ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΘ. ΛΑΠΠΑΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ, ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ & ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΘ. ΛΑΠΠΑΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ Πολιτική Ιστορία του κράτους της Ηπείρου κατά τον 13 ο αι. Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007

2

3 ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΘ. ΛΑΠΠΑΣ Πολιτική Ιστορία του κράτους της Ηπείρου κατά τον 13 ο αι. Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ Υποβλήθηκε στο Τµήµα Ιστορίας & Αρχαιολογίας Τοµέας: Αρχαίας, Βυζαντινής & Μεσαιωνικής Ιστορίας Ηµεροµηνία Προφορικής Εξέτασης : 25 Μαΐου 2007 Συµβουλευτική Επιτροπή ΑΛΚΜΗΝΗ ΣΤΑΥΡΊ ΟΥ-ΖΑΦΡΑΚΑ (Επόπτρια Καθηγήτρια) ΘΕΟ ΩΡΟΣ Ι. ΚΟΡΡΕΣ ΜΑΡΘΑ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ-ΙΩΑΝΝΙ ΟΥ Εξεταστική Επιτροπή ΘΕΟ ΩΡΟΣ Ι. ΚΟΡΡΕΣ, εξεταστής ΜΙΧΑΗΛ Σ. ΚΟΡ ΩΣΗΣ, εξεταστής ΤΑΞΙΑΡΧΗΣ Γ. ΚΟΛΙΑΣ, εξεταστής ΣΠΥΡΙ ΩΝ Ν. ΑΣΩΝΙΤΗΣ, εξεταστής ΙΟΝΥΣΙΑ ΜΙΣΙΟΥ, εξεταστής ΠΟΛΥΜΝΙΑ ΚΑΤΣΩΝΗ, εξεταστής ΙΩΑΝΝΗΣ Γ. ΛΕΟΝΤΙΑ ΗΣ, εξεταστής

4 Νικόλαος Αθ. Λάππας Α.Π.Θ. Πολιτική Ιστορία του κράτους της Ηπείρου κατά τον 13 ο αι. ISBN «Η έγκριση της παρούσης ιδακτορικής ιατριβής από το Τµήµα Ιστορίας & Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωµών του συγγραφέως» (Ν. 5343/1932, άρθρο 202, παρ. 2)

5 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 13 ο ΑΙΩΝΑ. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 5 Βραχυγραφίες-Βιβλιογραφία 7 Πρόλογος 43 Εισαγωγή 45 ΜΕΡΟΣ Α : Οι συνέπειες της Σταυροφορίας και η ίδρυση του κράτους της Ηπείρου από τον Μιχαήλ Α ούκα (1204 1215). Α.1. Η άλωση της Πόλης από τους Λατίνους και η διανοµή της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. 51 Α.2.Η Καταγωγή και επωνυµία του Μιχαήλ ούκα και σταδιοδροµία του έως το 1204. 56 Α.3. Ο Μιχαήλ στην Ήπειρο: Οι όροι «εσπότης» και «εσποτάτο». 60 Α.4. Η κάθοδος των Φράγκων στον ελλαδικό χώρο και η µάχη στον Κούντουρα ελαιώνα (1205). 66 Α.5. Σχέσεις του Μιχαήλ ούκα µε τα κάστρα του Σγουρού - Άφιξη του Θεοδώρου ούκα. 75 Α.6. Η κατάσταση στα πρώην εδάφη της αυτοκρατορίας µετά την άλωση. 80 Α.7. Η εξωτερική πολιτική του Μιχαήλ Α ούκα Η µεγάλη αντεπίθεση. 84 Α.8. Η δολοφονία του Μιχαήλ Α ούκα: Σύντοµος απολογισµός της διακυβέρνησής του στην Ήπειρο. 96 Α.9. Ιδεολογικές αντιθέσεις ανάµεσα στα κράτη της Ηπείρου και της Νίκαιας µέχρι το 1215: Οι απαρχές του Εκκλησιαστικού ζητήµατος. 100 ΜΕΡΟΣ Β : Ο Θεόδωρος ούκας και η αυτοκρατορία της Θεσσαλονίκης (1215 1246). Β.1. Η άνοδος του Θεοδώρου ούκα στην εξουσία και οι πρώτες επιτυχίες. 103 Β.2. Σχέσεις του Θεοδώρου ούκα µε τους γείτονές του. 109 Β.3. Η πολιορκία και η κατάληψη της Θεσσαλονίκης. 113 Β.4. Οι εξελίξεις µετά την κατάκτηση της Θεσσαλονίκης: Ζήτηµα αναγόρευσης και στέψης του Θεοδώρου ούκα. 120 Β.5. Από το απόγειο της δόξας στην καταστροφή. 128 Β.6. Η διακυβέρνηση του Μανουήλ ούκα στην Θεσσαλονίκη (1230-1237): Οι εξελίξεις µετά την ήττα στην Κολοκοτινίτσα. 137 Β.7. Τα πρώτα προβλήµατα στο διπλωµατικό πεδίο. 150 Β.8. Ο Μιχαήλ Β ούκας στην Ήπειρο. 160 Β.9. Η επιστροφή του Θεοδώρου ούκα Το «λυκόφως» της αυτοκρατορίας της

