Ευρωπαϊκή Aκριτική Παράδοση: από τον Μεγα λ έ ξ αντρο στ ον Διγενή Ακρίτα

Ευρωπαϊκή Aκριτική Παράδοση: από τον Μεγα λ έ ξ αντρο στ ον Διγενή Ακρίτα Ε π ιστη μ ον ικ ές Συναντή σ ε ι ς : Αθήνα, 24-25 Νοεμβρίου 2002 & 16 Απριλίου 2004 Ι ω άνν ινα, 7 Μαΐου 2004 Κά ρ π α θ ος, 10 Ιουλίου 2004 Θ ε σσ α λ ον ίκη, 4 Σεπτεμβρίου 2004 Βενετία, 25 Ιουνίου 2004 Κέ ντρ ον Ερεύνης της Ελλην ικής Λαογρ α φ ί α ς της Aκαδημίας Aθην ώ ν 1 A

ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΓΕΙΤΟΝΕΣ ΤΟΥ Ελένη Αρβελέρ Tο πρ ό β λημα αφορά στ ον χώρο της επε ξ ε ρ γασίας της ακριτικής παράδοσης στην Αν ατ ο λ ική Ευρώπη και Μικρασία. Βέβαια, υπάρχουν πο λ λ ο ί τρ ό ποι πρ ο σ έ γγ ισης για την μελ έ τη του πολύπλοκου αυτού θέ μ ατος. Κα ι μ όνη η απαρίθμηση των γε ι τ όνων της αυ τ ο κ ρ ατορίας στα διαφορετικά σύνορα της επικ ρ άτειάς της, γε ι τ όνων που υπέ στη σ αν ή πρ ο κ ά λ ε σ αν τις αντ ι- δράσεις του Βυζαντίου κατά τον χιλιόχρονο ιστ ο ρ ικό του βίο, φτάνει για να δηλώσει το αδύνατο του εγχ ε ι ρ ή μ ατος, αν θέλει κανείς να αν α φ ε ρθεί στην πο λ ι τ ική, στη διπ λ ω μ ατία, στις σχέσεις και στις επαφές του Βυζαντίου με τους συχνά εναλλασσόμενους εξωτερικούς εχθρούς ή φίλους. Ε ίναι επίσης αυ τ ον ό ητο ότι η αυ τ ο κ ρ ατ ο ρ ική πο λ ι τ ική απέ ν αντι και σε σχέση με τους γε ί τ ον ες του Βυζαντίου εξαρτάται από την φύση και την στάση του καθε ν ός, και βέβαια διαφοροπο ι ε ί ται αν ά λ ο γα με τα συ μ φ έ ρ οντα και τις πρ ο τ ε ρ α ι ό τητ ες κάθε φορά της αυ τ ο κ ρ ατορίας. Το αενάως ζητ ο ύ μ ε- νο πάντως ήταν η διαφύλαξη των εδαφών (όλων των υπαρχόντων της αυ τ ο- κ ρ ατορίας) και η επαν ά κ τηση των απο λ ε σ θέ ντων. Να σημειώσουμε παρενθε τ ικά ότι η αρχή αυ τή δίνει χροιά άμυνας σε ό λη την εξωτερική πο λ ι τ ική του Βυζαντίου, δεδομένου ότι η ρωμαϊκή καταγωγή και υπό σταση του κράτους εξασφάλιζαν ως θε μ ελιακή απαρχή του ιστ ο ρ ικού του βίου την παρουσία σε τρεις ηπείρους, τον έλ ε γχο της Μεσογείου και την αδιαφιλον ίκ ητη επικ ρ άτειά του στα νερά του Ευξείνου Πόντου. Να πούμε καλύτερα ότι η ρωμαϊκή κλη ρ ονομιά, που το Βυζάντιο διε κ δ ικεί και υπε ρ α σ π ί ζ ε ται αδιάλειπ τα, ισοδυναμεί με την τότε έννοια τη ς π α γ κ ο σ μ ι ό τητας, που ήθελε «κάθε γη βατή και κάθε θάλασσα πλωτή να ανήκει στη Ρώμη», κατά τη ρήση του Διόδωρου του Σικ ελ ι ώ τη. Παρά την ιδεολογική αυ τή παγκοσμιότητα, που θέλει την αυ τ ο κ ρ ατ ο ρ ί α μ όνο κυρίαρχο της οικουμένης, το Βυζάντιο δεν έπαψε να συνορεύει με τον υ πό λ ο ιπο αν ε ξ ά ρ τητο από αυτό κόσμο, πο λ ι τ ικά και στρ ατ ι ω τ ικά. Τα σύνορα αυ τά γνωρίζουν κατά καιρούς αυ ξομειώσεις και σημαντ ικ ές αλλαγές στις διάφ ο ρ ες πε ρ ι ο χ ές. Οι αλλαγές αυ τ ές σημαδεύουν ωστ ό σο μια πρ ο ο δ ε υ τ ική και συνεχή σχ ε δ όν συ ρ ρ ίκνωση της παγκόσμιας αυ τ ο κ ρ ατορίας προς όφελος των ε ξ ω τ ε ρ ικών πο λ υ πο ίκιλων κατά καιρούς εχθρών της, αυτών που ο ένας μετά τ ον άλλον εγκαθί στανται στα εδάφη της και μετατρ έ πονται σε γε ί τ ον ες με αυ τ όνομα κράτη, χωρίς να πάψουν να διεκδικούν πε ρ ι ο χ ές του Βυζαντίου. 1 7 A

P ΕΛΕΝΗ ΑΡΒΕΛΕΡ Ε κ τ ός από τα μετα λ λ α σσόμενα και μετα κ ινούμενα αυ τά σύνορα πο λ ι τ ι- κ ο στρ ατ ι ω τ ικής υφής, η αυ τ ο κ ρ ατορία διαφοροπο ι ε ί ται από τον υπό λ ο ιπο κόσμο και πο λ ι τ ιστ ικά: τα ήθη και έθιμα, οι παραδόσεις, τα γλωσσ ικά και θ ρ η σ κ ε υ τ ικά χα ρ α κ τη ρ ιστ ικά, τα πάτρια των Βυζαντ ινών, σημειοδοτούν τα πο λ ι τ ιστ ικά της σύνορα, που συ μπίπτουν με την ακτινοβολία της αυ τ ο κ ρ α- τορίας, ακτινοβολία που απ λ ώ ν ε ται σε σφαίρα ευρύτερη αυτών της πο λ ι τ ι- κής επικ ρ άτειάς της. Ε ίναι επόμενο οι σχέσεις του Βυζαντίου με τον γε ι τ ον ικό του κόσμο να ε π η ρ ε ά ζονται όχι μόνο από τα πο λ ι τ ικ ο στρ ατ ι ω τ ικά δεδομένα (σχ έ σ ε ι ς ισχύος ή υπο τ ελείας) αλλά και από την πο λ ι τ ιστ ική εγγ ύ τητα και συ γγέ ν ε ι α και τους τρ ό πους ζωής. Αλλιώς π.χ. αντ ι μ ε τ ω π ί ζ ε ται η σχέση αλλοδόξων και ομοδόξων, η σχέση ελ λην ο γενών και ελ λην ο μ α θημένων ή λατ ιν ο γενών πληθυσμών, που έχουν επαφές με την αυ τ ο κ ρ ατορία και τον κόσμο της. Ο π ω σ δ ή ποτε grosso modo θα μπορούσαμε να πούμε ότι η διαχω ρ ιστ ικ ή γραμμή, που ξεκινά από το βάθος της Αδριατ ικής και κατα λήγει στην Μεγά λη Σύρτη (Λιβύη), είναι το πο λ ι τ ιστ ικό σύνορο ανάμεσα στους Ευρωπαίους, αφήνει δυτικά τους λατ ιν ο γενείς λαούς και πληθυσμούς και αν ατ ο λ ικ ά τους ελ λην ο γενείς, που είναι και οι θε μ ελ ι ω τ ές της βυζαντ ινής ιδιαιτερότητας. Είναι συ μπ τ ω μ ατ ικό ότι το ίδιο αυτό αδριατ ικό σύνορο χωρίζει θρησ κ ε υ τ ικά τους καθολικούς από τους ορθ ο δ ό ξους και ως σήμερα ακόμη την λεγόμενη δυτική Ευρώπη από την αν ατ ο λ ική; Ό σον αφορά τώρα τα βόρεια και αν ατ ο λ ικά σύνορα της αυ τ ο κ ρ ατ ο ρ ί α ς, αξίζει να σημειωθεί ότι ο Βορράς σήμαινε πάντα για τους Βυζαντ ινούς το με τους βαρβάρους σύνορο (η έκφραση «Σκυθικ ός Βορράς» και «Σκυθικ ή ερημία» δηλώνουν την καθόλα πο λ ι τ ιστ ική ετερότητα της περιοχής με το Β υ ζάντιο). Ενώ αντ ί θε τα στο αν ατ ο λ ικό πο λ ι τ ικ ο στρ ατ ι ω τ ικό σύνορο τοποθε τ ε ί ται αν έ κ α θεν μια αντ ί μ αχη με την Ρώμη και το Βυζάντιο αυ τ ο κ ρ ατ ο- ρία που διεκδικεί παγκόσμια αν α γ ν ώ ρ ιση (dominium mundi). Έτσι η Περσία πρ ώ τα και ο αραβικ ός κόσμος ύστ ε ρ α. Οι εξελίξεις σ' αυ τήν την περιοχή επηρεάζουν και τις συ νθή κ ες των μεσ η μ β ρ ινών συνόρων της αυ τ ο κ ρ ατορίας, συνόρων που μετά την αραβικ ή πρόοδο χω ρ ί ζουν την Μεσό γειο του Σταυρού από αυ τή της ημισ ελήνου. Χαρ α κ τη ρ ί ζονται από τις ναυ τ ικ ές επιτυ χ ί ες των μαχομένων αντ ιπάλων, Βυζαντ ινών και Αράβων, τόσο των Ομεϋαδών της Δαμασκού, όσο και των Τα ρ σ ι- τών ή Κρητών Αράβων αργότερα. Ας πούμε πιο απλά, το νότιο σύνορο είναι το θαλάσσιο όριο της αυ τ ο κ ρ α- τορίας, του Βυζαντίου που ποτέ δεν έπαψε να έχει βλέψεις στ ον έλ ε γχο του ν αυ τ ικού δικ τύου, αυτού που συνέδεε την Κω ν σταντ ιν ο ύ πο λη με τον κόσμο της παλαιάς Ρώμης. Κατά λ ο ιπο κι' αυτό της ρωμαϊκής θαλασσο κ ρ ατίας, πο υ κ ατέρρευσε οριστ ικά μετά την εγκατά σταση των Αράβων στις νότιες ακτές τη ς A 1 8

ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΓΕΙΤΟΝΕΣ ΤΟΥ Μ ε σο γείου από τον 7ο αι. κι' εδώ παρά τον πε ρ ή φ ανο λόγο του Νικ η φ ό ρ ο υ Φ ωκά (967-971) στ ον Λιουτπρ άνδο: Navigatio mihi est (Η ναυ σ ιπλοΐα μου αν ή- κει). Το πράγμα είχε κάποια αλήθεια μετά την επαν ά κ τηση της Κρήτης στα 961 και τις επιτυ χ ί ες αυτού του αυ τ ο κ ρ άτορα στην Κύ προ και στην αν ατ ο λ ι- κή λεκάνη της Μεσο γείου, κυριαρχία που διαρκεί ως τα τέλη του 11ου αι. Ε ι δ ική μνεία της εξωτερικής πο λ ι τ ικής του Βυζαντίου απέ ν αντι σε απ α ι- τητ ικούς γε ί τ ον ες ή αβέβαιους φίλους πρ έ πει να γίνει και για τις σχ έ σ ε ι ς της αυ τ ο κ ρ ατορίας με τους λαούς του Ευξείνου Πόντου. Η πρ ο σ π ά θεια για εγκατά σταση των στρ ατ ι ω τ ικών δυνάμεων της αυ τ ο- κ ρ ατορίας στην Ταυ ρ ική χερσόν η σο (την σημερινή Κριμαία), που υλοπο ι ε ί- ται με την ίδρυση του θέ μ ατος της Χερσώνος γύρω στα 838, καθώς και η σ πο υ δ α ι ό τητα για την άμυνα της περιοχής του ακριτικού θέ μ ατος της Χαλδίας, απ αντούν στην επιτα κ τ ική ανάγκη του Βυζαντίου να κρατήσει τον Εύξ ε ινο Πόντο υπό την από λ υ τη ναυ τ ική κυριαρχία του. Κ λ ε ιστή βυζαντ ινή θάλασσα ο Πόντος για τους αραβικούς στόλους, παρ α β ι ά στηκε όμως από τα ρωσικά draggars και τα ρωσο σ λ α β ικά μον ό ξ υ λ α, χωρίς όμως να υπο στεί αλλοίωση και κλον ισμό ο βυζαντ ιν ός έλ ε γχος στην ν αυ σ ιπλοΐα της περιοχής. Αυτό είναι που θα πε τύ χουν οι Σταυροφόροι (οι ν αυ τ ικ ές δημοκρατ ί ες της Ιταλίας) μετά την φραγκική εγκατά σταση στη Βασιλεύουσα στα 1204. Είναι αυ τ ον ό ητο ότι αυ τή η αμείωτη και συ ν ε χ ή ς πρ ο σ π ά θεια του Βυζαντίου να ελ έ γχει τους ναυ τ ικούς δρόμους του Ευξείνου Πόντου, καθώς και τις προς την εσώτερη Ασία αρτη ρ ί ες που κατ έληγαν στην Τρ απε ζο ύ ντα, απαιτούσε την ειρην ική με το Βυζάντιο συμβίωση των λαών, που κατ ο ικ ο ύ σ αν κυρίως στις αν ατ ο λ ικ ές ακτές της θάλασσας αυ τής. Στο πλαίσιο αυ τής της πο λ ι τ ικής πρ έ πει κατά τη γνώμη μου να τοπο θετή σουμε την αδιάλειπ τη μέριμνα των Βυζαντ ινών για τον εκχριστ ι αν ισ μ ό των Αβασγών και Αλανών, αλλά ακόμη και των εξιουδαϊσμένων Χαζά ρ ω ν, πρ ο σ π ά θεια που γνωρίζει το από γειό της με τις φωτειαν ές απο στ ο λ ές στη Χ α ζαρία και αργότερα μεθ ο δ ε ύ ε ται με το απο στ ο λ ικό έργο του Νικ ο λ ά ο υ Μ υ στ ικού στην ευρύτερη περιοχή. Η ένταξη πλην βεβαίως των ορθοδόξων Αρμενίων, των Γε ω ρ γ ι ανών και Ιβήρων στα διοικ ητ ικά στρ ώ μ ατα της αυ τ ο κ ρ ατορίας (κυρίως από τον 9ο αι. και εδώ) είναι ασφαλώς απο τ έλεσμα της πο λ ι τ ικής αυ τής (οι μελ έ τ ες τη ς Bernadette Hisard γύρω από τα θέ μ ατα αυ τά φωτίζουν ουσιαστ ικ ές πτυ χ ές της βυζαντ ινής διπ λ ω μ ατίας στην ευαίσθητη αυ τή περιοχή υπο γρ α μ μ ί ζοντας την αρχή, που ανέφερα παραπ άνω). Η γρ ήγορη αυ τή επισκόπηση των συ ν ισταμένων της βυζαντ ινής πο λ ι τ ι- κής στα διάφορα συνοριακά συ γ κ ρ ο τή μ ατα μας επιτρ έ πει να υπο γρ α μ μ ί- σουμε συ μπε ρ α σ μ ατ ικά τις στα θε ρ ές αρχές, που παρά τις κατά καιρούς αντ ι ξο ό τητ ες και αμηχαν ί ες δεν έπαψαν να καθοδηγούν τις σχέσεις των Βυ- 1 9 A

P ΕΛΕΝΗ ΑΡΒΕΛΕΡ ζαντ ινών με τον γε ι τ ον ικό τους κόσμο. Θα μπορούσε κανείς να τις συ ν ο ψ ί σ ε ι λίγο σχ η μ ατ ικά ως εξής: 1. Π ν ε υ μ ατική ακτιν ο β ο λ ί α: Ιδιαίτερα στην περίοδο ειρην ικής συμβίωσης πο υ ε νθαρρύνει τις διασυ ν ο ρ ι α κ ές αντα λ λ α γές και αλληλοεπιδράσεις, όπως π.χ. πε ρ ιγρ ά φ ονται στ ον ακριτικό κύκλο μεταξύ Αράβων και Βυζαντ ιν ώ ν. 2. Π α γ κ ο σ μ ι ό τητ α: Το Βυζάντιο ως μον α δ ικ ός συ ν ε χ ιστής και διάδοχος της ρωμαϊκής αυ τ ο κ ρ ατορίας είναι δικ α ι ω μ ατ ικά και ο κλη ρ ονόμος της παγκοσμιότητάς της. Η Κω ν σταντ ιν ο ύ πο λη είναι Νέα Ρώμη, Νέα Σιών, Νέα Ιερουσαλήμ και πο λ ι τ ιστ ικά η έκφραση των επιτευγμάτων της ελ λην ικής πρ α γ μ ατ ικ ό τητα ς. 3. Ο ι κ ο υ μ ε ν ι κ ό τητ α: Ως πρ ώ τη χριστ ι αν ική αυ τ ο κ ρ ατορία έχει επικ ε φ α λή ς της τον αντ ιπρ ό σω πο του Θεού επί της γης. Κατά την θεωρία του Ευσεβίου, ένας Θεός στ ον ουρανό - ένας αυ τ ο κ ρ άτορας στη γη, ο χριστ ι αν ός αυ τ ο κ ρ άτ ο- ρας. Ως εκπρ ό σω πος του Θεού, του ενός και μον α δ ικού, ο βυζαντ ιν ός αυ τ ο- κ ρ άτορας, είναι θε ο στεφής. Αυ τή η χριστ ι αν ική οικ ο υ μ ε ν ικ ό τητα είναι και η βάση της αιωνιότητας της αυ τ ο κ ρ ατορίας, η οποία κατά τη ρήση του Κο σ μ ά του Ινδικ ο π λ ε ύ στη θα μείνει «Αλώβητος ανά τους αιώνας» και η οποία γίν ε- ται αυ τ ο δ ικαίως και ο φυσικ ός αμύντορας της χριστ ι ανοσύνης στο σύνολό της. Σταυροφορεί διηνεκώς και γι αυτό αδυνατεί να κατανοήσει τις δυτικ ές πρ ο σ π ά θε ι ες για την απελ ε υ θέρωση των Αγίων Τόπων. Ε δ α φ ική παγκοσμιότητα ως κλη ρ ονομία ρωμαϊκή, χρον ική αιωνιότητα ως πρ ονόμιο χριστ ι αν ικό και ελ λην ο γ λ ω σσία πο λ ι τ ισ μ ική, είναι λοιπόν οι θε μ ε- λ ι α κ ές αρχές της βυζαντ ινής αυ τ ο κ ρ ατ ο ρ ικής υπό στασης. Εξηγούν, γιατί όλοι οι εκτός Βυζαντίου λαοί διακυβεύουν (όταν πολεμούν ή αντ ι μ άχονται τους Β υ ζαντ ινούς) την ακεραιότητα της παγκόσμιας αυ τ ο κ ρ ατορίας διεκδικ ώ ντα ς δ ικ α ι ώ μ ατα, που ιστ ο ρ ικά της ανήκουν. Άρα δεν μπορεί παρά να είναι και να θε ω ρ ο ύ νται ως εχθ ρ ικά διακείμενοι κατά του θεοφυλάκτου κράτους των Ρωμαίων, εκτός αν υπο ταχθούν στην κηδεμονία ή την ηγε μ ονία της βυζαντ ιν ή ς ε ξουσίας. Έτσι και μόνο η διεκδίκηση του ον ό μ ατος Ρώμη - Ρωμαίος, αλλά και η από κ τηση αυ τ ο κ ρ ατ ο ρ ικού τίτλου από άλλον, χριστ ι ανό ή μη ηγε μ όν α, απο τ ελούν κατάχρηση βυζαντ ινών δικ α ι ω μ άτων: η διαμάχη, που πήρε διπ λ ω- μ ατ ική αλλά και στρ ατ ι ω τ ική μορφή ανάμεσα στο Βυζάντιο και στη Δύση με τ ον Καρλομάγνο και τους διαδόχους του (λόγω της Αγίας Ρωμαϊκής Αυ τ ο- κ ρ ατορίας), οφείλεται στην αμφισ β ήτηση από τους Δυτικούς της μον α δ ικ ό- τητας του ρωμαϊκού και του αυ τ ο κ ρ ατ ο ρ ικού τίτλου του Βυζαντίου, του μόνου κλη ρ ονόμου και οργαν ικού συ ν ε χ ιστή της άλλοτε κραταιάς ρωμαϊκής αυτ ο κ ρ ατορίας. (Να θυμίσω ότι σ' αυτό στη ρ ί ζ ε ται η αποδοχή της νόθας Κω ν- σταντ ινείου δωρεάς από το Βυζάντιο). Εμμέσως αν α γ ν ώ ρ ισε το Βυζάντιο ως το μόνο κλη ρ ονόμο της Ρωμαϊκής αυ τ ο κ ρ ατορίας. Η διεκδίκηση τώρα από πο ικ ι λ ώ νυμους γε ι τ ον ικούς λαούς εδαφών, πο υ ανήκουν δικ α ι ω μ ατ ικά στην κλη ρ ονομία του Βυζαντίου, απο τ ελεί απ α ί τη σ η A 2 0

ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΓΕΙΤΟΝΕΣ ΤΟΥ άλογο και αδικοχειρία κατά του Βυζαντίου, η οποία και πρ έ πει να τιμωρείται διά των όπλων. Έργο άλλωστε του αυ τ ο κ ρ άτορα κατά τον νόμο, όπως κ α θ ο ρ ί ζ ε ται στην «Επαναγωγή», είναι ακριβώς «των απο λ ε σ θέ ντων Επαν ά- κ τησις» και καθή κ ον των Βυζαντ ινών είναι ο αγώνας για την απελ ε υ θέ ρ ω σ η των αλύτρωτων αδελφών, όπως το καθορίζει ο Λέων ο Σοφός στα Τα κ τ ικ ά του. Με τον όρο αυτό ενν ο ο ύ νται βέβαια οι απ ανταχού χριστ ι ανοί, φυσικ ο ί υπήκοοι του «Έθνους Χριστ ι ανών», όπως χα ρ α κ τηρίζει κατά τρ ό πο αυ τ ο- ν ό ητο τους Βυζαντ ινούς ο ίδιος αυ τ ός αυ τ ο κ ρ άτορας. Ταύ τ ιση των όποιων Ρωμαίων με τους Βυζαντ ινούς, ταύ τ ιση επίσης των Ρωμαίων με τους απ ανταχού Χριστ ι ανούς, ιδού οι ιδιότητ ες, που καθορίζουν τις διπ λ ω μ ατ ικ ές σχέσεις με τους γε ι τ ον ικούς λαούς του Βυζαντ ί ο υ, α λ λ ο δ ό ξους και ομοδόξους. Στις διεκδικήσεις τους απέ ν αντι του Βυζαντ ί ο υ οι μεν αλλόδοξοι αμφισ β ητούν την ρωμαϊκή παγκοσμιότητα, που τώρα αν ή- κει στο Βυζάντιο, οι δε ομόδοξοι την Χριστ ι αν ική οικ ο υ μ ε ν ικ ό τητα, που είναι έργο του κράτους αυτού, του Βυζαντίου, που πρώτο πίστευσε εις τον Δ ε σ πό την Χριστ όν και γι' αυτό έχει τα χα ρ α κ τη ρ ιστ ικά θείων ιδιοτήτων. Δηλαδή την αιωνιότητα και το αλώβητο της επικ ρ άτειάς του. Λο γ ικά απέ ν αντι στους λαούς αυτούς το Βυζάντιο ασκεί ακτινοβολία και χαίρει πρ ω τ ο κ α θεδρίας. Η εικ ον ική παγκόσμια οικ ο γένεια των ηγετών, πο υ θέλει τον Βυζαντ ινό αυ τ ο κ ρ άτορα πατέρα μον α δ ικό των ηγε μ όνων του κόσμου, (ο καθένας σύμφωνα με την ισχύ του κράτους του βρίσκει θέση αδελφού, υιού ή απλού συ γγενούς και οικείου ως προς τον αυ τ ο κ ρ άτορα τη ς Κω ν σταντ ιν ο ύ πο λης), αυ τή η εικ ον ική οικ ο γένεια, που καθορίζει την τά ξ η της παγκόσμιας ιεραρχίας, αν α γ ν ω ρ ί ζ ε ται από τις καγκελ λ α ρ ί ες των ξένων κ ρ ατών, έστω και αν είναι δημιούργημα της βυζαντ ινής διπ λ ω μ ατίας. Άλλωστε η ρωμαϊκή φιλανθρωπία, αρετή που χα ρ α κ τηρίζει τον επίσημο βίο και την προς τους άλλους διαγωγή της κραταιάς αυ τ ο κ ρ ατορίας, έρχεται να επιβραβεύσει τους ξένους, που ζουν στην σφαίρα και δέχονται την πο λ ι τ ική και πο λ ι τ ιστ ική ακτινοβολία του Βυζαντίου: αυτό υπο γραμμίζει ο Νικόλαος Μυστ ικ ός στ ον Βούλγαρο ηγε μ όνα Συμεών στις αρχές του 10ου αιώνα. Ε ρ γαλείο και όργανο για την επίτευξη των σκοπών της αυ τ ο κ ρ ατ ο ρ ί α ς, ε κ τ ός βέβαια από τον δίκαιο, τον αμυντ ικό, πάντα κατά τη βυζαντ ινή ιδεολογία, πόλεμο (τον λεγόμενο και καθαρόν, όταν ο αντίπαλος είναι αλλόδοξος), το Βυζάντιο επιστρ ατεύει όχι μόνο την διπ λ ω μ ατία του (η οποία κατά την επιτυχημένη έκφραση του Λαμαρτίνου συ ν ί σταται στο να κιν ητ ο πο ι ή- σει βαρβάρους εναντ ί ον των βαρβάρων), αλλά και το πνευματ ικό και πο λ ι- τ ιστ ικό του δυναμικό. Αν ο γλωσσ ικ ός εξελ λην ισ μ ός είναι πρ ο ϋ πό θεση της ένταξης των ξένων ομάδων, που κατά καιρούς εγκατα στά θη κ αν στα βυζαντ ινά εδάφη, ο εκχριστ ι αν ισ μ ός και η πρ ο σχώρηση των πρ ώ ην αλλοδόξων αλλοφύλων στην Ορθ ό- 2 1 A

