Περιεχ μενα Ευχαριστίες....................................................... 5 Πρ λογος......................................................... 17 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Θεωρητικ υπ βαθρο KEΦΑΛΑΙΟ 1: Εισαγωγή στο Πρ γραμμα Eυαισθητοποίησης στη Διαφορετικ τητα................................ 21 Με ποιον τρ πο η προκατάληψη επηρεάζει την ανάπτυξη των παιδιών;.... 23 Η ευαισθητοποίηση των εκπαιδευτικών στη διαφορετικ τητα............. 25 Παρουσίαση του εκπαιδευτικο υλικο................................ 29 Στ χοι και μεθοδολογία του προγράμματος............................ 32 Οι δραστηρι τητες του προγράμματος................................. 34 Βιβλιογραφία...................................................... 34 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Τα μυστικά της βιωματικής μάθησης.................. 37 Το πρώτο μυστικ της επιτυχίας: Ο κ κλος............................ 40 Το δε τερο μυστικ της επιτυχίας: Διευκολ νετε τη διαδικασία........... 44 Το τρίτο μυστικ της επιτυχίας: Αναστοχασμ ς, αναστοχασμ ς, αναστοχασμ ς!.................................................. 45 Το τέταρτο μυστικ της επιτυχίας: Παρουσιάστε τις έννοιες με απλ τρ πο 53 Βιβλιογραφία...................................................... 54 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: Εφαρμογή του προγράμματος ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Tο αλφαβητάρι των συναισθημάτων................. 59 Τα συναισθήματα είναι σημαντικά!.................................... 59 Ας βάλουμε λέξεις σε αυτά που αισθαν μαστε.......................... 61 Π σο «συναισθηματικά έξυπνοι» είμαστε;............................. 64 Τι μπορώ να κάνω ως εκπαιδευτικ ς για να βοηθήσω την ανάπτυξη των συναισθηματικών ικανοτήτων των μαθητών;..................... 66 Γενικοί στ χοι δραστηριοτήτων.................................... 66 Πρώτη εν τητα: Αναγνώριση συναισθημάτων....................... 67 7
8 ΠEPIEXOMENA 1. Οι φατσο λες............................................... 67 2. Η μουσική της καρδιάς μου................................... 68 3. Ημερολ γιο συναισθημάτων.................................. 69 4. Το ημερολ γιο της ευγνωμοσ νης............................. 70 5. «Μέτρησέ το, ζ γισέ το»...................................... 71 Δε τερη εν τητα: Μη λεκτική επικοινωνία.......................... 72 1. «Καθρέφτη, καθρεφτάκι μου»................................. 73 2. Βουβές ταινίες............................................... 74 3. Εικ νες απ περιοδικά....................................... 75 Τρίτη εν τητα: Εξοικείωση με τη σωματική διάσταση των συναισθημάτων 76 1. Η άνοιξη των αισθήσεων...................................... 76 2. Η παντομίμα των συναισθημάτων.............................. 77 3. Ζωγραφίζω το σώμα μου..................................... 79 4. Ο ντετέκτιβ των συναισθημάτων............................... 80 Τέταρτη εν τητα: Έκφραση συναισθημάτων......................... 82 1. Ο πίνακας των συναισθημάτων................................ 82 2. Μιλάμε ξεκάθαρα Λέμε αυτ που εννο με και εννοο με αυτ που λέμε!....................................................... 83 Πέμπτη εν τητα: Σ νδεση συναισθημάτων, σκέψεων και πράξεων...... 85 1. Τα συναισθηματικά γυαλιά................................... 85 Βιβλιογραφία...................................................... 88 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Αντιμετωπίζω με σεβασμ τις ομοι τητες και τις διαφορές..................................... 91 Η αναγνώριση της διαφορετικ τητας.................................. 91 Τι μπορώ να κάνω ως εκπαιδευτικ ς για να βοηθήσω τα παιδιά να αποδεχτο ν τον εαυτ τους και τα άτομα που είναι διαφορετικά απ τα ίδια;..................................................... 92 Συνοπτική παρουσίαση δραστηριοτήτων............................ 93 Πρώτη εν τητα: Αναγνώριση ομοιοτήτων και διαφορών.............. 93 1. Σε τι μοιάζουμε;............................................. 93 2. Πρ σωπο με πρ σωπο....................................... 94 3. Τα αστέρια.................................................. 95 4. Είμαστε ζευγάρι............................................. 97 5. Χαίρομαι τη διαφορετικ τητά μου!............................. 98 Δε τερη εν τητα: Αποδοχή της διαφορετικ τητας.................... 101 1. Οι μαρκαδ ροι.............................................. 101 2. Ο τε καλ τερος, ο τε χειρ τερος απλά διαφορετικ ς!.......... 102 3. Βλέπουμε τον κ σμο διαφορετικά............................. 107 Τρίτη εν τητα: Γίνομαι αποδεκτ ς απ τους άλλους.................. 109 1. Ζωγραφίζω το χέρι μου....................................... 109 2. Σας παρουσιάζω τον εαυτ μου................................ 110