6 Θεσσαλονίκης. 165 Β.10. Η κατάλυση της αυτοκρατορίας της Θεσσαλονίκης. 173 ΜΕΡΟΣ Γ : Η «µονοκρατορία» του Μιχαήλ Β ούκα (1246-1267/8). Γ.1. Οι πρώτες εχθροπραξίες µε τη Νίκαια. 182 Γ.2. Προς τη µεγάλη σύγκρουση. 194 Γ.3. ιπλωµατικές ζυµώσεις των αντιπάλων. 205 Γ.4. Κυβερνητικές αλλαγές στη Νίκαια και η αναµέτρηση στην περιοχή της Πελαγονίας. 211 Γ.5. Η αντεπίθεση της Ηπείρου και η ανάκτηση της Βασιλεύουσας από τη Νίκαια. 238 Γ.6. Μετά την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης Τελευταία περίοδος ηγεµονίας του Μιχαήλ Β ούκα (1261-1267\8). 250 ΜΕΡΟΣ : Οι τελευταίες δεκαετίες της «Ελληνικής» περιόδου (ca. 1268-1318)..1. Η διαίρεση του κράτους του Μιχαήλ Β Ήπειρος και Θεσσαλία: Βίοι παράλληλοι. 269.2. Η Εκκλησιαστική ένωση της Λυών και οι συνέπειές της. 280.3. Συγκρούσεις και ανακατατάξεις µέχρι τον θάνατο του Μιχαήλ Η Παλαιολόγου (1282). 288.4. Οι εξελίξεις στο εκκλησιαστικό ζήτηµα και οι σχέσεις των ηγεµόνων της δυτικής Ελλάδας µε τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β. 306.5. Η τελευταία περίοδος διακυβέρνησης του Νικηφόρου ούκα στην Ήπειρο. 316.6. Ο εσπότης Θωµάς ούκας Το τέλος της «Ελληνικής» περιόδου του κράτους της Ηπείρου. 331 Επίλογος Ανακεφαλαίωση 351 ΠΙΝΑΚΑΣ: Οι κυριότεροι σταθµοί στην εξέλιξη του πολιτειακού χαρακτήρα του κράτους της Ηπείρου. 359 ΧΑΡΤΕΣ

7 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (Γεώργ.) Ακροπολίτης Georgii Acropolitae, Opera, Ι, έκδ. A. Heisenberg, Lipsia 1903 (επανέκδ. µε ορισµένες διορθώσεις από τον P. Wirth, Stutgardiae 1978 Το κείµενο µε παράλληλη απόδοση στην νέα ελληνική από τις εκδόσεις ΖΗΤΡΟΣ, Θεσσαλονίκη 2004, Πρόλογος: Βασ. Κατσαρός, Εισαγωγή, Μετάφραση, Σχόλια: Σπ. Η. Σπυρόπουλος). Acta Alb(aniae) Acta Alb(aniae) Ven(eta) Acta et Diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia, coll. et digess. L. de Tchalloczy-C. Jireček-E. de Šufflay, vol. 1-2, Βιέννη 1913-1918. Acta Albaniae Veneta, saeculorum XIV et XV, Josephi Valentini, Pars prima, Saeculum XIV complectens, Tomus primus, ab initio ad usque annum MCCCLXXXIV (=1384). Panormi 1967. Ahrweiler, Études H. Ahrweiler, Études sur les structures administratives et sociales de Byzance, Variorum Reprints VII, London 1971. Ahrweiler, La Mer H. Ahrweiler, Byzance et la Mer. La marine de guerre, la politique et les institutions maritimes de Byzance aux VIIe Xve siècles, Paris 1966. Ahrweiler, Smyrne H. Ahrweiler, L'histoire et la géographie de la region de Smyrne entre les deux occupations turques (1081-1317) particulièrement au XIIIe siècle, TM 1 (1965) 1-204 (= Pays IV) Ahrweiler,Τσάκωνες-Τσακωνίαι. H. Ahrweiler, Les termes Τσάκωνες- Τσακωνίαι, REB 21 (1963) 243-249. Albricus Trium Fontium Chronica Monachi Albrici Trium Fontium, ed. P. Scheffer-Boichorst, M.G.H. SS. 23, 631-950. Alexander, Chrysobull P.J. Alexander, A chrysobull of the emperor Andronicus II in favor of the See of Kanina in Albania, ΒΥΖΑΝΤΙΟΝ 15 (1940-1941), 167-207. Alexandre IV, Registres Les Registres d Alexandre IV: recueil des bulles de ce pape publiees ou analysees par MM. G. Bourel de la Roncière J. de Loye P. de Genival A. Coulon, vol. I-III. Παρίσι 1902-1953 (= εκδ. T. Haluščhynskyi, Acta

8 Alexandri IV, Ρώµη 1966). Αναγνώστου, Συµβολή Ε. Αναγνώστου, Το Βυζάντιο και το κράτος του Καρόλου ντ Ανζού. Συµβολή στην ιστορία των σχέσεων της Βυζαντινής αυτοκρατορίας µε την Νότια Ιταλία και τη Σικελια τον 13 ο αι., ιδ. ιατριβή, Θεσσαλονίκη 2005. Angold, Aristocracy M. Angold, The Byzantine Aristocracy IX to XII centuries. ed. M. Angold. B.A.R. International Series 221 (1984). Angold, Empire M. Angold, The Byzantine Empire, 1025- Angold, Government Angold, Nationalism Annales Caesenates Annales Ianuenses 1204, A political History. (London) New York 1984. M. Angold, A Byzantine Government in Exile. Government and Society Under the Laskarids of Nicaea. (1204-1261), Oxford 1976. M. Angold, Byzantine Nationalism and the Nikaean Empire. Byzantine and Modern Greek Studies 1 (1975), 49-70. Annales Caesenates σε: Rerum Italicarum Scriptores, τόµ. XIV (1729) ed. L.A. Muratori. Annales Genovesi di Caffaro e de suoi continuatori, ed. L.T Belgrano - C. Imperiale di Sant Angelo (Γένουα-Ρώµη, 1890-1929) σε: Fonti per la storia d Italia, 11-14 bis. Anonymous Tranensis Anonymous Tranensis (ed. D. Forges- Davanzati), Dissertazione sulla seconda moglie del re Manfredi e su loro figluoli di Domenico Forges Davanzati patrizio tranese e prevosto della regal chiesa di Canosa. Napoli 1791 (Βλ. και D. Forges-Davanzati) Α.Π.Θ. Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης. (Ιω) Απόκαυκος Αραβαντινός, Χρονογραφία Asdracha, Deux Actes Asdracha, Rhodopes Ιωάννης Απόκαυκος, Epirotica Saeculi XIII, ed. V.G. Vasilievsky, V.Vr. III(1896), 233-299. Π. Αραβαντινός, Χρονογραφία της Ηπείρου των τε όµορων Ελληνικων και Ιλλυρικών χωρών, Ι-ΙΙ, Αθήναι 1856 (επανεκδ. Αθήναι 1969). C. Asdracha, Deux Actes inédits concernant l Épire. La métropole de Janina et l évéche de Bouthroitou et Glykeos, R.E.B. XXXV (1977), 159-174. C. Asdracha, La Region des Rhodopes aux XIIIe et XIVe Siècles: Etude de Geographie