P ΕΛΕΝΗ ΑΡΒΕΛΕΡ δοξη πίστη και εκκλησία, στην δικαιοδοσία δηλαδή του oικ ο υ μ ε ν ικού πατριαρχείου της Κω ν σταντ ιν ο ύ πο λης, απο τ ελεί απο δ ε δ ε ιγμένα το πιο απο τ ε- λ ε σ μ ατ ικό μέσο για μία διαρκή σχέση, θα έλ ε γα εξάρτησης, των νεοφώτιστ ω ν γε ι τ όνων από την μητέρα εκκλησία, εκκλησία που υπηρετεί με τον τρ ό πο τη ς τα συ μ φ έ ρ οντα της αυ τ ο κ ρ ατορίας, όπως αυτό γίν ε ται πασιφαν ές, π.χ. στα χ ρ όνια του πατριάρχη Φωτίου. Η εγκύκλιος του πατριάρχη αυτού προς τους π ατρ ι ά ρ χ ες της Αν ατ ο λής στα 867, όπου ο Φώτιος σεμνύ ν ε ται για την είσο δ ο στην χριστ ι ανοσύνη των Βουλγάρων, αλλά ακόμη και των Ρώ σων (πρ ό κ ε ι τα ι βέβαια για τον ευαγγελισμό των Ρωσοβαράγγων και όχι των Ρωσοσλάβων) απο τ ελεί τρ ανή απόδειξη των επιτυχιών της βυζαντ ινής πο λ ι τ ικής (όχι μόν ο της εκκλησίας αλλά και της πολιτείας) απέ ν αντι στην εκκλησία της Ρώ μ η ς, που επιδίωκε την πρ ο σ ά ρ τηση του σλαβικού κόσμου, επιτυχία μεγά λη πο υ υ λ ο ποιεί με την εδραίωση της εξουσίας του Βυζαντίου στη νευραλγική πε ρ ι ο- χή του Ευξείνου Πόντου. Είναι αυ τ ον ό ητο ότι επακόλουθο του ευαγγελ ισ μ ο ύ των παρευξείνιων λαών από το Βυζάντιο ήταν και η εξάπλωση και διάδοση των καλλιτεχνικών επιτευγμάτων των Βυζαντ ινών. Άλλο αυτό επίσης απο τ ε- λ ε σ μ ατ ικό μέσο της βυζαντ ινής πο λ ι τ ικής για την εξομάλυνση των σχ έ σ ε ω ν της αυ τ ο κ ρ ατορίας με τον εξωτερικό γε ι τ ον ικό κόσμο, αλλά και για τη δημιουργία μιας πο λ ι τ ιστ ικής κοιν ό τητας, αυ τής που πρ ο ο ρ ι ζό ταν να ζήσει στην ευρύτερη περιοχή και μετά την εξαφάν ιση και πτώση της αυ τ ο κ ρ ατορίας. Η πο λ ι τ ιστ ική αυ τή επιρροή, που αν α μ φ ισ β ήτητα επιδρά και επηρεάζει τις σχέσεις της αυ τ ο κ ρ ατορίας με τους γε ί τ ον ές της, είναι λίγο ή πολύ εμφ ανής σε όλους τους τρ ό πους ζωής και σε όλες τις χώ ρ ες, που κάποια στ ιγμή βρέθη κ αν στην σφαίρα του Βυζαντίου: εκτείν ονται από την Ιταλία (ιδιαίτερα τις νότιες πε ρ ι ο χ ές της), φτάνουν ως τις από μ α κ ρ ες χώ ρ ες του Καυ κ ά- σου και της λεγόμενης εγγύς και μέσης Αν ατ ο λής, για να γίνουν ιδιαίτερα α ισ θητ ές στα Βαλκάνια. Π ρ ά γ μ ατι ο εκχριστ ι αν ισ μ ός των λαών της χερσον ή σου του Αίμου (των Β α λ κ ανίων), επίτευγμα αν α μ φ ισ β ήτητο της βυζαντ ινής εκκλησίας και πο λ ι- τείας, είχε σαν απο τ έλεσμα να διευρυνθεί η κοιν ο πολιτεία της αυ τ ο κ ρ ατ ο ρ ί- ας (εδώ χρησιμοποιώ τον όρο, με τον οποίο πρώτος ο Δημήτρης Obolensky ονόμασε τον χώρο της πο λ ι τ ιστ ικής και άλλης ακτινοβολίας και επιρροής του Βυζαντίου). Η μεταφύτευση, η μετα μ ό σχευση, η αφομοίωση και η επίδραση του βυζαντ ινού πο λ ι τ ισμού στις χώ ρ ες της περιοχής σημαίνουν αν α μ- φ ισ β ήτητα την είσοδο των λαών αυτών στην οικ ο υ μ ε ν ική κοιν ό τητα, που ταυτ ί ζ ε ται τώρα με τον ευρωπαϊκό πο λ ι τ ισμ ό. Οι πρ ώ ην σκυθικ ές χώ ρ ες, ενώ για τους αρχαίους Έλλην ες αλλά και για τους εν πο λ ι τ ισμώ διαδόχους τους Ρωμαίους ήταν ταυ τ ό σ η μ ες με την βαρβαρότητα «των ανιδρύτων εθνών», χάρη στην είσοδό τους στ ον χριστ ι αν ισμό και στ ον πο λ ι τ ισ μ ικό εκβυζαντ ιν ισ μ ό, αποκτούν ίδια γρ α μ μ ατεία και φιλολογία (μετά την οργάνωση και σύντα ξ η A 2 2

ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΓΕΙΤΟΝΕΣ ΤΟΥ της παλαιοσλαβικής γλώσσας από τους Κύριλλο και Μεθόδιο και τους μαθητ ές τους). Αποκτούν εκκλη σ ι α στ ική τέχνη (αρχιτεκτον ική και ζω γρ α φ ικ ή ), που βασίζεται στο βυζαντ ινό παράδειγμα, αλλά με τον καιρό απο κ τά τα στοιχεία, που χα ρ α κ τη ρ ί ζουν δημιουργικ ές σχο λ ές και υψηλή έμπνευση. Μια πο λ ι τ ισ μ ική κοιν ό τητα δημιουργε ί ται ανάμεσα στους λαούς του Αί μ ο υ, Β ο υ λ γάρους, Σέρβους, Κροάτ ες (Αρετιανούς και παγανούς), Βλάχους, Αλβανούς και Ρουμάνους, κοιν ό τητα τρ ό που ζωής, βάθους συ γ κ ινήσεων και αισ θη μ άτων, θρησκευτικής αλλη λ ε γγύης, κοινής πρ ο σ π ά θειας, κοσμοσω τή ρ ι- ας πράξης, που συνδέει αυτούς που έχουν κοινή πίστη και κοιν ές κατα β ο λ ές λ ατρ ε υ τ ικ ές. Μόνο έχοντας υπόψη την κοινή αυ τή καλλιτεχνική πνευματ ικ ή και θρησκευτική εμπειρία που δίνει η μετοχή στην χριστ ι αν ική πίστη, μπορούμε να καταλάβουμε γιατί οι βυζαντ ιν ο β ο υ λ γα ρ ικοί πόλεμοι, που εκδηλώθη κ αν μετά τον εκχριστ ι αν ισμό των Σλάβων, θε ω ρ ήθη κ αν από τους Βυζαντ ι- νούς ως εμφύλιες συρράξεις, ως αδελ φ ο κ τ όν ες διαμάχ ες, που όπως γράφει ο π ατριάρχης και αντιβασιλεύς Νικόλαος Μυστ ικ ός (911-913) στ ον τσάρο Συμεώνα, που σήκωσε τα όπλα κατά του Βυζαντίου, είναι ταυ τ ό σ η μ ες με πατρ ο κ τ όνο επαν ά σταση (ο τσάρος των Βουλγάρων μετά τον εκχριστ ι αν ισ μ ό ακριβώς του λαού του έλαβε την θέση υιού απέ ν αντι στ ον εικ ον ικό πατ έ ρ α των ηγε μ όνων της γης, τον Βυζαντ ινό δηλαδή αυ τ ο κ ρ άτορα). Ίσως εδώ θα πρ έ πει να θυμίσω ότι η βυζαντ ινή θηριωδία του Βασιλείου του Βουλγα ρ ο- κ τ όνου κατά του στρ ατού του Σαμουήλ μετά την μάχη του Κλειδίου στα 1014, εξηγε ί ται από την ταύ τ ιση του βουλγα ρ ικού εγχ ε ι ρ ή μ ατος με έγκλη μ α καθοσιώσεως, και αυτό εφόσον ο Σαμουήλ «επαν α στάτησε» κατά του νομίμου αυ τ ο κ ρ άτορος και εικ ον ικού πατρ ός της παγκόσμιας χριστ ι ανοσύνης. Ε ίναι καιρός να υπο γρ α μ μ ί σω ότι με τον εκχριστ ι αν ισμό των Σλάβων και των λαών του αν ατ ο λ ικού Ευξείνου (Αλανών και Αβασγών), που έχει αρχίσει, όπως είπα, με την πατριαρχία του Φωτίου και συ ντ ελ ε ί ται με το έργο του Νικολάου Μυστ ικού (κράτησε δηλαδή αδιάλειπ τα σχ ε δ όν η ιεραπο στ ο- λή μισό πε ρ ί που αιώνα), με το έργο λοιπόν αυτό για πρ ώ τη φορά η βυζαντ ι- νή εκκλησία, το οικ ο υ μ ε ν ικό δηλαδή πατριαρχείο της Κω ν σταντ ιν ο ύ πο λη ς απο κ τά σύνορα και χώρους ευρύτερους από τα εδάφη της αυ τ ο κ ρ ατ ο ρ ί α ς. Ο ρόλος της εκκλησίας στην δημιουργία του ευρωπαϊκού πο λ ι τ ιστ ικού γίγνεσθαι απο β α ίνει έτσι καίριος, η διαφοροποίηση με την δυτική Ευρώπη, που χειραφετείται χάρη στη δημιουργία του κράτους των Φράγκων του Καρλομάγνου και βέβαια με αφορμή το πρώτο σχίσμα, το λεγόμενο φωτιανό, η διαφοροποίηση μεταξύ Αν ατ ο λής και Δύσης, ορθόδοξης και καθολικής εκκλησίας εντ ε ίν ε ται για λόγους που πολύ λίγο είναι δογματ ικής ή θρησ κ ο λ ε ι τ ο υ ρ γ ικής φύσης, αλλά που υπο γρ α μ μ ί ζουν την διαμάχη για την επικ ρ άτηση των δύο αυ τ ο κ ρ ατοριών και εκκλησιών στ ον υπό λ ο ιπο κόσμο. Οι σλαβικοί λαοί και οι χώ ρ ες της χερσον ή σου του Αίμου απο τ έλ ε σ αν 2 3 A

