉνα 1942. EYΘYMIAΔH, Mαθήµατα: Eéθυµιάδη \Aβραάµ, Mαθήµατα βυζαντινéς âκκλησιαστικéς µουσικéς τοι θεωρία καd πλήρης µέθοδος µελ ωδικ ν àσκήσεων, Θεσσαλονίκη 2 1972. EYΘYMIOY, Ποιµαντική: Στυλίου Eéθυµίου (âπισκόπου \Aχελώου), Θέµατα ποιµαντικéς δεοντολογίας, \AθÉνα 1993. ZANOΠOYΛOY, Mουσική: Zανόπουλου Nίκου, ^H µουσικc στe àρχαöο ëλληνικe δρäµα, âκδ. Kυπριακe κέντρο Δ.I.Θ., Λευκωσία - Kύπρος 2007. ZEPBOY, Eéχολόγιον: ZερβοÜ Σπυρίδωνος (\Aρχιµ.), Eéχολόγιον τe Mέγα τéς κατa àνατολaς çρθοδόξου καθολικéς \Eκκλησίας, âκδ. «\Aστcρ» \Aλ. & \E. Παπαδηµητρίου, \AθÉναι 3 1986. ZHΣH, Kείµενα: Zήση Θεοδώρου (Πρωτοπρ.), Πρέπει νa µεταφραστοüν τa λειτουργικa κείµενα; Nεοβαρλααµισµeς «λειτουργικc àναγέννηση», âκδ. Bρυέννιος, Θεσσαλονίκη 2003. 18

ΘEOΔΩPOΠOYΛOY, \Aκάθιστος: Θεοδωροπούλου \I. \Eπιφανίου (\Aρχιµ.), ^O \Aκάθιστος Yµνος µετa ëρµηνείας, âκδ. ^IεροÜ ^Ησυχαστηρίου Kεχαριτωµένης Θεοτόκου, TροιζÉνα 13 1968. ΘEOΔΩPOΠOYΛOY, ^Eβδοµάς: Θεοδωροπούλου \I. \Eπιφανίου (\Aρχιµ.), ^H Mεγάλη ^Eβδοµaς µετa ëρµηνείας, öκδ. \AποστολικÉς Διακονίας, \AθÉνα 9 2002. ΘEOΔΩPOΠOYΛOY, Πεντηκοστάριον: Θεοδωροπούλου \I. \Eπιφανίου (\Aρχιµ.), Te âκκλησιαστικeν öτος 2, περίοδος Πεντηκοσταρίου, âκδ. \Oρθοδόξου Tύπου, \AθÉναι 3 1972. ΘEOΔΩPOΠOYΛOY, Tρι ώδιον: Θεοδωροπούλου \I. \Eπιφανίου (\Aρχιµ.), Te âκκλησιαστικeν öτος 1, περίοδος Tρι ωδίου, âκδ. \Oρθοδόξου Tύπου, \AθÉναι 4 1989. ΘEΩPIA KAI ΠPAΞH: ^Iερa Σύνοδος τéς \Eκκλησίας τéς ^Eλλάδος, Iδρυµα BυζαντινÉς Mουσικολογίας, Θεωρία και ΠρÄξι τéς ΨαλτικÉς Tέχνης, Πρακτικa A πανελληνίου συνεδρίου ψαλτικéς τέχνης (\AθÉνα, 3-5 Nοεµβρίου 2000), \AθÉνα 2001. IΣAAK, Παΐσιος: \Iσαaκ ^Iεροµονάχου, Bίος Γέροντος Παϊσίου êγιορείτου, Aγιον Oρος 2004. IΩANNIΔH, Pυθµός: \Iωαννίδη Kλείτου, Pυθµeς καd êρµονία: οéσία τéς µουσικéς καd τοü χοροü στcν Πλατωνικc παιδεία, Λευκωσία Kύπρος 2 1978. IΩANNIΔH, Yµνοι: \Iωαννίδη Kώστα Δ., Θύραθεν âκκλησιαστικοd µνοι, \Eπετηρdς IV 1970-1971, âκδ. Kέντρον \Επιστηµονικ ν \Ερευν ν, Λευκωσία 1971. IΩANNOY, Eπος: \Iωάννου (Ψιλλίτα) Παναγι τα M., Te öπος τéς EOKA 1955-59, ^H ποιητικc öκφραση τοü àγώνα, (µουσικc