9 Ασδραχά-Ασδραχάς, Βαγενετία historique. Texte und Forschungen zur Byzantinisch-Neugriechischen Philologie, Verlag de Byzantinish-Neugriechishen Jahrbucher. Αθήνα 1976. Αικ.Ασδραχά -Σπ. Ασδραχάς, Παρατηρήσεις για τα όρια και τους οικισµούς της Βαγενετίας, Πρακτικά ιεθνούς Συµποσίου για το εσποτάτο της Ηπείρου. Άρτα 27-31 Μαΐου 1990 (εκδ. Ε. Χρυσός, Άρτα 1992), 239-246. A.S.N. (C. de Lellis) Archivio di Stato di Napoli, Sezione Diplomatica, Notamenta di Carlo de Lellis, τ.iii, µέρη 1-2, τ. IV, µέρος 2, τ. IV bis, µέρος 3. Ασωνίτης, Ανδηγαυική Κέρκυρα Σπ. Ν. Ασωνίτης, Ανδηγαυική Κέρκυρα (13 ος - 14 ος αι.), Κέρκυρα 1999. Ασωνίτης, Εξωκαστρηνοί Ασωνίτης, Κατοχή Ασωνίτης, Νότιο Ιόνιο Ασωνίτης, Πελαγονία Ασωνίτης, Προαγωγή Σπ. Ν. Ασωνίτης, Οι Εξωκαστρηνοί της Κέρκυρας, σε: Πρακτικά Ζ Πανιόνιου Συνεδρίου. Λευκάδα, 26-30 Μαΐου 2002 (εκδ. Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 2004), τόµ. Β, 2 Ο τµήµα: Ο χώρος και τα δηµογραφικά µορφώµατα. Οι κύριοι συντελεστές της οικονοµίας, σσ. 477-506. Σπ. Ν. Ασωνίτης, «Κατοχή»: µία κτήση του πριγκιπάτου της Αχαΐας στη υτική Στερεά. Ιστορικογεωγραφικά 3 (1992), 93-107. Σπ. Ν. Ασωνίτης, Το Νότιο Ιόνιο κατά τον όψιµο Μεσαίωνα (Κοµητεία Κεφαλληνίας, ουκάτο Λευκάδας, Αιτωλοακαρνανία). Αθήνα 2005. Σπ. Ν. Ασωνίτης, Πελαγονία: Μία νέα θεώρηση, Βυζαντιακά 11 (1991), 129-165. Σπ. Ασωνίτης, Παρατηρήσεις αναφερόµενες στο πρόβληµα της χρονολόγησης της προαγωγής της επισκοπής Ιωαννίνων σε µητρόπολη. Βυζαντιακά 15 (1995), 293-319. Ασωνίτης, Πρόβληµα Σπ. Ν. Ασωνίτης, Το πρόβληµα της χρονολόγησης της βυζαντινής επιχείρησης κατά της Ηπείρου επί Ανδρονίκου Β Παλαιολόγου. Βυζαντιακά 18 (1998), 61-81. A.S.P.N. Archivio Storico per le Province Napoletane. Auvray, Registres L. Auvray, Les Registres de Grégoire IX, τόµ. 3 (1896-1907). Αβραµέα, Βυζαντινή Θεσσαλία Α. Αβραµέα, Η Βυζαντινή Θεσσαλία µέχρι τα 1204. Συµβολή εις την ιστορικήν Γεωγραφίαν. ιατριβή επί διδακτορία, Αθήνα 1974. Barišić, Pismo F. Barišić, Pismo Mihaila II Andjela Dubrovačkom knezu iz 1237, Z.R.V.I. 9 (1966), 1-24. Barker, Thessalonike J.W. Barker, Late Byzantine Thessalonike: A Second City s Challenges and Responses,