P ΕΛΕΝΗ ΑΡΒΕΛΕΡ π άντοτε το μήλο της έριδος ανάμεσα σε Παλαιά και Νέα Ρώμη, κι' αυτό χωρίς διακοπή από την πε ρ ιπέτεια που γνώρισε η απο στ ο λή του Μεθ ο δ ί ο υ στην Μοραβία, ως τα σήμερα, στην δύστηνο Γιουγκοσλαβία. Ω στ ό σο, η βυζαντ ινή πο λ ι τ ική και η διπ λ ω μ ατ ική θεώρηση των συ μ φ ε ρ ό- ντων της αυ τ ο κ ρ ατορίας στην διεθνή σκηνή γνώρισ αν διακυμάνσεις, που δεν ε ίναι άμοιρες μιας βυζαντ ινής νοοτροπίας, αυ τής που υποβίβαζε πο λ ι τ ισ μ ικ ά τα βόρεια σκυθικά γένη, κι' αυτό παρά τον εκχριστ ι αν ισμό τους. Υπ α ιν ί σσομαι βέβαια εδώ την γνωστή διάκριση που κάνει ο Κω ν σταντ ίνος Πορφυρογέ ν- ν ητος στα μέσα του 10ου αιώνα ανάμεσα στα ευγενή δυτικά φραγκικά γέ ν η, από τα οποία πρ ο έ ρ χ ε ται ο Μέγας Κω ν σταντ ίνος, και στα βάρβαρα φύλα του Βορρά, με τα οποία οι Βυζαντ ινοί δεν πρ έ πει να συ γχ ρ ω τ ί ζονται, μολον ό τ ι γα μ ικά συμβόλαια με τους λαούς αυτούς συ ν ή ψ αν ως και βυζαντ ινοί αυ τ ο- κ ρ άτ ο ρ ες, όπως π.χ. ο πεθε ρ ός του Κω ν σταντ ίνου Πορφυρογέ νν ητου Ρω μ α- ν ός Λακαπ ην ός, που πάντρεψε την εγγ ονή του με τον τσάρο Πέτρο της Βουλγαρίας. Το παράδειγμα όμως του Λακαπ ηνού, πάντοτε κατά τον Κω ν σταντ ί- νο, είναι προς αποφυγή και όχι προς μίμηση. Κι' αυτό το παραστρ άτημα έγινε, γιατί ο Ρω μ αν ός ήταν άνθ ρ ω πος απ λ ός και αδαής της αυ τ ο κ ρ ατ ο ρ ικής τάξης και των υπο θηκών του Μεγάλου Κω ν σταντ ίνου. Αυ τά γράφει ο αυ τ ο κ ρ ά- τωρ συ γγραφέας «προς τον ίδιον υιόν Ρω μ αν όν», χωρίς να σεβαστεί την μν ή μ η του προκατόχου και συγγενούς του. (Αυτό με οδήγησε να χρονολογήσω το «Περί θε μ άτων» του ίδιου συ γγραφέα, όπου ο Λακαπ ην ός εμφαν ί ζ ε ται ως σώφρων και άμεμπτος αυ τ ο κ ρ άτωρ, σε μια στ ιγμή, όπου είναι αυ τ ός ο εν ενεργεία αυ τ ο κ ρ άτωρ, άρα πρ ιν από την ενθ ρ όν ιση του Πορφυρογε νν ήτου ως μόνου αυ τ ο κ ρ άτορα, και πρ ιν από την συ γγραφή του De administrando imperio). Ο π ω σ δ ή ποτε ο εκχριστ ι αν ισ μ ός των λαών που κατ ο ικ ο ύ σ αν στα βόρεια του Β υ ζαντίου εδάφη συ ν ο δ ε ύ θηκε και από την διάδοση της ελ λην ικής γρ α μ μ α- τείας και γλώσσας, ώσπου βέβαια να δημιουργηθεί εντόπια φιλολογική σλαβ ον ική παραγωγή. Τα ελ λην ικά απο β α ίνουν για τους λαούς αυτούς η διπ λ ω μ α- τ ική διεθνής γλώσσα, θα παραμείνουν στη θέση αυ τή και κατά την οθωμαν ικ ή κυριαρχία, ιδιαίτερα στις χώ ρ ες που διατή ρ η σ αν την ιδεολογία του Βυζαντ ί- ου, όπως π.χ. οι παραδουνάβιες ηγε μ ον ί ες Βλαχία και Μολδαβίτσας. Να θ υ μ ί- σω ότι στις χώ ρ ες αυ τ ές ρίζωσε το βυζαντ ινό δίκαιο ως βάση κάθε νομοθετικ ή ς ρ ύ θ μ ισης, ότι στις εκκλη σ ί ες της Μολδαβίας και της Σουτσεάβας βρίσκοντα ι οι πιο ζω νταν ές ζω γρ α φ ικά απε ικ ονίσεις της πτώσης της Κω ν σταντ ιν ο ύ πο λη ς στα χέρια των Τούρκων και πρ ά γ μ ατι απο τ ελούν ένα είδος εικ α στ ικού αν α- κ α λή μ ατος (θρήνου δηλαδή για το χάσιμο της βασιλίδος πόλεως) και να τον ί- σω τέλος ότι γόνος αυτών των χωρών είναι ο Νικολάι Jorga, ο συ γγρ α φ έ α ς δ η λ α- δή του έργου, που φέρει τον εύγλωττο τίτλο «Το Βυζάντιο μετά το Βυζάντιο». Ο π ω σ δ ή ποτε η αυ τ ο κ ρ ατορία επωμίσθηκε κοσμοσω τήρια απο στ ο λή και άσκησε πο λ ι τ ιστ ική αρετή προς όλους τους λαούς, που ήρθ αν σε επαφή με A 2 4

ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΓΕΙΤΟΝΕΣ ΤΟΥ τ ον κόσμο της. Είναι αυ τ ον ό ητο ότι η ιδεολογική αυ τή παγκοσμιότητα και ο ικ ο υ μ ε ν ικ ό τητα του Βυζαντίου, που ειρήσθω εν παρόδω, τουλάχ ιστ ον ό σον αφορά την παγκοσμιότητα είναι χα ρ α κ τη ρ ιστ ικό, ίδιον της κάθε αυ τ ο- κ ρ ατορίας, έχει σαν επακόλουθο τον πο λ υ εθν ικό χα ρ α κ τήρα των πο λ ι τ ώ ν. Β υ ζαντ ιν ός πο λ ί της είναι αυ τ ός που υπο τά σσ ε ται στ ον βυζαντ ινό αυ τ ο κ ρ α- τ ο ρ ικό νόμο και στην επίσημη εκκλησία του κράτους πλην των σκλάβω ν και δούλων, από όπου κι' αν πρ ο έ ρ χ ε ται εθν ικά. Καθόλου περίεργο ότι ο βυζαντ ιν ός υπήκοος είναι γνωστ ός με το όν ο μ α «συ ντ ελ ε στής», όρος που δηλώνει εξάρτηση φορολογική χωρίς καμία άλλη υ ποχρέωση. Να σημειώσουμε ωστ ό σο μόνο ότι και οι στρ ατ ι ω τ ικ ές υπο χ ρ ε- ώσεις των Βυζαντ ινών είναι φορολογικής υφής. Είναι επίσης αυ τ ον ό ητο ότι κ ανείς από τους κατ ο ίκους πο λ ί τ ες του Βυζαντίου δεν είναι απο κ λ ε ισ μ έ ν ο ς από υψηλές θέσεις και αξιώματα, ακόμη και από αυτό του αυ τ ο κ ρ άτ ο ρ α, και εδώ δεν αναφέρομαι βέβαια στις ομάδες μισθοφόρων και φοιδεράτ ω ν που κατά καιρούς αν α μ ί χθη κ αν στα πρ ά γ μ ατα του Βυζαντίου και που χρησ ι μ ο ποιεί η αυ τ ο κ ρ ατορία για τις στρ ατ ι ω τ ικ ές της αν ά γ κ ες, αλλά μιλώ για μ ε μ ον ω μ έ ν ες πε ρ ιπτώσεις αξιωματ ο ύ χων ξένης καταγωγής, των οποίων τα ον ό μ ατα και η δράση κοσμούν την ιστορία του κράτους και τους κατα λ ό- γους των μεγάλων βυζαντ ινών οίκων. Η πο λ υ π ληθής βυζαντ ινή αριστ ο κ ρ α- τία σλαβικής καταγωγής μελ ε τήθηκε επισταμένα από τον Ka_dan, οι Αρμένιοι γόνοι Βυζαντ ινών πολιτών έδωσαν μεταξύ άλλων και τον αυ τ ο κ ρ άτ ο ρ α Βασίλειο τον λεγόμενο Μακεδόνα, οι Χάζαροι τον Λέοντα Δ, οι Ίβηρες λαμπρ ύ ν ονται με το παράδειγμα του Μεγάλου Δομεστ ί χου Πακουριανού πάντα μεταξύ άλλων, ενώ οι Λατ ίνοι, Ιταλοί και Φράγκοι, έχουν να επιδείξο υ ν ε ξ έ χο υ σ ες φυσιογνωμίες εκκλη σ ι α στ ικ ές και στρ ατ ι ω τ ικ ές (κι' αυτό άσχ ε τα βέβαια από τους πο λ υ π ληθείς μικτούς γάμους μετά το 1204 κυρίως, αποκύημα των οποίων είναι οι λεγόμενοι Γασμούλοι). Ως και οι Τούρκοι οι ε νταγμένοι στην αυ τ ο κ ρ ατορία διαδραματ ί ζουν, όπως είναι γνωστό, σημαίν οντα ρόλο στα πρ ά γ μ ατα της εποχής του Μιχαήλ Παλαιολόγου και μετέπε ι τα, όπως δείχνει η αδωνίτικη μονή του Κο υ τλ ο υ μ ο υ σ ί ο υ. Η όσμωση αυ τή των διαφόρων εθν ο τήτων στα πλαίσια της διοίκησης και αυ τ ο κ ρ ατ ο ρ ικής κοινωνίας βρίσκει το από γειό της στ ον κατ ε ξο χ ήν κοσμοπολ ι τ ικό χα ρ α κ τήρα της Κω ν σταντ ιν ο ύ πο λης, όπου, όπως ομολογεί ο Τζέτζης τ ον 12ο αιώνα, ο πε ρ ιπ ατητής μπορούσε να συ ν αντήσει και να μετρήσει ανθ ρ ώ πους που πρ ο έ ρ χονταν από δεκάδες διαφορετικ ές εθν ό τητ ες. Είμαστ ε όμως στην εποχή, όπου Βενετσιάνοι, Πιζάνοι, Γε ν ο β έ ζοι (όπως πρ ο ηγ ο υ μ έ- νως και οι Αμαλφητάνοι) χα ί ρ ονται των ειδικών πρ ονομιακών μεταχ ε ι ρ ή σ ε- ων, αυτών που τους παραχώ ρ η σ αν στην συνέχεια του Αλεξίου Κο μν ηνού μετά την νορμαν δ ική επίθεση του 1081 κατά της Ηπείρου και οι κατ ό π ιν αυτ ο κ ρ άτ ο ρ ες. Ίσως πρ έ πει εδώ να κάνω μια παρέκβαση, για να σημειώσω μια 2 5 A

