Ιστορία της Τέχνης και Ιστορία της Επιστήμης του Φωτός ΤΟΜΟΣ Β Γρηγόρης Βλασσάς Καθηγητής ΤΕΙ Αθήνας Η Συμβολή του Φωτός στον Πολιτισμό και την Επιστήμη
Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του υποέργου 2 με τίτλο «Ανάπτυξη έντυπου εκπαιδευτικού υλικού για τα νέα Προγράμματα Σπουδών» της Πράξης «Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο», η οποία έχει ενταχθεί στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση» (ΕΠΕΔΒΜ) του ΕΣΠΑ (2007-2013), Άξονας Προτεραιότητας 7: «Ενίσχυση της Διά Βίου Εκπαίδευσης Ενηλίκων στις 8 Περιφέρειες Σύγκλισης» με κωδικό MIS 296121 και η οποία συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο ΕΚΤ) και από εθνικούς πόρους, μέσω του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων (ΠΔΕ) του Υ.ΠΑΙ.Θ. Η Συμβολή του Φωτός στον Πολιτισμό και την Επιστήμη Σημείωση Το ΕΑΠ είναι υπεύθυνο για την επιμέλεια έκδοσης και την ανάπτυξη των κειμένων σύμφωνα με τη Μεθοδολογία της εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης. Για την επιστημονική αρτιότητα και πληρότητα των συγγραμμάτων την αποκλειστική ευθύνη φέρουν οι συγγραφείς, κριτικοί αναγνώστες και ακαδη μα ϊ κοί υπεύθυνοι που ανέλαβαν το έργο αυτό.
ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Σχολή Εφαρμοσμένων Τεχνών Πρόγραμμα Σπουδών ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΦΩΤΙΣΜΟΥ ΠΟΛΥΜΕΣΑ Θεματική Ενότητα ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ Τόμος Β Η Συμβολή του Φωτός στον Πολιτισμό και την Επιστήμη Συγγραφή ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΒΛΑΣΣΑΣ Καθηγητής ΤΕΙ Αθήνας Κριτική Ανάγνωση ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΡΙΒΥΖΑΔΑΚΗΣ Διδάκτωρ Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Ακαδημαϊκός Υπεύθυνος για την ανάπτυξη του έντυπου διδακτικού υλικού του ΠΣ ΙΑΚΩΒΟΣ ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΣ Καθηγητής Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Συντονιστής για την ανάπτυξη του έντυπου διδακτικού υλικού της ΘΕ ΧΑΡΗΣ ΚΑΜΠΕΖΙΔΗΣ Διευθυντής Ερευνών Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών & Δρ. Πανεπιστημίου Αθηνών Ειδικός στη Μεθοδολογία της Ανοικτής και εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης ΗΛΙΑΣ ΜΑΥΡΟΕΙΔΗΣ Γλωσσική Επιμέλεια ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΤΣΕΚΟΥΡΑ Καλλιτεχνική Επιμέλεια Σελιδοποίηση Άρτεμις Πετροπούλου ISBN: 978-960-538-941-3 Κωδικός Έκδοσης: ΣΦΠ 50 Copyright 2013 για την Ελλάδα και όλο τον κόσμο ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Πάροδος Αριστοτέλους 18, 26335 Περιβόλα Πατρών Τηλ.: 2610 367300, Φαξ: 2610 367650 To παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελληνικού Νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής αδείας του εκδότη, κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο, αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική κ.λπ.) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.
ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Σχολή Εφαρμοσμένων Τεχνών Πρόγραμμα Σπουδών ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΦΩΤΙΣΜΟΥ ΠΟΛΥΜΕΣΑ Θεματική Ενότητα ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ Η Συμβολή του Φωτός στον Πολιτισμό και την Επιστήμη ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΒΛΑΣΣΑΣ Καθηγητής ΤΕΙ Αθήνας ΠΑΤΡΑ 2013
Βιογραφικό Ο Γρηγόριος Βλασσάς γεννήθηκε στην Αθήνα. Είναι Τακτικός Καθηγητής του τμήματος Φωτογραφίας και Οπτικοακουστικών Τεχνών του ΤΕΙ Αθήνας και εκλεγμένο μέλος του συμβουλίου διοίκησης του ιδρύματος. Σπούδασε πλαστικές τέχνες, φωτογραφία και κινηματογράφο στη Γαλλία, στο πανεπιστήμιο Paris VIII. Είναι διδάκτορας Επιστημών από το Πανεπιστήμιο του Νόβι- Σαντ στη Σερβία. Έχει διδάξει σε μεταπτυχιακά προγράμματα στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο και σε αρκετά ευρωπαϊκά πανεπιστήμια, θέματα για την τέχνη, τον πολιτισμό, το φως και τη φωτογραφία. Έχει βραβευτεί με βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών, διάκριση ESFIAP από τη FIAP, χρυσό μετάλλιο τριακονταετίας από το Σύλλογο Ελλήνων Λογοτεχνών, δίπλωμα τιμής και μετάλλιο από το κέντρο Ελληνικού Πολιτισμού της Στοκχόλμης κ.ά. Έχουν ολοκληρωθεί με επιτυχία ερευνητικά προγράμματα στα οποία ήταν επιστημονικός υπεύθυνος. Έχει διατελέσει πρόεδρος της Ελληνικής Φωτογραφικής Εταιρείας (σήμερα είναι επίτιμος πρόεδρός της), προϊστάμενος του τμήματος Φωτογραφίας & Οπτικοακουστικών Τεχνών του ΤΕΙ Αθήνας, αναπληρωτής διευθυντής της Σχολής Γραφικών & Καλλιτεχνικών Σπουδών του ΤΕΙ Αθήνας κ.ά. Έχει συμμετάσχει σε πολλές ατομικές και ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό με έργα του. Διατηρεί μια σημαντική βιβλιοθήκη με σπάνιες εκδόσεις στα γνωστικά αντικείμενα της τέχνης και του πολιτισμού στην Ελλάδα. Έχει διοργανώσει πολιτιστικές εκδηλώσεις ως πρόεδρος της οργανωτικής επιτροπής, καθώς και ως καλλιτεχνικός διευθυντής. Έχει συγγράψει τους ακόλουθους τίτλους: Επάγγελμα Φωτορεπόρτερ, Σπουδή στην Καλλιτεχνική Φωτογραφία και τις Οπτικοακουστικές Τέχνες, Φωτογραφικές Τεχνικές, Ο Φωτογράφος Ιάσων Αποστολίδης, Το χρονικό της Ελληνικής φωτογραφίας (1940-1981), Όπου υπάρχει φως, Όψεις του ελληνικού πολιτισμού. Καλλιτεχνικό του έργο έχει εκδοθεί υπό τη μορφή καταλόγων σε εκθέσεις του.
Περιεχόμενα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Πτυχές του πολιτισμού σχετιζόμενες με το φως Σκο πός, Προσ δο κώ μενα Αποτε λέ σματα, Έννοιες-Κλει διά, Εισαγωγικές Παρατηρήσεις...11 1.1 Πτυχές της γνώσης του φωτός στον αρχαίο κόσμο...15 Σκοπός, Προσδοκώμενα Αποτελέσματα, Έννοιες-Κλειδιά...15 1.1.1 Διαδρομές του φωτός στους αρχαίους πολιτισμούς...15 1.1.2 Η έννοια του φωτός στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία....17 1.2 Το φως ως θεμελιακό στοιχείο του χριστιανικού κόσμου...24 Σκοπός, Προσδοκώμενα Αποτελέσματα, Έννοιες-Κλειδιά...24 1.2.1 Ο