10 D.O.P 57 (2003), 5-33. Baronius, Annales Ecclesiastici C. Baronius, Annales Ecclesiastici, ed. A. Theiner, 37 τόµοι, Barri-Ducis 1864-1883 (Βλ και Raynaldus). Βees, Ein politisches Ν.Α. Βees, Ein politisches Treubekenntnis von Benedictus dem römisch-katholischen Bischof von Kefalonia (1228), BNJ III, 1922, 165-176. Βέης, Λέων-Μανουήλ Μακρός Ν. Βέης, Λέων Μανουήλ Μακρός, Bees, Unedierte επίσκοπος Βελλάς, Καλοσπίτης, Μητροπολίτης Κορίνθου, ΕΕΒΣ 2 (1925), 125-148. N.A. Bees, Unedierte Schriftstücke aus der Kauzlel des Johannes Apokaukos des Metropoliten von Naupaktos (in Aetoliën), (herausggeben aus dem Nachlas von N.A. Bees (ΒΕΗΣ) von E. Bees-Seferli)). BNJ XXI (1971-1976), Αθήνα 1976, 55-160. Βέη-Σεφερλή, Χρόνος Στέψεως Ε.Βέη-Σεφερλή, Ο χρόνος στέψεως του Θεοδώρου ούκα ως προσδιορίζεται εξ ανεκδότων γραµµάτων Ιωάννου του Αποκαύκου, BNJ XXI (1971-1976), 272-279. Βέη-Σεφερλή, Προσθήκαι Ε. Βέη-Σεφερλή, Προσθήκαι και Παρατηρήσεις, Aus dem Nachlass von N.A. Bees, BNJ XXI (1971-1976), 161-247. Belting-Mango-Mouriki, Mosaics H. Belting, C. Mango, D. Mouriki, The Mosaics and Frescoes of St. Mary Pammakaristos (Fethiye Camii) at Instanbul, Dumbarton Oaks Studies XV, Washington D.C. 1978. Bendall, New Tetarteron S. Bendall, A new Tetarteron of Theodore Comnenus Dukas, Numismatic Circular (Spink s), Jan. 1971, 10. Bendall Protonotarios, Further Rare S. Bendall P. Protonotarios, Further Rare and Unpublished Coins of the Empires of Nicaea and Thessalonika, Numismatic Circular (Spink s), Apr. 1978, 178-180. B.F. Byzantinische Forschungen, 1966 κ.ε. (Νικηφ.) Βλεµµύδης Nicephoros Blemmydes, ιήγησις Μερική (Curriculum vitae et carmina), ed. A. Heisenberg, Leipzig 1896 [= Νεώτερη έκδοση: Nicephori Blemmydae, Autobiographia (Curriculum Vitae) necnon Epistula Universalior, ed. J.A. Munitiz,

11 Corpus Christianorum, Series Graeca 13, Brepols-Turnhout, Leuven University Press 1984]. B.N.J. Byzantinisch Neugriechische Jarbücher, Berlin 1920-1949, Αθήναι 1926-. Βυζαντιακά Βυζαντιακά, Επιστηµονικόν όργανον Ελληνικής Ιστορικής Εταιρείας: Περίοδος Μεσαιωνικού Ελληνισµού, (Θεσσαλονίκη 1981 κ.ε.) Βυζαντινά Επιστηµονικόν όργανον Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών Φιλοσοφικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου, Θεσσαλονίκη 1969 κ.ε. BYZANTION Byzantion, Revue Internationale des Études Byzantines, (Paris-Liege 1924 κ.ε.) Bon, Fortifications A.Bon, The Medieval Fortifications of Bon, La Morée Bredenkamp, Empire Acrocorinth and Vicinity, «Corinth» τ. Γ, µέρος Β, 128-281. Α. Bon, La Morée Franque, Recherches historiques, topographiques et archaeologiques sur la principauté d Achaie (1205-1430), Paris 1969. F. Bredenkamp, The Byzantine Empire of Thessaloniki (1224-1242), Θεσσαλονίκη 1996 (= The Development of an Imperial constitution for the Empire of Thessaloniki under Theodoros Doukas, Εκκλησιαστικός Φάρος 65 (1983), σσ. 75-129). Bredenkamp, Sampson Incident F. Bredenkamp, The «Sampson Incident» (ca. 1215) and the Deterioration of Epirote- Nicaen Orthodox Ecclesiastical Relations, Βυζαντιακά 4 (1984) σσ. 9-31 Bréhier, Institutions L. Bréhier, Les Institutions de l empire byzantin, Paris 1949. Buchon, Histoire J.A.C. Buchon, Histoire des conquètes et de l établissement des Francais dans les états de l ancienne Grèce sous les Villehardouins, τοµ. Α, Paris 1846. Buchon, Nouvelles Recherches J.A.C. Buchon, Nouvelles Recherches historiques sur la principauté française de la Morée et ses hautes baronnies à la suite de la

12 Buchon, Recherches(I και II) Buchon, Recherches Historiques Bury, Inedita Bury, Lombards and Venetians 4me Croisade, I-II, Paris 1843. J.A.C. Buchon, Recherches et matérieaux pour servir à une histoire de la domination francaise au XIIIe, XIVe et XVe siècles dans les provinces démembrées de l Empire Grec, vol. I-II, Paris 1840. J.A.C. Buchon, Recherches historiques sur la principauté française de la Morée et ses hautes baronnies, I-II, Paris 1845. J.B. Bury, Inedita Nicephori Blemmydae, B.Z. 6 (1897), 526-537. J.B. Bury, The Lombards and Venetians in Euboia, Journal of Hellenic Studies, VII (1886), 309-352. Buschhausen, Marienkirche, H. & H. Buschhausen, Die Marienkirche, von Apollonia in Albanien (Βιέννη 1976). B.Z. Byzantinische Zeitschrift, Leipzig 1892 κ.ε. - München 1950 κ.ε. Cankova-Petkova, Bălgarija G. Cankova-Petkova, Bălgarija pri Asenevci, Sofia 1978. Capasso, Historia B. Capasso, Historia diplomatica Regni Siciliae 1250-1266. Νεάπολη 1874. Carabellese, Carlo d Angiò F. Carabellese, Carlo d Angiò nei rapporti politici e commerciali con Venezia e l oriente, Bari 1911. Carile, Partitio A. Carile, Partitio Terrarum Imperii C.B.(C.S.H.B.) Romaniae. Studi Veneziani 7 (1965), Firenza 1966, 125-305. Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, vol. 50, Bonne 1827-1897. Cessi, Deliberazioni R. Cessi, Deliberazioni del Maggior Consiglio di Venezia, vol. I-III, Bologna 1934-1954. C.F.H.B. Corpus Fontium Historiae Byzantinae. Washington-Berlin-Roma-Wien-Bruxelles- Θεσσαλονίκη-Paris, 1967 κ.ε. Chapman, Michel Paléologue C. Chapman, Michel Paléologue, restaurateur de l empire byzantin (1261-1282), Paris 1926. Cheetman, Medieval Greece Ν. Cheetman, Medieval Greece, New Heaven, 1981. ( ηµ.) Χωµατηνός Demetrii Chomateni Ponemata diaphora, recensuit G. Prinzig, (C.F.H.B. 38) Berolini: De Gruyter 2002.