P ΕΛΕΝΗ ΑΡΒΕΛΕΡ απ α ρ ά β ατη αρχή της βυζαντ ινής πο λ ι τ ικής απέ ν αντι στ ον κόσμο της Ιτα λ ί α ς και γε ν ικά της Δύσεως, αρχή γε ω στρ ατηγ ική άσχ ε τη από πο λ ι τ ιστ ικά δεδομένα. Αφορά στην ελ ε ύ θερη διακίνηση ανάμεσα στα ηπε ι ρ ω τ ικά ελ λ α δ ικ ά μέρη και τις ακτές της Ιταλίας διά των στενών του Οτρ άντο. Η εγκατά στα σ η ε χθ ρ ικής προς το Βυζάντιο δυνάμεως στις δύο ακτές του νευραλγικού αυ τ ο ύ πε ρ ά σ μ ατος, αποξένωνε την αυ τ ο κ ρ ατορία από τα ιτα λ ικά της δικ α ι ώ μ ατα και αχ ρ ή στευε την Εγνατία οδό ως προς την ιτα λ ικ ο - α λ β αν ική της κατά λη ξ η, ενώ απέκλειε συ γχ ρ όνως την Γα λην ο τάτη Βενετία στο βάθος του Αδριατ ικ ο ύ κ ό λπου, απο κ ό β οντας την πρόσβασή της στην Μεσό γειο. Ιδού γιατί Βενετία και Βυζάντιο ενώνουν τις δυνάμεις τους κατά των Νορμανδών, όταν αυ τ ο ί πρ ο ω θ ο ύ νται στα 1081 στις αλβαν ικ ές ακτές και στα δυτικά παράλια τη ς Ελλάδος, κατα λ α μ β άν οντας το Δυρράχιο και την Κέρκυρα. Ε ίναι όμως αλήθεια, ότι οι βυζαντ ιν ές αυ τ ές διομολογήσεις προς όφελ ο ς των Ιτα λ ικών ναυ τ ικών δημοκρατιών οδήγ η σ αν πρ ο ο δ ε υ τ ικά σε μία οικ ον ο- μ ική υπο ταγή της αυ τ ο κ ρ ατορίας. Θύμα αυ τή, ιδιαίτερα κατά τα χρόν ι α των Παλαιολόγων, μιας απο ικ ι ο ποίησης των λιμανιών της με τα γνωστά επακόλουθα. Αυτό, για να τον ί σω ότι η εξωτερική πο λ ι τ ική των δύσκολων χ ρ όνων αυτών διαφέρει άρδην από τους στ ό χους που επε δ ί ωκε το Βυζάντ ι ο πρ ιν τα 1204. Η επαν από κ τηση των χαμένων πατρίδων (ο όρος είναι τη ς ε ποχής) εκ των οποίων «απε σ φ α ι ρ ί σ θημεν» από δικά μας σφάλματα, όπως π α ρ α στατ ικά δέχθη κ αν οι τότε αυ τ ο κ ρ άτ ο ρ ες, δεν άφηνε πια πε ρ ι θ ώ ρ ι α για την άσκηση παγκόσμιας πο λ ι τ ικής εκ μέρους των Βυζαντ ινών. Χαρακ τη ρ ιστ ικά οι Βυζαντ ινοί οικ ε ι ώ θη κ αν τότε μαζί με τον μεγα λ ό στομο ρωμαϊκό τίτλο το όνομα Έλλην ες, όρος που έχασε με τον καιρό την έννοια του ειδ ωλ ο λ άτρη και ξαναβρήκε την ευγενή πο λ ι τ ισ μ ική του σημασία, ενώ οι Τούρκοι δηλώνονται από τους Βυζαντ ινούς με τα ον ό μ ατα Πέρσες και Αχα ι- μ ε ν ί δ ες, τους προαιώνιους δηλαδή αντ ιπάλους των αρχα ι ο ελ λήνων που είναι οι πρ ό γ ονοι των Βυζαντ ινών. Άλλωστε αυ τή η πο λ ι τ ισ μ ική σχέση πο υ ε κ φ ρ ά ζ ε ται με την ελ ληνοσύνη της ρωμιοσύνης (αν μπορούμε να εκφραστούμε έτσι) διαφοροποιεί τους πληθυσμούς, που από τη μία και από την ά λ λη μεριά των συνόρων δέχθη κ αν αλληλοεπιδράσεις, δημιουργώντας έναν sui generis ακριτικό κόσμο, απέ ν αντι στ ον οπο ί ον η αυ τ ο κ ρ ατ ο ρ ική πο λ ι τ ι- κή αν α γ κ ά σ θηκε πότε να πρ ο σ α ρ μ ο στεί και πότε να αντιδράσει. Από δ ε ι ξ η των λεγομένων μου οι πο λ υ π ληθείς μετα κ ινήσεις πληθυσμών των αστα θ ώ ν πο λ ι τ ικά μεθοριακών πε ρ ι ο χών, ή ο κατά των Παυ λ ικ ι ανών των αρμενικ ώ ν θε μ άτων πόλεμος, ή ακόμη η μέριμνα των Βυζαντ ινών να συ γ κ ε ντρ ώ σο υ ν ο μ ά δ ες αλλογενών πληθυσμών σε πε ρ ι ο χ ές διοικ ητ ικά ελ ε γχό μ ε ν ες από το επίσημο κράτος, όπως π.χ. οι σκλαβην ί ες, οι δρούγγοι των Μηλιγγών και οι ο μ ά δ ες αλλοφύλων πακτωτικών ή Βουλγάρων στα βόρεια σύνορα, και Βλάχων στην Θεσσαλία, που τελ ο ύ σ αν υπό την εποπτεία Βυζαντ ινών αρχόντ ω ν A 2 6

ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΓΕΙΤΟΝΕΣ ΤΟΥ και «σεβαστών» ως και μέχρι τα τελ ε υ ταία χρόνια του Βυζαντίου. Οι παρατηρήσεις αυ τ ές με οδηγούν να σημειώσω ότι μια ειδική πτυχή του θέ μ ατος που εξετά ζουμε απο τ ελεί η μελ έ τη της ειδικής φυσιογνωμίας των π α ρ α μ εθορίων πε ρ ι ο χών και οι επιπτώσεις της ιδιαιτερότητας αυ τής στ ι ς σχέσεις του με το Κω ν σταντ ιν ο πο λ ί τ ικο κέντρο και βέβαια με τους εξωτερικούς από το Βυζάντιο γε ί τ ον ές τους. Ο McCormick μίλησε εκτεταμένα για ι τα λ ο β υ ζαντ ινή ταυ τ ό τητα, που διαφοροποιεί τους φορείς της από τους άλλους Ιταλούς, άλλοι υπο γρ ά μ μ ισ αν κατά τον ίδιο τρ ό πο την ύπαρξη μιας βυζαντ ιν ο τ ο υ ρ κ ικής κοιν ό τητας που επιχωριάζει στην Μικρασία από την ίδρυση του σελτ ζο υ κ ικού κράτους και μετέπε ι τα είναι επίσης γνωστή η παρουσία πληθυσμών μιξοβαρβάρων ή μιξο ελ λήνων στα παραδουνάβεια σύνορα ( θέμα που εξέτασε προ καιρού ο Stanescu) και μένει βέβαια ως παραδειγ μ α- τ ική η όσμωση μεταξύ Βυζαντ ινών και Αράβων στα αν ατ ο λ ικά σύνορα τη ς ε π ικ ρ άτειας (Πόντο και Καππαδοκία), συ γχ ρ ω τ ισ μ ός που κατα γρ ά φ ε τα ι στ ον ακριτικό κύκλο και άφησε τα ίχνη του στις παραδόσεις των πε ρ ι ο χώ ν αυτών με τον Διγενή Ακρίτη και τα κατ ο ρθ ώ μ ατά του μέχρι τις μέρες μας. Ιδιαίτερη μνεία πρ έ πει ασφαλώς να γίνει στο σημείο αυτό για την βυζαντ ιν ο α ρ μ ε ν ική σύγκλιση. Η πο λ ι τ ική επιτυχία του Λέοντα Στ στα αν ατ ο λ ι- κά σύνορα βασίζεται, όπως μας διασώ ζουν το De administrando imperio και το Περί θε μ άτων, στην ένταξη των Αρμενίων της περιοχής στα βυζαντ ιν ά πρ ά γ μ ατα και στην από σχ ισή τους από την αραβική επιρροή. Κι' εδώ βέβαια δεν μιλάμε μόνο για πο λ ι τ ισ μ ική σύγκλιση, που περνά από το κοινό σέβασμα και τις εμπο ρ ικ ές επαφές, σύγκλιση που αρχίζει από την ενδυμασία, την κόμμωση, την ανθ ρ ω π ω νυμία (ειδική χρήση βαφτιστ ικών ον ο μ άτων) ή ακόμη από τα γλωσσ ικά δαν ε ί σ μ ατα και την προφορά, αλλά μιλάμε για μία ταύ τ ιση των συ μ φ ε ρ όντων των πληθυσμών αυτών με την πο λ ι τ ική του Βυζαντίου, πράγμα που καθορίζει και πρ ο σ αν ατολίζει στο εξής τις σχέσεις τη ς αυ τ ο κ ρ ατορίας με τον εκτός Βυζαντίου κόσμο της περιοχής. Αυτό άλλωστ ε δ ι α φ α ίν ε ται από την μαρτυρία του Πορφυρογε νν ήτου σχ ε τ ικά με τους παρ α μ εθορίους Αρμενίους, τους οποίους όμως, σημειώνω παρενθε τ ικά, ο αυτ ο κ ρ ατ ο ρ ικ ός αυ τ ός συ γγραφέας δεν διστάζει να κατηγορήσει για «αμφιτερ ισμό». Ο όρος είναι του Κω ν σταντ ίνου του Ζ, και δηλώνει τις αμφιτα λ α- ντεύσεις των ακριτικών αυτών πληθυσμών απέ ν αντι στους Βυζαντ ινούς και τους εξωτερικούς εχθρούς τους, όταν είναι, όπως συ μ β α ίνει συχνά, ομόθρησκοι και ομοεθνείς των εισβολέων και παραμεθορίων αυτών πληθυσμών. Ο φόβος αυ τ ός του «αμφιτερισμού» οδηγεί τους Βυζαντ ινούς να ασκήσουν δημ ο γρ α φ ική πο λ ι τ ική εξαναγκασμού με την μετα κ ίνηση των αβέβαιων αυ τ ώ ν π ληθυσμών προς πε ρ ι ο χ ές ασφαλέστ ε ρ ες. Οι υπο χ ρ ε ω τ ικ ές μετα κ ιν ή σ ε ι ς των Σλάβων της Μακεδονίας προς την Μικρασία, και οι από την Μικ ρ α σ ί α μ ε τα κ ινήσεις των Αρμενίων προς την «Μακεδονία» (Θράκη) εγγρ ά φ οντα ι 2 7 A