âπιµέλεια: Mάρω Σκορδή), öκδ. Παναγι τα M. \Iωάννου (Ψιλλίτα) καd Γρηγόριος Γρηγοριάδης, Λευκωσία 2 1987-88. KABAPNOΣ, Tέχνη: Kαβαρνeς KωνσταντÖνος Π., ^H îερa βυζαντινc τέχνη, âκδ «AΣTHP» \Aλ. & \E. Παπαδηµητρίου, \AθÉναι 4 1995. KAΛΛIAKMANH, Ποιµαντική: Kαλλιακµάνη Bασιλείου \I. (Πρωτοπρ.), Mεθοδολογικa πρότερα τéς ποιµαντικéς, Λεντί ω ζωννύµενοι, öκδ. Mυγδονία, Θεσσαλονίκη 2000. KAΛOMOIPH, Mουσική: Kαλοµοίρη Mανώλη, Ta θεωρητικa τéς MουσικÉς, Mουσικc Mορφολογία, Mουσικeς âκδ. οrκος Mιχαcλ Γαϊτάνου, \AθÉνα 1957. KAPA, Mέθοδος: KαρÄ Σίµωνος \I., Mέθοδος τéς ^EλληνικÉς MουσικÉς, Θεωρητικόν, τόµ. A, \AθÉναι 1982. KAPABIΔOΠOYΛOY, \Eπιστολές: Kαραβιδόπουλου \I., \Aποστόλου Παύλου âπιστολbς πρeς \Eφεσίους, Φιλιππησίους, KολοσσαεÖς, Φιλήµονα, Θεσσαλονίκη 1981. ΚΑΨΑΝΗ, \Εκκλησία: Καψάνη Γεωργίου (^Ιεροµ.), «^H \Eκκλησία ½ς σ µα XριστοÜ». (E σηγήσεις A ΘεολογικοÜ Σεµιναρίου ε σηγητ ν îερατικ ν συνεδρίων τéς M.Σ.E. âπd τéς διοργανώσεως τοü ποιµαντικοü öργου τéς \Eκκλησίας ε ς διορθόδοξον κέντρον \Aθην ν, 26-27 \Aπριλίου 1972), \Aποστολικc Διακονία τéς \Eκκλησίας τéς ^Eλλάδος, \AθÉνα 1972, σσ. 57-74. 19

KAΨANH, Διακονία: Kαψάνη Γεωργίου (\Aρχιµ.), Kαθηγουµένου τéς ^I. MονÉς ^Oσίου Γρηγορίου ^Aγίου Oρους, ^H Ποιµαντικc διακονία κατa τοfς îεροfς κανόνας, âκδ. Aθως, \AθÉνα 2003. KEΣEΛOΠOYΛOY, Προτάσεις: Kεσελοπούλου \A., Προτάσεις ποιµαντικéς θεολογίας, âκδ. Π. ΠουρναρÄ, Θεσσαλονίκη 2003. KHΛTZANIΔH, Διδασκαλία: Kηλτζανίδου Π., Mεθοδικc διδασκαλία, θεωρητική τε καd πρακτική, πρeς âκµάθησιν καd διάδοσιν τοü γνησίου âξωτερικοü µέλους τéς καθ\ µäς ^EλληνικÉς MουσικÉς κατ\ àντιπαράθεσιν πρeς τcν \Aραβοπερσικήν, \Aκριβcς àνατύπωσις àπe τcν öκδοσιν τéς Kωνσταντινουπόλεως τοü öτους 1881, âκδ. Bασ. Pηγοπούλου, χ.χ. KOΠΛANT, Mουσική: Kόπλαντ Aαρων, Mουσικc καd φαντασία (µτφρ: Mιχάλη Γρηγορίου), âκδ. Nεφέλη, \ΑθÉνα 1980. KOPNAPAKH, \Eγχειρίδιον: Kορναράκη K. \Iωάννη, \Eγχειρίδιον ΠοιµαντικÉς Ψυχολογίας, TεÜχος A, ^H ψυχικc σύγκρουση (Περιλήψεις πανεπιστηµιακ ν παραδόσεων), âκδ. Οrκος à/φ ν Kυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1984. KOΣMA, Λεξικό: KοσµÄ Δηµήτρη, Λεξικe Mουσικ ν Oρων, Θεσσαλονίκη, 1993. ΚΟΥΚΟΥΡΑ, Γλ σσα: Κούκουρα \Α. Δήµητρας, \Εκκλησία καd γλ σσα, âπικοινωνιακc προσέγγιση, âκδ. ΠουρναρÄ, Θεσσαλονίκη 2009. Kυπριακαd Σπουδαί, Δελτίον τéς ^Eταιρείας Kυπριακ ν Σπουδ ν, τόµος ME, 1981, Λευκωσία - Kύπρου 1981. KΩNΣTANTINOY, Θεωρία: Kωνσταντίνου Γεωργίου N., Θεωρία καd πράξη τéς âκκλησιαστικéς µουσικéς, \AθÉνα 1997. ΛAMΠAΔAPIOY, \Aναστασιµατάριον: Πέτρου Λαµπαδαρίου τοü Πελοποννησίου, \Aναστασιµατάριον àργeν καd σύντοµον, διασκευασθbν πe \Iωάννου Πρωτοψάλτου, âκδ. \Aδελφότης Θεολόγων ^Η «Zωή», \AθÉναι 12 1995. ΛEΞIKO, Nτορεµί: Λεξικe Mουσικ ν Oρων, âκδ. NTOPEMI, Θεσσαλονίκη 1993. MANTZANA, Παράδοση: Mαντζάνας Παναγιώτης K., ^H âθνική µας µουσικc παράδοση, (îστορικο-µουσικολογικc µελέτη), âκδ «TÉνος», \AθÉνα 2005. MAPΓAZIΩTH, \Aσκήσεις: Mαργαζιώτη Δ. \Iωάννου, Mελωδικbς àσκήσεις βυζαντινéς âκκλησιαστικéς µουσικéς, âκδ. Xαριλ. Στασίνου, \AθÉναι 1960. MAPΓAZIΩTH, Θεωρητικό: Mαργαζιώτη Δ. \Iωάννου, Θεωρητικe βυζαντινéς âκκλησιαστικéς µουσικéς, âκδ. Φίλιππος Nάκας, \ΑθÉνα 1958. MAΣTPOΓIANNOΠOYΛOY, Δηµιουργοί: Mαστρογιαννοπούλου \Hλία Δ., Mεγάλοι Δηµιουργοί, âκδ. \Aδελφότης θεολόγων «ZΩH», \AθÉναι 4 1978. MAYPAΓANH, Παιδεία: Mαυραγάνη Διαµαντc Σ., Bυζαντινc µουσικc παιδεία, (Θεωρητικe καd πρακτικe µέρος), \AθÉνα 2004. McCLELLAN, Θεραπευτικές: McClellan Randall, Oî θεραπευτικbς δυνάµεις τéς MουσικÉς, ^Iστορία, Θεωρία καd Πρακτικc (µτφρ.: Πέππα Eûα), âκδ. Φαγγότο, \ΑθÉνα 1997. METAΛΛHNOY, \Eγκόλπιον: MεταλληνοÜ Γεωργίου Δ. (Πρωτοπρ.), \Eγκόλπιον âπιστηµονικéς öρευνας, âκδ. ^Aρµός, 2 1994. 20

MHTΣAKH, ^Yµνογραφία: Mητσάκη K., Bυζαντινc ^Yµνογραφία, τ. A, Θεσσαλονίκη 1986. MIXAHΛ, ^Iερεύς: Mιχαcλ (\Aρχιεπισκόπου \AµερικÉς τοü àπe Kορινθίας), ^O îερεύς, τοι âσωτερικc ζωc καd τe διδακτικόν, êγιαστικeν καd ποιµαντορικόν του öργον, âκδ. \Aστήρ, \AθÉναι 3 1971. MIXAHΛIΔH, Mουσική: Mιχαηλίδη Mιχαήλ, ^H µουσικc στc ζωή µας, \AθÉναι 3 1991. MOYΣIKOΣ ΠANΔEKTHΣ: Mουσικeς Πανδέκτης, τοι πλήρης συλλογc τ ν âκλεκτοτέρων µουσικ ν µαθηµάτων, τ ν âν ταöς πρωιναöς καd ëσπεριναöς àκολουθίαις τéς \Eκκλησίας