13 (Μιχ.) Χωνιάτης Michaelis Choniatae Epistulae, recensuit Foteini Kolovou, C.F.H.B., vol. 41, Berolini et Novi Eboraci, 2001. (Νικ.) Χωνιάτης Νικήτα Χωνιάτη, Χρονική ιήγησις, recensuit I.A. van Dieten, Nicetae Choniate Historia (CFHB, XI/I 1-2,) Berolini et Novi Eboraci, 1975. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή, αναγόρευσις και στέψις του Βυζαντινού Αυτοκράτορος. Πραγµατείαι της Ακαδηµίας Αθηνών ΧΧΙΙ (1965). Χρονικόν Γαλαξειδίου Xρονικόν ανέκδοτον Γαλαξιδίου, έκδ. Κ. Σάθας, Αθήναι 1865. Χρονικόν Μορέως Χρονικόν του Μορέως (Ελληνική παραλλαγή): έκδ. Π. Kαλονάρος, Αθήναι 1940. (Αραγονική παραλλαγή): Libro de los Fechos et conquistas del principado de la Morea, red. Fr. Juan fernadez de Heredia, ed. A. Morel-Fatio, Societe de l Orient Latin, Genoa 1885. (Ιταλική παραλλαγή): έκδ. C. Hopf, Chroniques Gréco-Romanes, Berlin 1873, σσ. 414-468. (Γαλλική παραλλαγή): Livre de la conqueste de la princée de l Amorée. Chronique de Morée (1204-1305) Χρονικό Novgorod Χρυσός, Μητρόπολη Χρυσός, Σηµείωµα C.M.H. ed. J. Longnon, Paris l Histoire de France. 1911. Sociéte de Chronista Novgorodensis, έκδ. C. Hopf, Chroniques Gréco-Romanes, Berlin 1873, σσ. 93-98. Ε. Χρυσός, Η προαγωγή της επισκοπής Ιωαννίνων σε µητρόπολη, ωδώνη 5 (1976), 337-348. Ε. Χρυσός, Ιστορικά στοιχεία για την Ήπειρο σε σηµείωµα του κώδικα Cromwell 11, H.X. 22 (1980), 58-65. The Cambridge Medieval History, vol. IV, The Eastern Roman Empire (717-1453), Planed by J.B. Bury, ed. By J.R. Previté- Orton, Z.N. Brooke, Cambridge 1936 vol. IV: The Byzantine Empire, Part I: Byzantium

14 and its neighbors, ed. J.M. Hussey, Cambridge 1966. Constantinidi-Bibikou, Yolande H. Constantinidi-Bibikou, Yolande de Montferrat impératrice de Byzance. L Hellénisme Contemporain, 2 η σειρά, IV (1950), 425-442. (Martin) Da Canale Martin da Canale, La Chronique des Veniciens, ed. Galvani, Archivio Storico Italiano (A.S.I) VIII (1845), 268f. Dade, Versuche E. Dade, Versuche zur Wiedererrichtung der lateinischen Herrschaft im Konstantinopel im Rahmen der abendlandischen Politik, 1261 bis etwa 1310, (Jena 1938). (Andrea) Dandolo Andrea Dandolo, Chronicon Venetum, R.I.S. XII, 1-523. (Robert) De Clari, La Conquête Robert De Clari, La Conquête de Constantinople, ed. P. Lauer, Les Classiques francais du Moyen Age. Paris 1924. Del Giudice, Codice Diplomatico Codice diplomatico del regno di Carlo I e II d Angiò ossia collezione di legi, statuti e privilegi ed altri documenti dal 1265 al 1309. Raccolti annotati e pubblicati per Giuseppe Del Giudice, 3 τόµοι, Napoli 1863-1902. Del Giudice, La Famiglia G. Del Giudice, La Famiglia di Re Manfredi, A.S.P.N. τ. III (1878), IV (1879), V (1880) Β έκδοση (αυτοτελής), Napoli 1896. Delisle, Notice Dendias, Bataille ένδιας, ιενέξεις ένδιας, Ελένη Αγγελίνα Dendias, Rapports L. Delisle, Notice sur cinq manuscripts de la Bibliothèque Nationale et sur un manuscrit de la Bibliothèque de Bordeaux contenant les requeils épistolaires de Berard de Naples [Notices et extraits de la Bibliothèque Nationale, XXVII (2), Paris 1879], 87-167. M. Dendias, Le Roi Manfred et le Bataille de Pélagonie (Mélanges Charles Diehl, vol. I ), 55-60. Μ. ένδιας, ιενέξεις µεταξύ αυτοχθόνων και προσφύγων εν Ηπείρω µετά το 1204 και η ακολουθηθείσα εποικιστική πολιτική, Atti VIII Congresso Internazionale di Studi bizantini, 1951, II (1953), 302-306. Μ. ένδιας, Ελένη Αγγελίνα ούκαινα Βασόλισσα Σικελίας και Νεαπόλεως, Η.Χ. 1 (1926), 219-294. M. Dendias, Sur les rapports entre les Grecs et les Francs en Orient 1204, Ε.Ε.Β.Σ. 23