P ΕΛΕΝΗ ΑΡΒΕΛΕΡ στα πλαίσια της πο λ ι τ ικής αυ τής που διεξο δ ικά εμελ έ τησε ο P. Charanis. Σημείωσα βιαστ ικά το πρ ό β λημα των ενδιάμεσων αυτών πληθ υ σ μ ώ ν απλώς για να παρατη ρ ή σω ότι η ύπαρξή του, ο αριθμός και η σπο υ δ α ι ό τητά του, υπαγορεύουν την κατά καιρούς πο λ ι τ ική του Βυζαντίου με τους ε ξ ω τ ε ρ ικούς γε ί τ ον ες που και αυτοί με τον τρ ό πο τους χρωμάτ ισ αν με δικ ά τους χα ρ α κ τη ρ ιστ ικά ιθαγενείς βυζαντ ινούς πληθυσμούς δημιουργώντα ς πο λ ι τ ισ μ ικούς συ γχ ρ ω τ ισμούς που οδηγ ο ύ σ αν συχνά και σε διασυ ν ο ρ ι α κ ή α λ λη λ ε γγύη. Αυ τή ακριβώς που εκφράζει κοινή παράδοση λαϊκή και καλλιτ ε χ ν ική, ο ακριτικ ός κύκλος είναι το εύγλωττο παράδειγ μ α. Ε ίναι ασφαλώς θέμα για περαιτέρω μελ έ τη αυ τή η ακριτική acculturation (όσμωση αφομοιωτική θα λέγαμε) - χρησιμοπο ι ήθηκε για κατα σ κ ο πε υ- τ ικούς λόγους σε εποχή συρράξεων, αλλά απε τ έλεσε παράγοντα ειρην ικ ή ς συ νύπαρξης και βάση αμοιβαίου σεβασμού μεταξύ αντ ι μ αχομένων χά ρ η στ ον διαμεσο λ α β ητ ικό ρόλο των μεθοριακών πληθυσμών. Θα κλείσω την γρ ήγορη αυ τή επισκόπηση του πολύπλοκου θέ μ ατος λέγ οντας ότι τα πο λ ι τ ικ ο στρ ατ ι ω τ ικά σύνορα της αυ τ ο κ ρ ατορίας ακολούθησ αν κατά τον χιλιόχρονο ιστ ο ρ ικό βίο της την πορεία της εδαφικής στ έ ν ω- σης και σμίκρυνσης, αντ ί θε τα με τα πο λ ι τ ιστ ικά σύνορά της, που ευρύνθηκ αν χάρη στην ακριτική ειρην ική συμβίωση, χάρη στην εξάπλωση της ορθ ο- δοξίας και το έργο της εκκλησίας της Κω ν σταντ ιν ο ύ πο λης και γνώρισ αν με τ ον καιρό επέ κ ταση και διεύρυνση, ενώ με τελείως ιδιαίτερο τρ ό πο οι συν ήθε ι ες και οι λαϊκές παραδόσεις που άνθη σ αν στις παραμεθ ό ρ ι ες πε ρ ι ο- χ ές ζουν ως τα σήμερα, για να θυμίζουν την Βυζαντ ινή κοιν ο πολιτεία και τ ον γε ι τ ον ικό της κόσμο, που δεν ήταν πάντα αντίπαλος και πο λ έ μ ι ός της. Αυ τή η υπό γεια λανθ άνουσα διασυνοριακή πο λ ι τ ισ μ ική συ γγένεια των λαών που γνώρισ αν την ακτινοβολία του Βυζαντίου κάνει τη Ρωμιοσύνη «να ανθεί και να φέρνει πάντα κι' άλλο», όπως το λεει το ποντιακό τρ α γ ο ύ δ ι. Κάνει την Ρωμιοσύνη να ζει σαν τον Μεγα λ έ ξ ανδρο της σειρήνας, από τον Ε ύ ξ ε ινο στα πέ ρ ατα της Μεσο γείου. Κι' αυτό χάρη στις ταπε ιν ές μεσο αν α- τ ο λ ί τ ικ ες εκκλη σ ί ες, στα πονεμένα πατριαρχεία της Κω ν σταντ ιν ο ύ πο λη ς, της Αν ατ ο λής και Αφρικής, και μέσα στα τραγούδια του Πόντου και τη ς Καππαδοκίας, χάρη σε όλες τις αξέχα στ ες βυζαντ ιν ές πατρ ί δ ες, που έθ ρ ε- ψ αν τον προσφυγόκοσμο του 1922, χάρη τέλος στα ακριτικά δρώμενα πο υ δεν παύουν να συ γ κ ινούν τον απ ανταχού ελ λην ισμό. Ας ομολογήσουμε ότι θα ήταν παράλειψή μου αν δεν έκανα μνεία αυ τή ς της χρονολογίας, που δηλώνει αμετά κ λητα το τέλος της βυζαντ ινής πο λ ι τ ε ί- ας στ ον εκτός Ελλάδος κόσμο, ογδόντα ακριβώς χρόνια από την συ ντ έλ ε ι α της τρ α γ ικής αυ τής ιστορίας. A 2 8

ΤΑ ΑΚΡΙΤΙΚΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ Νικόλαος Κονομής H Γε ρ μ ανίδα Εδβίγη Λύ ντεκε (Lendeke) γράφει: «Όταν έκανα τη συ λ λ ο γ ή ελ λην ικών δημοτικών τραγουδιών, εδώ και 18 χρόνια, παρατήρησα ότι πάρα πολλά είχαν διαφορετικό ύφος και γλώσσα και μου γε νν ήθηκε η πεπο ί θηση ότι αυ τά έπρ ε πε να εκδοθούν χω ρ ιστά. Όταν η Ακαδημία Αθηνών αν έλαβε, το 1939, την έκδοση του πρώτου τόμου των Ελλην ικών Δημοτ ικών Τραγουδιών με την έμμετρη μετάφρασή μου σε δύο παράλλη λ ο υ ς τόμους, η έκδοση αυ τή πε ρ ι λ ά μ β ανε μόνο τραγούδια με θέ μ ατα κοινά στην παγκόσμια φιλολογία. Για να εξηγ ηθούν αυ τά αρκούσε, τότε, στ ον τόμο με τις μεταφράσεις, η παραπο μπή στο μνημειακό έργο των γε ρ μ αν ικών δημοτ ικών τραγουδιών (Die deutschen Volkslieder mit ihren Melodien, Freiburg I. Br., John Meier), όπου στην κάθε περίπτωση, αν α φ έ ρ ονταν οι ελ λην ικ ές π α ρ α λ λ α γές. Έτσι περίττευε στην έκδοση της Ακαδημίας Αθηνών να επιβ α ρ υ νθεί το κείμενο με λεπτομερείς επε ξ ηγήσεις και μοτιβιστ ική επε ξ ε ρ- γασία. Ενώ στο δεύτερο τόμο, που περιέχει απο κ λ ε ιστ ικά ηρωικά τρ α γ ο ύ- δια από τον βυζαντ ινό μεσαίωνα, από τον ένατο αιώνα κ' εδώθε, οι συ νθήκ ες ήταν τελείως διαφορετικ ές. Και τούτο γιατί ελ άχ ιστοι μη Έλλην ες Ευρωπαίοι βυζαντ ιν ιστ ές τα γνώριζαν. Αλλά κ' εκείνοι που τα γνώριζαν δεν μπο ρ ο ύ σ αν να 'χουν πρόσβαση σ' αυ τήν την κάπως αρχα ΐζουσα διάλεκτο των τραγουδιών. Γιατί το κλειδί σ' αυ τά κατέχει μόνο εκείνος που έχει έρθει σ' επαφή με τους ανθ ρ ώ πους των απο μ ονωμένων χωριών στις συ ν ο ρ ι α- κ ές ελ λην ό γ λ ω σσ ες πε ρ ι ο χ ές, που έμειν αν πιστοί στην παράδοση. Γι' αυ τ ό μ όνo Έλλην ες ερευνητ ές των δημοτικών τραγουδιών, ο Πολίτης, οι μαθητ ές του και όσοι τον διαδέχτη κ αν: Κυριακίδης, Φαρμακίδης, κ.ά. μπό ρ ε σ αν να καταπ ι α στούν μ' αυ τά τα κείμενα. «Σ τα ταξίδια μου για τη συλλογή ελ λην ικών δημοτικών τραγουδιών στρ ά- φηκα ιδιαίτερα προς τα νησιά του νότου και ξεχω ρ ιστά προς τη Κύ πρ ο, ό που είχα την ελπίδα ν' απο κ ο μ ί σω πλούσια συγκομιδή. Γι' αυτό στα τέσσ ε- ρα ταξίδια πού 'κανα έμεινα τρεις φορές αρκετό καιρό στην Κύ προ. Εκεί έ β ρ ισ κ ες όλων των ειδών τα τραγούδια, από τα αρχαιότερα ως τα αυ τ ο σχ έ- δια λιαν ο τράγουδα. Στα απομακρυσμένα χωριά δε, πολλοί, ιδιαίτερα οι γέροι, ξέραν ακόμα πολύ καλά τα παλιά ακριτικά τραγούδια, που αλλού, π.χ. στη Ρόδο, βρίσκονταν ακόμα απ' τη παράδοση ωραίες αλλά μόνο λίγες πα- 2 9 A

P ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΟΝΟΜΗΣ ρ α λ λ α γές, ενώ στις πε ρ ισσό τ ε ρ ες άλλες πε ρ ι ο χ ές είχαν χα θεί εντ ελ ώ ς» 1. Ο Πολίτης, ο θε μ ελ ι ω τής της ελ λην ικής λαογραφίας, έκανε για πρ ώ τη φορά το 1909 στο πε ρ ι ο δ ικό «Λαογραφία» που εκείνος είχε ιδρύσει, μια συλλογή των ηρωικών τραγουδιών που αν α φ έ ρ ονταν στ ον πιο ξακουστ ό από τους ήρωες αυτού του κύκλου, στ ον Διγενή Ακρίτα, που, σαν πρ ό μ αχο ς των μακρινών συνόρων του βυζαντ ινού κράτους, των «άκρων», πήρε τ' όν ο- μα «Ακρίτας». Ο Πολίτης λοιπόν, για ν' απ λ ο υ στεύσει τα πρ ά γ μ ατα, ον ό μ α- σε όλα τα ηρωικά τραγούδια αυ τής της εποχής «Ακριτικά τραγούδια» και αυτό τον όρο χρησιμοποιούμε μέχρι σήμερα. Ω στ ό σο, ανάμεσα στο υλικό που είχε μπρ ο στά του ο Πολίτης το 1909 και στα πάμπολλα μεγάλα άφθορα κείμενα που είχαν στη διάθεσή τους ερευνητ ές των δημοτικών τραγουδιών, όπως η Ludeke, ο Baud-Bovy, ο Γ. Σπυ ρ ι δ ά- κης, κ.ά. κυρίως τοπικοί λόγιοι, οι οποίοι δημοσίευσαν το πρ ο ϊ όν της συ λ λ ε- κ τ ικής τους εργασίας, ή το κατ έθε σ αν στο Αρχείο του Κέ ντρου Λαογρ α φ ί α ς, υπάρχει ένα κενό που δυσκολεύει την κατανόησή τους. Σε πο λ λ ές πε ρ ιπ τ ώ- σεις, οι παραλλαγές που ο ίδιος είχα κατα γράψει ήταν πλη ρ έ στ ε ρ ες από ε κ ε ίν ες που είχαν δημοσιευθεί και είχαν λύσει πρ ο β λή μ ατα ασαφειών σχ ε τ ι- κά με τα κείμενα των ακριτικών επών που διασώ θη κ αν σε χειρόγραφη μορφή και είχαν υποδείξει συ σχ ε τ ισμούς. Υπ ά ρ χουν, λοιπόν, σήμερα όλα όσα πρ ο στ έθη κ αν από το 1909 και πέρα στη "Λαογραφία", σε τοπικ ές συ λ λ ο γές και πε ρ ι ο δ ικά, στην Ελλάδα, Κύ προ, Ρόδο, την Κρήτη και αλλού. Η ευρύτητα του υλικού δημιούργησε την ανάγκη κατηγ ο ρ ι ο ποίησης σε κύκλους, αν ά λ ο γα με την πρ ο σω π ικ ό τητα του κυριότερου ήρωα. Ο πιο ον ο- μ α στ ός ανάμεσά τους, ο Βασίλειος Διγενής Ακρίτας, έζησε τον 9ο αιώνα και απέ κ τησε μυθικ ές διαστάσεις. Γι' αυ τ όν μας πληροφορούν τα γνήσια δημοτ ικά τραγούδια, αλλά και η λογία παράδοση που είναι τα έξι μον α στη ρ ι α κ ά χ ε ι ρ ό γραφα του Έπους του Διγενή Ακρίτα 2. Η φιλολογική παράδοση H επε ξ ε ρ γασία από τους μον αχούς ή άλλους λογίους ενδεχομένως αλ- 1 Ό ταν τελείωσε τα ταξίδια της, όπως αναφέρει η ίδια, η συλλογή της αριθμούσε κάπου 1000 μ ε γαλύτερα κείμενα και ανάμεσα σ' αυ τά 105 ακριτικά τραγούδια. Σ' αυ τά που κατ έ γραψε η ίδια στα βουνά της Κύ πρου πρ ο στ έθη κ αν κείμενα που κατ έ γραψε πολύ ευσυ ν ε ί δ ητα η νεαρή ελ ληνίδα φίλη της Βέτα Ξανθ ά κ η 2 1. Τρ απε ζούς, Σάθας LEGRAND, Παρίσι 1875, COLL. DE MONUMENTS. 2. Σπ. Λάμπρ ο υ, L EYDEN-OXFORD, Νησί Άνδρου, Πετρίτζης, Παρίσι 1880, κατα γραφή του 1670. 3. Μηλιαράκης, Νησί Άνδρου, 17ου αιώνα, Αθήνα 1881. 4. GROTTA-FERRATA κοντά στη Ρώμη, LEGRAND, Παρίσι 1892, BIBLIOTHÈQUE GR. VULG. (κατα γραφή 14ου αιώνα). 5. ESCO- RIAL, Μαδρίτη, KRUMBACHER 1904. Το κείμενο του χειρογράφου δημοσιεύθηκε από τον HESSELING το 1912 στη Λαογραφία τ. Γ. 6. Άνδρος, Πασχά λης, βρέθηκε το 1898, δημοσιεύθηκε το 1928 στη Λαογραφία, τ. Η, τευχ. 3 και 4. A 3 0

ΤΑ ΑΚΡΙΤΙΚΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ λοίωσε ορισμένα από τα αρχικά χα ρ α κ τη ρ ιστ ικά του με ηθικ ο λ ο γ ί ες, ωστόσο είναι πολύ σημαντικό που βρίσκομε καταγραμμένη στα χειρόγραφα αυ τά τη ζωή του ήρωα και μπορούμε, παραβάλλοντάς τα με την πρ ο- φορική παράδοση, να κάνουμε συγκρίσεις. Τα πιο διαφωτιστικά ανάμεσα στα μον α στηριακά χειρόγραφα είναι του κώδικα του ESCORIAL και το πεζό εκλαϊκευμένο κείμενο του Πασχάλη 3. Το χειρόγραφο αρ. 4, GROTTA FERRATA, αρχίζει με την πε ρ ιγραφή τη ς αρπαγής της μητέρας του Ακρίτα από τον εμίρη της Συρίας Μουσούρ. Το κείμενο της Άνδρου μας λέει ακόμα πώς γε νν ήθηκε και μας δίνει την πρ ο φ ητ ε ί α του αστρολόγου για τη μελ λ οντ ική τύχη της (όπως εδώ στην παραλλαγή αρ. 1). Ο εμίρης Μουσούρ σε μια απ' τις επιδρομές του, απ' αυ τ ές που έκαν αν οι Ά ρ α β ες εμίρηδες στο βυζαντ ινό χώρο - όπως άλλωστε και οι βυζαντ ινοί στη Συρία - βρήκε αφύλακτο το κάστρο του Αν δ ρ όν ικου Δούκα, γιατί ο αυ τ ο κ ρ ά- τορας τον είχε εξορίσει και οι πέ ντε γιοι του απο υ σ ί α ζαν πο λ ε μ ώ ντας στα σύνορα. Αρπάζει την ακριβοφυλαγμένη μον αχο θ υ γατέρα του. Η μητέρα της κατ ό ρθωσε να γλιτώσει και στ έλνει μήνυμα στους γιους της που κατα δ ι ώκ ο υ ν τ ον εμίρη, τον πρ ο φ τάνουν και γυρεύουν πίσω της αδελφή τους. Ο εμίρης ζητά να παλέψει με ένα από τους αδελφούς και ο κλήρος πέφτει στο νεώτερο, τ ον Κω ν σταντ ίνο. Αυ τ ός όμως είναι ο πιο αντρειωμένος και νικά τον πε ρ ή φ α- νο εμίρη. Ο εμίρης του δίνει το δαχ τυλίδι του που θα τους επιτρέψει την είσοδο στ ον καταυ λ ισμό των Σαρακηνών. Εκεί αν α ζ ητούν μάταια την αδελφή τους. Γυ ρ ί ζουν στ ον εμίρη, τον φοβερίζουν και απαιτούν την απελ ε υ θέρωση τη ς α δ ελφής τους. Ο εμίρης είναι πρόθυμος να τους ικ αν ο ποιήσει αν του τη δώσουν για γυναίκα, οπότε εκείνος και το ασκέρι του θα γίνουν χριστ ι ανοί. Γίν ε- ται η συμφιλίωση. Βρίσκουν αν έ γγ ι χ τη την αδελφή τους και ξεκιν άν όλοι για το κάστρο του Αν δ ρ όν ικου Δούκα όπου γίν ε ται ο γάμος. Ύστερα από ένα χρόνο γε νν ι έ ται ο Διγενής που παίρνει τ' όνομα αυτό από τη διπ λή καταγωγή του: από τον σαρακηνό πατέρα και την ελ λην ο χ ρ ιστ ι ανή μητέρα. Ύστερα από λίγ ον καιρό παίρνει ο εμίρης γράμμα από τη μητέρα του όπου τον παρατη ρ ε ί και φοβερίζει να τον κατα ρ α στεί αν δεν γυρίσει. Ξεκινά και πάει στη Συρία, αφού πρ ο ηγουμένως έχει συ ν ε νν ο ηθεί με τους κουνιάδους του, συ μ φ ι λ ι ώ ν ε- ται με τη μητέρα του και την προσηλυτίζει, εκείνη, όλο το συ γγενολόι και τη α κ ο λ ο υ θία τους στο Χριστ ι αν ισμό. Γυρίζει πίσω στη γυναίκα του και ζουν ειρ ην ικά κ' ευτυ χ ισμένα. Καταπ λη κ τ ική είναι η αν άπ τυξη του παιδιού του, του Βασιλείου. Στα 12 του χρόνια τον αφήνουν να πάει στο κυνήγι με τον πατ έ ρ α και το θείο του Κω ν σταντ ίνο και δίνει δείγματα θαυ μ α στής δύναμης και θάρρους. Με τα χέρια του πνίγει μια αρκούδα, στρίβει το λαιμό μιας αρσενικ ή ς 3 Στίλπ. Κυριακίδη, Βασίλειος Διγενής Ακρίτας, Αθήνα, εκδ. Σιδέρης 3 1 A

P ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΟΝΟΜΗΣ αρκούδας συ ντρ ί β οντας συνάμα τον τρ αχ η λ ικό της σπόνδυλο. Πιάνει ένα ελ ά- φι ζω ντανό και το σκίζει στα δυο και μ' ένα χτύπημα αν ο ί γει στα δυο το κεφάλι ενός λιονταριού. Όταν γίνηκε έφηβος πήγε μόνος και ξαρμάτωτος στα βουνά και βρίσκει τους Απελ άτ ες, τους φοβερούς σαρακηνούς λη στ ές. Τον φιλεύουν και τον κερνάν κ' ύστερα απ' το φαγοπότι παραβγα ίνουν και ο Διγε ν ή ς τους νικά όλους. Μια φορά, πάνω στο κυνήγι φτάνει στο κάστρο του στρ ατηγού Δούκα που έχει την πανέμορφη κόρη του Ευδοκία κάτω από αυ στη ρ ή φρούρηση, από το φόβο μη του την αρπάξουν. Ο Διγενής τραγουδά κάτω από το κάστρο, η κόρη τον ακούει και τον βλέπει κι' ο έρωτας γι' αυ τ όν την κυριεύει. Στο κείμενο του Πασχά λη του στ έλνει με τη βάγια της ένα δαχ τυ λ ί δ ι. Στο ESCORIALENSIS λείπει η πε ρ ικοπή πρ ιν την αρπαγή, αλλά βρίσκομε πολύ ζω ντανή τη σκηνή ανάμεσα στο Διγενή και τη μάνα του, όπου αν ή συ χ η ρ ω τά, όπως και σε πολλά δημοτικά τραγούδια, ποια είναι η αιτία της στ ε ν ο- χώριας που του στέρησε την όρεξη να φάει. Ακολουθεί η κατασκευή του μαγ ικού λαούτου και το ξεκίνημα του παλικαριού όπως και στα τραγούδια μας, το προξενιό, η απαγωγή και το κυνήγημα από τους συ γγενείς της κόρης. Ο Διγενής τους νικά όλους αλλά τους χαρίζει τη ζωή, ενώ στα τραγούδια το τέλ ο ς ε ίναι πάντα η γε ν ική σφαγή. Στο κείμενο του Πασχά λη βρίσκομε την όμορφη ιππο τ ική χειρονομία, όπου ο Διγενής αφού αιχμαλώτισε τον πεθερό του, υποκ λ ίν ε ται μπρ ο στά του και του ζητά την ευχή του. Επακολουθεί γε ν ική συ μ φ ι- λίωση και ο γάμος. Ο Διγενής παίρνει τη γυναίκα του στα σύνορα και στήν ε ι στ ον Ευφράτη την κατ ο ικία του. Οι μάχ ες και οι πε ρ ιπέ τ ε ι ες που γίν οντα ι εκεί παίρνουν μεγά λη έκταση σ' όλα τα μον α στηριακά κείμενα. Αυ τά βρίσκονται στα τραγούδια συχνά σε άλλη θέση, όπως π.χ. ο φόνος του λιοντα ρ ι ο ύ και του Δράκου (αρ. 5), οι επιδρομές Σαρακηνών λη στών που έρχονται ν' αρπ ά ξουν τη νέα γυναίκα του Διγενή και που τους νικά όλους ολομόν αχος (συχνά ξαρμάτωτος) χάρη στην υπε ρ άνθρωπη δύναμη και αξιοσύνη του, μ' όλο που οι επιτιθέμενοι είναι πολυάριθμοι, συχνά ολόκληρος στρ ατ ός. Τα επε ισόδια του μον α στηριακού έπους που αν α φ έ ρ ονται στις πε ρ ιπέ τ ε ι ες του Διγε ν ή με τις δύο γυναίκ ες λείπουν εντ ελώς στα τραγούδια. Σ' αυ τά είναι πάντα πιστ ός στη γυναίκα του απ' τη στ ιγμή που την πήρε και μάταια θ' αν α ζ ητ ο ύ σ ε κ ανείς πε ρ ικ ο πές, όπως στο μον α στηριακό έπος, όπου ο αν ίκ ητος ήρωας θα ε μ φ αν ι ζό ταν σαν αμαρτωλ ός τσακισμένος από μετάνοια που ηθικ ο λ ο γεί ύστ ε- ρα από τις πε ρ ιπέ τ ε ι ές του με τις γυναίκ ες. Στα δημοτικά τραγούδια η μόν η ευσέβειά του συ ν ί σταται στην ευγνωμοσύνη του προς το Θεό για τη δύναμη που τού έδωκε και ότι όταν βρίσκεται σε κίνδυνο επικ α λ ε ί ται τη βοήθειά του, ως και τη βοήθεια της Παναγίας και των πο λ ε μ ικών αγίων (ιδιαίτερα του Αγ. Γεωργίου, του Αγ. Μάμα και του Αρχά γγελου Μιχαήλ). Το πώς έχτισε το κάστρο του και δημιούργησε το ωραίο περιβόλι του στ ον Ευφράτη πε ρ ιγρ ά φ ε- ται στο έπος όπως και στα τραγούδια και μάλιστα η πρ ο φ ητεία των μικ ρ ώ ν A 3 2

ΤΑ ΑΚΡΙΤΙΚΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ πουλιών, που είναι τόσο συ γ κ ιν ητ ική στις ποντ ι α κ ές παραλλαγές για το θάν ατο του Διγενή, αν α φ έ ρ ε ται κομμένη στη μέση στο κείμενο του ESCORIA- LENSIS, σ' ένα λειψό στ ί χο. Μόνο σ' αυτό βρίσκεται επίσης η παράδοση των 3000 παλικαριών που έρχονται να δουν το Διγενή στο κρεβάτι του θαν άτ ο υ για να τους διηγ ηθεί τις αν δ ρ α γα θί ες του. Τα κατ ο π ινά τραγούδια του έπο υ ς δ ι ηγ ο ύ νται μόνο τις επισκέψεις του αυ τ ο κ ρ άτορα, των συ γγενών, το θάν ατ ο του ήρωα και της γυναίκας του που πεθ α ίνει από θλίψη. Το ηρωικό και δραμ ατ ικό συνάμα τέλος που βρίσκομε σε κυπριακά, ποντιακά και κρητ ικά τρ α- γούδια, όπου ο Διγενής με το τελ ε υ ταίο αγκάλιασμά του πνίγει τη γυναίκ α του για να μην την πάρει άλλος, δεν υπάρχει σε κανένα από τα μον α στη ρ ι α κ ά χ ε ι ρ ό γραφα, όπου κάθε τι το ηρωικό, βίαιο ή ωμό έχει σβηστεί και αντ ικ αταστα θεί με ευσεβείς θε ω ρ ί ες. Το ότι, όπως αναφέρει ο H. Gregoire στο «Βυζάντ ι ον», τ. 6, σ. 483, γίν ε τα ι σ ύ γχυση ανάμεσα στα κατ ο ρθ ώ μ ατα του Διγενή απ' τη μια, και του πατ έ ρ α του απ' την άλλη δεν είναι παράξενο, γιατί και στα τραγούδια το ίδιο συ μ- β α ίνει (στ ον αρ. 1 έχομε στην αρχή την ιστορία της μητέρας του Διγενή ενώ στη συνέχεια η σκηνή του τα μπουρά είναι τμήμα της ιστορίας του ίδιου του Δ ιγενή). Μιας και τόσο στην ιστορία του Εμίρη όσο και στου Διγενή υπάρχει το κοινό επε ισόδιο της αρπαγής της ωραίας κόρης που θα γίνει γυναίκ α τους, είναι φυσικό να γίν ονται τέτοια μπε ρ δ έ μ ατα. Η γε ν ε α λ ο γ ί α 4 που αν α φ έ ρ ε ται στα διάφορα μον α στηριακά κείμενα του έ πους δεν είναι ομοιόμορφη. Τις πε ρ ισσό τ ε ρ ες φορές η μητέρα του Διγε ν ή ε ίναι κόρη του Αν δ ρ όν ικου Δούκα, μερικ ές φορές κατά γε ται από τη γε ν ι ά των Κυ ρ μ α γά στρων, αν α φ έ ρ ε ται όμως πότε πότε και ο Κίνναμος σαν πρ ό- γ ον ός της. Ο εμίρης είναι όμως πάντα ο άρχοντας της Συρίας, ο εμίρης τη ς Μ ελ ι τ ινής Μουσούρ, που για χρόνια πολλά είχε γίνει πληγή για τους βυζαντ ινούς με τις κατα στρ ε π τ ικ ές επιδρομές του στα σύνορα του βυζαντ ιν ο ύ κ ρ άτους. Γι' αυτό, η ειρην ική πρ ο σ ά ρ τησή του στο βυζαντ ινό κράτος και ο πρ ο σ η λ υ τ ισ μ ός του στο Χριστ ι αν ισμό υπήρξαν σημαντ ικά γε γ ον ό τα. Στα κείμενα του έπους, όπως και στα δημοτικά τραγούδια, η άρνηση να γίν ε ι αποδεκτό το προξενιό του Διγενή οφείλεται στη δίκλωνη καταγωγή του. 4 Ο Hubert Pernot στο έργο Études de Litterature Greque moderne αναφέρει τον Ψελλό, ο οπο ί ο ς έ γραψε στα τέλη του 11ου αιώνα για την καταγωγή του αυ τ ο κ ρ άτορα Κω ν στ. Δούκα τα π α ρ α κ άτω: Οι πρ ό γ ονοί του ως τους πρ ο π άππους του υπήρξαν ωραίοι κ' ευτυχείς, όπως τους τραγουδούν τα κείμενα. Ο περίφημος Αν δ ρ όν ικος, Κω ν σταντ ίνος και Πανθήριος βρίσκοντα ι μέχρι σήμερα στο στόμα όλου του κόσμου. Υπήρχε επομένως ήδη κατά τον 11ο αιώνα παλαιά παράδοση ηρωικών τραγουδιών. Στην Κρήτη υπάρχει απο δ ε ιγμένα από το 1182 τοπο θεσία με τ' όνομα «του Διγενή η σέλλα». Ώστε πρ έ πει να ήταν τότε κιόλας τα ακριτικά τραγούδια πο λ ύ π λ ατιά γνωστά. (Υπ ά ρ χουν κι' άλλες δύο τοπο θε σ ί ες στο νομό Ηρακλείου με τ' όνομα «του Δ ιγενή ο τσούκος» και «του Διγενή η αμάδα», σημ. μεταφρ.). 3 3 A

P ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΟΝΟΜΗΣ Σ τα τραγούδια το τέλος δεν είναι ειρην ικό, όπως στο έπος, που ασφαλώς ήταν επηρεασμένο από την πο λ ι τ ική κατά σταση, μια και στους αιώνες πο υ α κ ο λ ο ύ θη σ αν κρατήθηκε η ειρήνη με τους Σαρακηνούς. Ο τόπος των συ μ- β άντων είναι στ ον Ευφράτη κοντά στην Τρώσις (Trus) στην περιοχή των Σαμ ο σ άτων. Η ονομασία υπάρχει στο ESCORIALENSIS. Στον Ευφράτη γίν ο- νται οι αγώνες, στ ον Ευφράτη φτιάχνει ο Διγενής το θαυμάσιο περιβόλι του και χτίζει το παλάτι του. Όταν με τις αν δ ρ α γα θί ες του ενίκησε τους Απελ ά- τ ες, τους σαρακηνούς λη στ ές και άλλους εχθρούς του κράτους και κέρδισ ε τ ον πο ταμό για το Βυζάντιο, ειρηνεύει η περιοχή. Ο τόπος που ο Διγε ν ή ς πολέμησε αυτούς τους εχθρούς είναι τα στενά της Καππαδοκίας και Κιλικίας και το επίθετό του, «ο Καππαδοκεύς», θυμίζει το αιώνιο πεδίο μαχώ ν μ ε ταξύ Αράβων και Βυζαντ ινών. Σ' ένα βιβλίο των Karl Humann και Οtto Puchstein Reisen in Kleinasien und Νordsyrien (Βerlin 1890) πε ρ ιγρ ά φ ε τα ι ο τάφος του Διγενή Ακρίτα. Στο κείμενο της GROTTA FERRATA η πε ρ ι- γραφή του ίδιου τάφου είναι σύμφωνη με την πε ρ ιγραφή του Ηumann. Η πρ ώ τη κατα γραφή του έπους φαίν ε ται, κατά τον Gregoire, πως έγιν ε γύρω στα 1040. Αυ τή η γραφή δεν έχει πε ρ ισω θεί, αλλά σίγουρα πάνω σ' αυ τήν στη ρ ί ζονται όλες οι νεώτερες γρ α φ ές. Οι έρευνες πάνω στο θέμα αυτό δημοσιεύθη κ αν στην Byzantinische Ζeitschrift και στα έργα του καθηγ η- τού F. Dölger, ως και σε άλλα παρόμοια δημοσιεύματα. Όπως απο δ ε ικ νύ ε ι ο Gregoire, η πο λ ι τ ική κατά σταση στο 10ο αιώνα ανταπο κ ρ ίν ονταν ακριβώς στην πε ρ ιγραφή του έπους. Η συμφιλίωση με τον κραταιό κυρίαρχο της Συρίας, τον εμίρη της Μελ ι τ ινής, που βρισ κ ό ταν τόσα χρόνια σε πόλεμο με το β υ ζαντ ινό κράτος, ο γάμος του με την κόρη του έλ ληνα στρ ατηγού, η πρ ο- σχώρησή του στο Χριστ ι αν ισμό, η κατά κ τηση του Ευφράτη, όλ' αυ τά ήταν πρ α γ μ ατ ικά συ μ β άντα του 9ου-10ου αιώνα. Οι συ γγραφείς του έπους δεν χ ρ η σ ι μ ο πο ί η σ αν μόνο τα τραγούδια που κυκλοφορούσαν, που πρ έ πει να ή σ αν πολλά, αλλά και πηγές ιστ ο ρ ικ ές (Gregoire). Οι συ γγραφείς ιδιαίτερα των λογίων γραφών της Τρ απε ζο ύ ντας και της Grotta Ferrata παραγέ μ ισ αν το «ποίημά» τους όχι μόνο με πο λ λ ές πρ ο σ θή κ ες, αλλά ακόμα και με ομηρ ικά χωρία και έντ ονη χριστ ι αν ική ηθικολογία, εκτός από τη γραφή ESCO- RIALENSIS, που έχει τις λιγ ό τ ε ρ ες παραμορφώσεις, αλλά δυστυ χώς είν α ι πολύ φθαρμένη. Στο βιβλίο του ο Κυριακίδης παραβάλλει πολύ εύστ ο χα τα αντ ί στ ο ι χα μέρη του έπους και των τρ α γ ο υ δ ι ώ ν. Οι γρ α φ ές της Τρ απε ζο ύ ντας και Άνδρου 1 είναι δίδυμα δημιουργήματα. Σ της Τρ απε ζο ύ ντας λείπει η αρχή, που θα ήταν δίχως αμφιβολία, όπως και στη γραφή της Άνδρου, μια ωδή με την εξιστόρηση της μοίρας της μητ έ ρ α ς του Διγενή, αρχίζοντας από τη σύλληψή της, τη μαντεία, τη γέ ννηση, το κλείσιμο της κόρης σε μεγα λ ο πρ ε πέ στατο παλάτι επίτη δ ες γι' αυ τήν χτισμένο και αυ στηρά φρουρημένο και, τέλος, την απαγωγή της από τον εμίρη A 3 4

ΤΑ ΑΚΡΙΤΙΚΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ό ταν, μια φορά, που έλ ε ιπε η πατέρας της, τόλμησε να βγει στο πε ρ ι β ό λ ι. Ο χα ρ α κ τήρας του ήρωα, παρ' όλη την επε ξ ε ρ γασία των μον αχών και λογίων, παρουσιάζεται, όπως και στα τραγούδια, σαν δυναμική φύση, νικ η φ ό- ρα, γε μ άτη νεαν ικό σφρίγος και που δεν ξέρει τι θα πει φόβος. Παραλλαγές από το χα ρ α κ τήρα αυτό βρίσκονται στα τραγούδια αλλά είναι σχ ε τ ικά σπάν ι ες. Η εξέλιξη όμως των τραγουδιών στις διάφορες πε ρ ι ο χ ές αλλάζει πο λ ύ και διακρίν ε ται καθαρά ο κυπρ ι α κ ός από τον ποντιακό τύ πο. Οι μικ ρ α σ ι α- τ ικ ές παραλλαγές έχουν πάλι δική τους θέση και πάλι εντ ελώς ανόμοια είναι τα τραγούδια της Κρήτη ς. Τραγούδια όπου να εξυμν ε ί ται ο Διγενής κατά την παιδική του ηλικ ί α δεν υπάρχουν. Ίσως κάποια τραγούδια των Πορφύρη-Κω ν σταντά με τη μυθική πρώιμη αν άπ τυξη του νεαρού Ηρακλή να αν ή κ αν αρχικά στ ον Διγε ν ή. Η απ α ρ α ί τητη τα ξ ινόμηση σε επικούς κύκλους που γίν ε ται από τους ε ρ ε υ ν ητ ές πρ έ πει να θε ω ρ ηθεί σαν ένα γε ν ικό πλαίσιο, ας πούμε σαν ένα β ο ήθημα χρήσιμο για τον πρ ο σ αν ατ ο λ ισμό του αν α γ ν ώ στη στ ον πλούσιο και πολύμορφο τομέα, όπου ανήκουν τα μεσαιωνικής πρ ο έλευσης επικ ά δ η μ ο τ ικά τρ α γ ο ύ δ ι α. Το τραούιν του Δι(γ)ενή Από την περιοχή της Λεμεσού πρ ο έ ρ χ ε ται το «τρ α ο ύ ιν του Διγενή», πο υ δ η μ ο σ ι ε ύ θηκε το 1904. Τα ακριτικά τραγούδια στην Κύ προ έχουν μακρά ιστορία και συνεχή παράδοση μέχρι πρ ό σ φ ατα. Ο Χάρος μαύρα φόρεσεν, μαύρα καβαλλιτσ'εύκει, Μ αύρα σκλαβούνικα φορεί να πα στο παν αϋ ρ ιν. Σ την άκρ αν του παν αϋρκού ηύρεν τους (χ)αροκόπο υ ς, Σ τημ μέσην του παν αϋρκού ηύρεν τους τρων τσαι πί ν ο υ ν. Καλώς ήρτεν ο Χάροντας να φα, να πκιή μιτά μας, Να φάη άγρ ιν του λαού, να φα οφτόν πε τρ ί τ σ ιν, Να πκιή γλυκόπι ο τ ον κρασίν, που πί ννουφ φουμισμένοι, Που πί νν ο υ σ ιν οι άρρ ω στοι τσαί βρέθουνται γιαμμένοι. Ε νν ήρτα γιώ, ο Χάροντας, να φα, να πκιώ μιτά σας, Να φάω άγρ ιν του λαού, να φα οφτόν πε τρ ί τ σ ιν, Μηέ γλυκόπι ο τ ον κρασίν, που πί ννουφ φουμισμένοι, Μ όν ον ήρτα ο Χάροντας τον κάλλιον σας να πάρω 5. Ο Διενής και η Ρήαιν α Από την Κύ προ πρ ο έ ρ χ ε ται μια από τις πιο παλιές παραδόσεις: 5 Ν. Γ. Πολίτου, Ακριτικά άσματα. Ο θάνατος του Διγενή, Λαογραφία, τ. Α (1909), σ. 207 3 5 A