ΠEPIEXOMENA 9 3. Ο Mοναδικ ς Eαυτ ς μου!.................................... 111 4. Ο χάρτης της ζωής μου....................................... 112 Τέταρτη εν τητα: Αποδοχή εαυτο................................. 113 1. Ο πιο μορφος καθρέφτης!................................... 113 2. Το καταπληκτικ μου νομα!.................................. 115 3. Η θλιμμένη παπαρο να...................................... 116 Βιβλιογραφία...................................................... 121 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: Mαθαίνω πώς δημιουργο νται τα στερε τυπα και οι προκαταλήψεις................................. 123 Τι είναι τα στερε τυπα;.............................................. 123 Με ποιον τρ πο δημιουργο νται τα στερε τυπα;........................ 125 Μηχανισμοί κατασκευής στερεοτ πων................................. 126 Επιπτώσεις των στερεοτ πων........................................ 128 Οι κοινωνικές προεκτάσεις των στερεοτ πων........................... 130 Ανεκτικ τητα και δημιουργία εθνικής ταυτ τητας...................... 133 Tι μπορώ να κάνω ως εκπαιδευτικ ς για να βοηθήσω τους μαθητές να κατανοήσουν τα στερε τυπα;................................... 134 Συνοπτική παρουσίαση δραστηριοτήτων............................ 134 Πρώτη εν τητα: Δημιουργία στερεοτ πων........................... 135 Απ δοση θετικών και αρνητικών χαρακτηρισμών.................. 135 1. Τα παραμ θια του Αισώπου................................. 135 Η γενίκευση ανακριβών πληροφοριών............................ 136 1. Η μάγισσα ή ο εξωγήινος.................................... 136 Αναγνώριση κατηγοριοποιήσεων................................. 139 1. Απ την κατηγορία στο στερε τυπο.......................... 139 2. Ξανθιά ή κοκκινομάλλα;.................................... 140 3. Ανήκω σε πολλές ομάδες.................................... 142 Δε τερη εν τητα: Εντοπισμ ς στερεοτ πων......................... 145 1. Εμπειρίες καθημερινο φανατισμο........................... 145 2. Μ.Μ.Ε. και ρατσισμ ς......................................... 148 Τρίτη εν τητα: ταν τα στερε τυπα μας αγγίζουν προσωπικά......... 149 1. Τι σχήμα έχει το σώμα μου;.................................... 149 2. Σωματικές διαφορές.......................................... 150 3. Έχω κι εγώ προκαταλήψεις!.................................. 151 Τέταρτη εν τητα: Επαφή με το διαφορετικ......................... 153 1. Έλα να γνωριστο με!........................................ 153 2. Προφορικές ιστορικές εργασίες................................ 154 3. Το γαϊτανάκι των πέντε ηπείρων............................... 156 4. Χαιρετισμοί απ λο τον κ σμο................................ 157 Βιβλιογραφία...................................................... 160
10 ΠEPIEXOMENA ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: Μαθαίνω να μπαίνω στη θέση του άλλου............. 163 Στάδια ανάπτυξης της κοινωνικής επίγνωσης........................... 163 Ενσυναίσθηση...................................................... 167 Πώς αναπτ σσεται η ενσυναίσθηση;................................... 168 Βασικές αρχές ανάπτυξης της ενσυναίσθησης.......................... 169 Τι μπορώ να κάνω ως εκπαιδευτικ ς για να διευκολ νω την ανάπτυξη της ενσυναίσθησης στους μαθητές μου;............................. 171 Συνοπτική παρουσίαση δραστηριοτήτων............................ 172 Πρώτη εν τητα: Επικοινωνία συναισθημάτων....................... 173 1. Μαντέψτε το συναίσθημα..................................... 173 2. Μοιραστείτε τα ημερολ για των συναισθημάτων σας............. 174 Δε τερη εν τητα: Έμφαση στις ομοι τητες με τους άλλους............ 176 1. Μοιάζουμε μεταξ μας!....................................... 176 Τρίτη εν τητα: Αναγνώριση των συναισθημάτων των άλλων........... 177 Α. Παιχνίδι ρ λων............................................. 177 1. Φανταστείτε τι πρ κειται για σας......................... 177 2. Ζω με διαφορετικ τρ πο!................................. 179 Β. Έκθεση σε συναισθηματικά διεγερτικά ερεθίσματα.............. 