15 (1953), 371-379. ιαθήκη Αρσενίου ιαθήκη του αγιωτάτου Αρσενίου αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως Της Ρώµης και οικουµενικού πατριάρχου, P.G. 140, 947-958..Ι.Ε.Ε.E. ελτίον της Ιστορικής της Εθνολογικής Diehl, Fourth Crusade ήµου, Στοιχεία Εταιρείας της Ελλάδος, ( Αθήναι 1883-1926). Ch. Diehl, The Fourth Crusade and the Latin Empire: C.M.H. IV, Cambridge 1923, 415f. Β.Α. ήµου, Εθνολογικά στοιχεία στα έργα του ηµητρίου Χωµατιανού, Πρακτικά ιεθνούς Συµποσίου για το εσποτάτο της Ηπείρου (Άρτα, 27-31 Μαΐου 1990) 279-302. οανίδου, Πριγκιπάτο Σ.Ι. οανίδου, Το Πριγκιπάτο της Αχαΐας (1205-1460), Αθήνα 1989. Dölger-Wirth, Regesten F. Dölger P. Wirth, Regesten der Dölger, Schatzkammern Kaiserurkunden des oströmischen Reiches von 565 bis 1453, 3 Teil erweiterte und verbesserte Auflage, München 1977. F. Dölger, Aus den Schatzkammern der heiligen Berges, München 1948. D.O.P. Dumbarton Oaks Papers, Cambridge Mass. 1941 κ.ε. Ντούρου-Ηλιοπούλου, Ανδεγαυική κυριαρχία Ντούρου-Ηλιοπούλου, Ανδεγαυική παρουσία Dourou-Eliopoulou, Catalan Duchy Du Cange du Fresne, Histoire Μ. Ντούρου-Ηλιοπούλου, Η ανδεγαυική κυριαρχία στη Ρωµανία επί Καρόλου Α (1266-1285), Αθήνα 1987. Μ. Ντούρου-Ηλιοπούλου, Η ανδεγαυική παρουσία στο πριγκηπάτο της Αχαΐας και στην Κέρκυρα τα πρώτα χρόνια του Καρόλου Β (1289-1300), Εώα και Εσπέρια 1(1993), 45-59. M. Dourou-Eliopoulou, The Catalan Duchy of Athens and the other Latin powers in Greece especially the principality of Achaea (1311-1388), Εώα και Εσπέρια 4 (1999-2000), 87-93. C. Du Cange du Fresne, Histoire de l Empire de Constantinople sous les empereurs Francais, έκδ. J.A.C. Bouchon, τ. Α Paris 1826 (φωτοαν. Έκδοση, New York 1971).

16 Ducellier, La façade maritime A. Ducellier, La façade maritime de l Albanie au Moyen Age. Durrazzo et Valona du Xie au Xve siécle, Thessaloniki 1981. D.V.L. Diplomatarium Veneto-Levantinum, sive Acta et Diplomata res Venetas, Graecas atque Levantis Illustrantia a 1300-1454, I-II, ed. G.M. Thomas et R. Predelli (Monumenti Storici pubblicati dalla R. Deputazione Veneta di Storia Patria, ser. Prima. Documenti, τόµ. V, IX. Βενετία 1880, 1889. E.E.B.Σ. Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, Αθήνα, 1924 κ.ε. Ernoul Εφραίµ Chronique d Ernoul et de Bernard le Trésorier, ed. M.L. de Mas Latrie, Société de l Histoire de France, Paris 1871. Εφραίµ του Αινίου Χρονογραφία. Κείµενο- Μετάφραση-Σχόλια: Οδ. Λαµψίδη, τ. 2 (Ακαδηµία Αθηνών, Βιβλιοθήκη Ελλήνων Συγγραφέων) Αθήνα 1985 [=(Παλαιότερη έκδοση, Ephraemi Chronographi Caesares a Julio Caesare ad Michaelem Paleologum, ed. Migne, P.G. 143, στήλ. 11-349]. Ευστρατιάδης, Επιστολαί Σ.Ευστρατιάδης(=ΣοφρώνιοςΛεοντοπόλεως), Του σοφωτάτου και λογιωτάτου και Οικουµενικού Πατριάρχου κυρού Γρηγορίου του Κυπρίου Επιστολαί, Εκκλησιαστικός Φάρος 4 (1909), 5-29. Failler, Chronologie (I και II) A. Failler, Chronologie et composition dans l Histoire de Georges Pachymère, R.E.B. 38 (1980), 5-103 (µέρος Ι ) και R.E.B. 39 (1981), 145-249 (µέρος ΙΙ ). Fassoulakis, Raoul-Ral(l)es S. Fassoulakis, The Byzantine Family of Raoul-Ral(l)es, Αθήνα 1973. Ferjančić, Despoti B. Ferjančić, Despoti u Vizantiji I južnoslovenskim remltana, Belgrade 1960. Ferjančić, Despot Michailo Ferjančić, Καταλανοί Ferjančić, La Serbie Ferjančić, Manojlo Angeo B. Ferjančić, Kada je umro Despot Michailo II Angeo? Z.R.V.I. IX (1966), 29-32 (Με περίληψη στα γαλλικά). B. Ferjančić, Οι Καταλανοί στη Θεσσαλία. 1306-1393 (Μτφρ. από τα Σερβικά Ευάγγ. Παπαθανασίου από το οµότιτλο κεφάλαιο του έργου Tesalija, Beograd 1974). Θεσσαλικό Ηµερολόγιο ΙΒ (1987), 161-173. B. Ferjančić, La Serbie et le monde Durant la premiere moitie du XIIIe siecle (στα σεβοκροατικά µε γαλλική περίληψη), Z.R.V.I. 27-28 (1989), 103-148. B. Ferjančić, Solunski Čar Manojlo Angeo (1230-1237), Zbornik Filosofskog Fakulteta