νεοπλατωνισμός του Πλωτίνου στο δυτικό κόσμο...24 1.2.2 Το φως ως αντανάκλαση του Θείου...26 1.3 Το φως ως δογματική προσέγγιση στο βυζαντινό κόσμο...29 Σκοπός, Προσδοκώμενα Αποτελέσματα, Έννοιες-Κλειδιά...29 1.3.1 Η θεμελιώδης χρήση του φωτός στη βυζαντινή τέχνη...30 1.3.2 Το Θείο Φως στη θεολογική σκέψη...31 1.4 Το φως στο «σκοτάδι» του Μεσαίωνα στο δυτικό κόσμο...34 Σκοπός, Προσδοκώμενα Αποτελέσματα, Έννοιες-Κλειδιά...34 1.4.1 Θεωρίες για το μεταφυσικό φως στο Μεσαίωνα...35 1.4.2 Το φως στη μεσαιωνική τέχνη...38 1.5 Η διαδρομή του φωτός μέσα από διαφορετικά πεδία γνώσης και δράσης...41 Σκοπός, Προσδοκώμενα Αποτελέσματα, Έννοιες-Κλειδιά...41 1.5.1 Η ψυχολογία του φωτός...41
8 Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ 1.5.2 Το φως της σκιάς...43 Σύνοψη...44 Λίστα Ελέγχου Γνώσεων...46 Βιβλιογραφία...47 Οδηγός για Περαιτέρω Μελέτη...51 Απαντήσεις σε Ασκήσεις Αυτοαξιολόγησης...52 Απαντήσεις Δραστηριοτήτων...55 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Σταθμοί της επιστήμης ως προς την κατανόηση του φωτός Σκο πός, Προσ δο κώ μενα Αποτε λέ σματα, Έννοιες-Κλει διά, Εισαγωγικές Παρατηρήσεις...57 2.1 Επιστημονική εξέλιξη στην κατανόηση του φωτός (16ος-19ος αιώνας)...60 Σκοπός, Προσδοκώμενα Αποτελέσματα, Έννοιες-Κλειδιά...60 2.1.1 Η μετάβαση από το γεωκεντρικό στο ηλιοκεντρικό μοντέλο του κόσμου...60 2.1.2 Σωματιδιακή θεωρία του φωτός...66 2.1.3 Κυματική θεωρία του φωτός...67 2.1.4 Ο Τζέιμς Κλερκ Μάξγουελ και η θεωρία του για το φως...69 2.2 Επιστημονική εξέλιξη στην κατανόηση του φωτός (20ός αιώνας)... 72 Σκοπός, Προσδοκώμενα Αποτελέσματα, Έννοιες-Κλειδιά...72 2.2.1 Η κβαντική θεωρία του Μαξ Πλανκ...73 2.2.2 Η θεωρία της σχετικότητας του Άλμπερτ Αϊνστάιν...74 2.2.3 Η διερεύνηση του φωτός στη σύγχρονη επιστήμη (μετά το 1950)...76 Σύνοψη...78 Λίστα Ελέγχου Γνώσεων...79
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 9 Βιβλιογραφία...80 Οδηγός για Περαιτέρω Μελέτη...84 Απαντήσεις σε Ασκήσεις Αυτοαξιολόγησης...85 Απαντήσεις Δραστηριοτήτων...88 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Φωτογραφία Σκο πός, Προσ δο κώ μενα Αποτε λέ σματα, Έννοιες-Κλει διά, Εισαγωγικές Παρατηρήσεις...89 3.1 Θεωρίες περί φωτός στη φωτογραφία...92 Σκοπός, Προσδοκώμενα Αποτελέσματα, Έννοιες-Κλειδιά...92 3.1.1 Ιστορία και φωτογραφία...93 3.1.2 Φωτογραφία και τέχνη...100 3.1.3 Ο Man Ray και τα φωτογράμματα...106 3.1.4 Ελληνικό φως: η περίπτωση του Herbert List...109 3.2 Παραδείγματα φωτογραφιών με ανάλυση φωτός...112 Σκοπός, Προσδοκώμενα Αποτελέσματα, Έννοιες-Κλειδιά...112 3.2.1 Τεχνική φωτός στη φωτογραφία...112 3.2.2 Παραδείγματα τεχνικών φωτισμού...115 Σύνοψη...130 Λίστα Ελέγχου Γνώσεων...132 Βιβλιογραφία...133 Οδηγός για Περαιτέρω Μελέτη...136 Απαντήσεις σε Ασκήσεις Αυτοαξιολόγησης...137 Απαντήσεις Δραστηριοτήτων...141 Παράρτημα Έγχρωμων Εικόνων...142
10 Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