ψαλλοµένων (πλcν σων περιέχει τe \Aναστασιµατάριον), µετa πολλéς âπιµελείας καταρτισθεöσα, πρeς χρéσιν τ ν τcν îερaν µν ωδίαν âν τ να àσκούντων καd παντeς φιλοµούσου, τ. 7, âκδ. \Aδελφότης Θεολόγων ^Η «Zωή», \AθÉναι 7 1994. MΠAΛOΓIANNH, Ποιµαντική: Mπαλογιάννη Σταύρου I., ^Yφηγητc \IατρικÉς, Nευρολόγου, Ψυχιάτρου, Θεολόγου, Ποιµαντικc Ψυχολογία, âκδ. Π. ΠουρναρÄ, Θεσσαλονίκη 1980. MΠAPAKΛH, ^Aρµονία: Mπάρακλη Xαραλάµπους, ^O ôνθρωπος σb êρµονία µb τc φύση, Γνώση καd τρόπος ζωéς, âκδ. Kέδρος \ΑθÉνα 2003. ΜΠΡΑΤΣΙΩΤΟΥ, Διαθήκη: Μπρατσιώτου Π., Ε σαγωγc ε ς τcν Παλαιaν Διαθήκην, 1937. ΜΠΡΑΤΣΙΩΤΟΥ, Ε σαγωγή: Μπρατσιώτου Π., \Επίτοµος ε σαγωγc ε ς τcν Παλαιaν Διαθήκην, 1955. MΩPAΪTH, E σαγωγή: Mωραΐτη Δηµητρίου, E σαγωγc ε ς τcν Ποιµαντικήν, \AθÉναι 1963. NEKTAPIOY, Ποιµαντική: Nεκταρίου KεφαλÄ (Mητροπ. Πενταπόλεως), Mάθηµα ποιµαντικéς (àνατ.) βιβλιοπωλεöον Nεκτάριος Παναγόπουλος, \AθÉναι χ.χ. NEPANTZH, Συµβολή: NεραντζÉ Δηµητρίου \Eµµ., Συµβολc στcν ëρµηνεία τοü \EκκλησιαστικοÜ µέλους, ^Hράκλειο Kρήτης 1997. NEF, ^Iστορία: Nef Karl, ^Iστορία τéς µουσικéς, (µτφρ.-προσθéκες-âπιµέλεια Φοίβου \Aνωγειανάκη), âκδ. N. Bότσης, \AθÉνα 2 1985. ΝΕΟΦΥΤΟΥ, ^ΑγιορεÖτες: Νεοφύτου (µοναχοü Γρηγοριάτου), «Οî παλιοd êγιορεöτες ψάλτες καd µουσικc τéς φιλαυτίας» στe Νεω[ν]Σκόπηση, öτος 5 ο, τεüχος 24 ον, (2009) σσ. 174-175. NICHOLAS, \Εξέλιξη: Nicholas David, ^Η âξέλιξη τοü µεσαιωνικοü κόσµου, Κοινωνία, διακυβέρνηση καd σκέψη στcν Εéρώπη 312-1500, (µτφρ. Μαριάννα Τζιαντζή), Μορφωτικe Ιδρυµα \ΕθνικÉς Τραπέζης, \ΑθÉνα 2 2000. NILSSON, ^Iστορία: Nilsson M. P., ^Ιστορία τéς àρχαίας ^EλληνικÉς θρησκείας, (µτφρ. A κατερίνης Παπαθωµοπούλου), âκδ. Δηµ. N. Παπαδήµα, \AθÉνα 3 1984. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ, \Απαρχές: Ο κονόµου Χρήστου Κ., Οî àπαρχbς τοü ΧριστιανισµοÜ στcν Κύπρο, öκδ. ^ΙερÄς \ΑρχιεπισκοπÉς Κύπρου, Λευκωσία 1991. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ, \Αποκάλυψη: Ο κονόµου Χρήστου, «Μορφολογικbς âπιδράσεις τéς àποκάλυψης τοü \Ιωάννη στcν àπόκρυφη àποκάλυψη \Ιωάννη», ^Η àποκάλυψη τοü \Ιωάννη, προβλήµατα φιλολογικά, 21