17 XIV (1979), 93-101. Ferjančić, Sevastokratori B. Ferjančić, Sevastokratori u Vizantiji, Z.R.V.I. XI (1968), 141-192. Ferjančić, Tesalija B. Ferjančić, Tesalija u XIII I XV veku. Beograd 1974. Filangieri, Registri R. Filangieri, I Registri della cancelleria Finley, Corinth F.M. angioina, vol. 1-37, Napoli 1950-1987. J. Finley, Corinth in the Middle Ages, Speculum 7 (1932), 477-499. Fontes Minores Forges-Davanzati, Dissertazione Franchi-Rocco, Caltabellotta Gay-Vitte, Registres Gardner, Lascarids Γεωργίου, Τιµητικοί τίτλοι D. Forges-Davanzati, Dissertazione sulla seconda Moglie di Re Manfredi e su loro figluolo, Napoli 1791 (Βλ. και Anonymous Tranensis) A. Franchi-Rocco, La pace di Caltabellotta: 1302 e la ratifica di Bonifacio VIII: 1303. Palermo 1987. J. Gay S. Vitte, Les registres de Nicolas III (1277-1280) : recueil des bulles de ce pape. Paris: De Boccard 1938. A. Gardner, The Lascarids of Nicaea: The Story of an Empire in Exile, London 1912. Σ. Γ. Γεωργίου, Οι τιµητικοί τίτλοι επί Κοµνηνών (1081-1185). ιδ. ιατριβή, Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη 2005. Geanakoplos, Greco-Latin Relations D.J. Geanakoplos, Greco-Latin Relations on the eve of the Byzantine Restoration: The Battle of Pelagonia-1259. D.O.P. 7 (1953), 99-141. Γιαννακόπουλος, Αυτοκράτωρ Μιχαήλ Κ. Γ. Γιαννακόπουλος, Ο Αυτοκράτωρ Μιχαήλ Παλαιολόγος και η ύσις. 1258-1282. Μελέτη επί των Βυζαντινο-Λατινικών σχέσεων. Μτφρ. Κ. Πολίτη, Αθήναι 1969. Γιαννόπουλος, Μοναί Ν. Γιαννόπουλος, Αι παρά της ηµητριάδα Βυζαντιναί Μοναί, Ε.Ε.Β.Σ. 1 (1924), 210-240. Γιαρένης, Ρόλος Χρίσµατος Η. Γιαρένης, Πτυχές της ιδεολογικής αντιπαράθεσης Νίκαιας και Ηπείρου. Ο ρόλος του Χρίσµατος, σε: «Μεσαιωνική Ήπειρος» (Πρακτικά Επιστηµονικού Συνεδρίου, Ιωάννινα 17-19 Σεπτεµβρίου 1999), εκδ. Κ. Κωνσταντινίδης, Ιωάννινα 2001, 99-121. Göbels, Militärwesen J. Göbels, Das Militärwesen in Königreich Sizilien zur Zeit Karl I. von Anjou (1265-1285). Μόναχο 1984. Gopčević, Geschichte S. Gopčević, Geschichte von Montenegro und Albanien, Gotha 1914. Π. Γουναρίδης, Χρονολογία Π. Γουναρίδης, Η χρονολογία της αναγόρευσης και της στέψης του Θεοδώρου Α

18 του Λασκάρεως, Σύµµεικτα 6 (1985) 59-71. Π. Γουναρίδης, Φεουδαρχία Π. Γουναρίδης, Η Φεουδαρχία στο εσποτάτο της Ηπείρου, Πρακτικά ιεθνούς Συµποσίου για το εσποτάτο της Ηπείρου. Άρτα 27-31 Μαΐου 1990 (εκδ. Ε. Χρυσός, Άρτα 1992), 39-45. Π. Γουναρίδης, Κίνηµα Π. Γουναρίδης, Το κίνηµα των Αρσενιατών (1261-1310). Ιδεολογικές διαµάχες την εποχή των πρώτων Παλαιολόγων, Αθήνα 1999. Π. Γουναρίδης, Προϋποθέσεις Π. Γουναρίδης, Οι πολιτικές προϋποθέσεις για την αντίσταση της Λατίνους το 1204, Σύµµεικτα 5 (1983) 143-160. H. Gregoire, Diversion H. Gregoire, The Question of the Diversion of the Fourth Crusade, Byzantion 15 (1941) 158-166. H. Grégoire, Michaelis Palaeologi Vita H.Grégoire, Imperatoris Michaelis Palaeologi De Vita Sua, BYZANTION XXIX-XXX(1959-1960), 447-475. (Νικηφ.) Γρηγοράς Gregorae Nicephori, Byzantina Historia (CB), Bonnae 1829-1855, ed. L. Schopen, τ. Ι- ΙΙ, 1829-1830 και I. Bekker, τ. ΙΙΙ, 1855. (Νικηφ.) Γρηγοράς (van Dieten) Nikephoros Gregoras, Rhomäische Geschichte, Historia Rhomaike, übersetzt und erläutert von J.L. van Dieten, vol. I-III, Στουτγάρδη (1973-1988). Γρηγορίου-Ιωαννίδου, Παρακµή Μ. Γρηγορίου-Ιωαννίδου, Παρακµή και πτώση του θεµατικού θεσµού. Συµβολή στην εξέλιξη της διοικητικής και της στρατιωτικής οργάνωσης του Βυζαντίου από τον 10 ο αι. κ.ε., Θεσσαλονίκη 1985. Γριτσόπουλος, Ιστορία T. Γριτσόπουλος, Εκκλησιαστική Ιστορία και χριστιανικά µνηµεία Κορινθίας, Αθήνα 1973. Grumel, Ambassades Pontificales V. Grumel, Les Ambassades Pontificales à Byzance après le Iie concile de Lyon, Echos d Orient XXIII (1924), 437-447. Grumel, Chronologie V. Grumel, La Chronologie [Traite d Etudes Byzantines I], Paris 1958. Grumel, En Orient V. Grumel, En Orient après le Iie concile de Lyon, Echos d Orient XXIV (1925), 321-325. Guilland, Le Despote R. Guilland, Études sur l histoire administrative de l empire byzantin : Le despote, δεσπότης, REB 17 (1959) 52-89. Guilland, Le Protostrator R. Guilland, Études de titulature et de prosopographie byzantines: Le protostrator, REB 7 (1949), 156-175. Guiraud, Registres d Urbain IV J. Guiraud, Les Registres d Urbain IV (1261-1264), Paris: De Boccard, Anciennes Librairies Thorin & Fontemoing, 1901-1929.

19 Gunter Cisterciensis Hatzidimitriou, Decline Heisenberg, Neue Quellen Hendrickx, Πιερία Hendrickx, Πολιτική Hendrickx, Quelques problèmes Hendrickx, Regestes Hendrickx, Θεσµοί Hendrickx-Matzukis, Mourtzouphlos Hendy, Coinage Gunteri Cisterciensis, Historia captae a Latinis Constantinopoleos, P.L. τοµ. 212, στήλ. 225-256. C.G. Hatzidimitriou, The Decline of Imperial Authority in South West Central Greece and the Role of Archontes and Bishops in the failure of Byzantine Resistance and Reconquest (1180-1297), Columbia University 1988, Diss. Thesis. A. Heisenberg, Neue Quellen zur Geschichte des lateinischen Kaisertums und der Kirchenunion. Sitzungsber. Bayer. Akad. D. Wiss., philos.- hist. Kl. 1922, ανάτ. ως µέρος ΙΙ στη συλλογή µελετών του A. Heisenberg, Quellen. B. Hendrickx, Η Πιερία στο Μοµφερρατικό βασίλειο της Θεσσαλονίκης, Πρακτικά 2 ου Επιστηµονικού Συνεδρίου «Η Πιερία στα Βυζαντινά και Νεότερα χρόνια» (Κατερίνη, 27-29 Νοεµβρίου 1998), Κατερίνη 2002, 99-110. Β. Hendrickx, Η πολιτική του αυτοκράτορα Ερρίκου της Φλάνδρας της της Έλληνες και Φράγκους του Μοµφερρατικού Βασιλείου της Θεσσαλονίκης (1204-1216). Πρακτικά ιεθνούς Συµποσίου: Η Βυζαντινή Μακεδονία (Θεσσαλονίκη, 23-30 Οκτωβρίου 1992), Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών 1995, 129-136. Β. Hendrickx, Quelques problèmes à la conquête de la Morée par les Francs, Βυζαντινά 4 (1972), 373-388. Β. Hendrickx, Regestes des empereurs latins de Constantinople (1204-1261/1272), Βυζαντινά 14 (1988) 7-220. Β. Hendrickx, Οι πολιτικοί και στρατιωτικοί θεσµοί της Λατινικής αυτοκρατορίας της Κωνσταντινουπόλεως κατά της πρώτους χρόνους της υπάρξεώς της. Θεσσαλονίκη 1970. Β. Hendrickx C. Matzukis, Alexios Doukas Mourtzouphlos: his Life, Reign and Death (1204). Ελληνικά 31 (1979), 108-132. M.F.Hendy, Coinage and Money in the Byzantine Empire 1081-1261, Dumbarton

20 Oaks Studies XII, Washington 1969. Henri de Valenciennes Henri de Valenciennes, Histoire de l empereur Henri de Constantinople, ed. J. Longnon, Paris 1948. (Ελλην. µτφρ. Κ. Αντύπας, Εισαγωγή-Σχόλια Γ. Σαραφιανός). Herrin, Government J. Herrin, Realities of Byzantine Provincial Government. Hellas and Peloponnesos, 1180-1205, DOP 29 (1975), 253-288. Historia Friderici Historia de Expeditione Friderici (1187-1195) ed. Chroust (=MGH ss. N.s., t V. Berlin 1928). Hoeck-Loenertz, Nikolaos-Nektarios J. Hoeck R.J. Loenertz, Nikolaos-Nektarios von Otranto Abt von Casole (Studia Patristica et Byzantina XI) Ettal 1965. Hopf, Chroniques K. Hopf, Chroniques Gréco-Romanes Inedites ou peu connues, Berlin 1873. Hopf, Geschichte K. Hopf, Geschichte Grienchenlands vom Beginne des Mittelalters bis auf die neuere Zeit, (Ersch-Gruber, Allgemeine Encyclopädie, τόµ. 85-86), Leipzig 1867-1868. Hoffmann, Rudimente J. Hoffmann, Rudimente von Huillard-Breholles, Historia Hussey, Church Η.Χ. I.E.E. Ilieva, Frankish Morea Innocentii III Territorialstaaten im byzantinischen Reich (1071-1210), München 1974. J. Huillard-Breholles, Historia diplomatica Friderici Secundi sive Constitutiones privilegia, mandata, instrumenta... J.L.A. Huillard-Breholles; auspiciis et sumptibus H. de Albertis de Luynes, 6 τόµοι, Παρίσι 1852-1861. J. Hussey, The Orthodox Church in the Byzantine Empire, Oxford 1986. Ηπειρωτικά Χρονικά Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, 16 τόµοι, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1967-1980. A. Ilieva, Frankish Morea (1205-1262): Sociocultural Interactions between the Franks and the Local Population, Αθήνα 1991. Innocentii III, Opera omnia, ed. Migne P.L. τόµ. 215 και 216. Ιώβ Μελίας, Βίος Ιώβ Μελίας, Βίος Οσίας Θεοδώρας (Job Monachus, Vita Sanctae Theodorae Reginae), ed. Μigne P.G. τοµ. 127, στήλες 903-908. Jireček, Geschichte (der Bulgaren) C.J Jireček, Geschichte (der Bulgaren), (Prague 1876). Jireček, Geschichte (der Serben) C.J Jireček, Geschichte (der Serben), vol. I (Gotha 1911).