182 1. Τα θ ματα του τσουνάμι.................................. 182 2. Tα θ ματα του σεισμο.................................... 182 3. Tα παιδιά και οι κακουχίες του πολέμου..................... 183 Τέταρτη εν τητα: Πρ τυπα ενίσχυσης της ενσυναισθητικής συμπεριφοράς 183 1. Ο λουκουμάς της ενσυναίσθησης.............................. 183 2. Γκαλερί «H Eνσυναίσθηση».................................. 185 3. H Μητέρα Τερέζα............................................ 186 Πέμπτη εν τητα: Έκφραση ενσυναισθητικής συμπεριφοράς........... 187 1. Το λεξικ της αγάπης......................................... 187 2. Π σο με καταλαβαίνεις!....................................... 191 3. Ημερολ γιο ενσυναίσθησης................................... 192 4. H καταν ηση των διαφορετικών απ ψεων μέσα στην οικογένειά μου 193 Βιβλιογραφία...................................................... 195 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: Μαθαίνω να ανατρέπω τα στερε τυπα............... 197 Προετοιμασία για την επαφή με το διαφορετικ......................... 197 Ισ τιμη μεταχείριση και άτομα με αναπηρία............................ 198 Τι μπορώ να κάνω ως εκπαιδευτικ ς για να βοηθήσω τους μαθητές να ανατρέπουν τα στερε τυπα;.................................... 201 Συνοπτική παρουσίαση δραστηριοτήτων............................ 201 Πρώτη εν τητα: Αναγνώριση επιπτώσεων στερεοτ πων: Διάκριση και στιγματισμ ς.................................................. 202 1. Εσένα θα σου άρεσε;......................................... 202 2. Συμβαίνουν στον κ σμο...................................... 203
ΠEPIEXOMENA 11 3. «Είμαι κάποιος άλλος»....................................... 205 4. Δεν είναι αυτον ητο! Ο τε και αυτοκ λλητο!................... 208 5. Φέρσου σαν άντρας! Φέρσου σαν γυναίκα!...................... 209 Δε τερη εν τητα: Μαθαίνω να αναποδογυρίζω τα στερε τυπα........ 214 1. Ο Κατεδαφίξ γκρεμίζει τα στερε τυπα!......................... 214 2. Ανοίγω νέους δρ μους....................................... 217 Τρίτη εν τητα: Μαθαίνω για την ισοτιμία και τη δίκαιη μεταχείριση των άλλων..................................................... 220 1. Μαζί ή χωριστά;............................................. 220 2. Δεν σε παίζουμε!............................................ 221 3. Συμπεριφέρομαι με δίκαιο τρ πο.............................. 223 4. Ο Δικαιωματίξ εναντίον της προκατάληψης..................... 224 5. Απ τη θεωρία στην πράξη.................................... 225 Βιβλιογραφία...................................................... 226 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8: Μαθαίνω να υποστηρίζω την άποψή μου: Διάλογος με σεβασμ............................... 227 Βασικοί καν νες επικοινωνίας........................................ 228 Επικοινωνία με σεβασμ............................................. 229 Τι είναι αμυντικ τητα............................................... 231 Τι μπορώ να κάνω ως εκπαιδευτικ ς για να βοηθήσω τα παιδιά να μιλο ν με σεβασμ και να υπερασπίζονται τ σο τα δικά τους δικαιώματα, σο και αυτά των άλλων;............................................. 234 Συνοπτική παρουσίαση δραστηριοτήτων............................ 235 Πρώτη εν τητα: Αναγνώριση των διαφορετικών οπτικών............. 235 1. Η ιστορία των τυφλών και του ελέφαντα....................... 235 2. Το ταξίδι της επιστροφής των τυφλών.......................... 238 3. Αλλάζω θέση!............................................... 240 4. Βλέπω τον κ σμο διαφορετικά!................................ 241 5. «Ποια είναι η αλήθεια;»....................................... 242 Δε τερη εν τητα: Συζητώ τις απ ψεις μου........................... 243 1. «Συμφωνώ Διαφωνώ»...................................... 243 2. Το αερ στατο............................................... 244 3. Λογομαχίες................................................. 246 Τρίτη εν τητα: Λ νω συγκρο σεις και υπερασπίζομαι τα δικαιώματα των άλλων..................................................... 250 1. Η καλ τερη λ ση............................................ 250 2. Ο Δικαιωματίξ, ο υπέρμαχος των δικαιωμάτων.................. 251 3. Η μα ρη γάτα............................................... 253 4. Ο Ρομπέν των Δασών βοηθάει τους αδ ναμους!................. 254 5. Ο Δικαιωματίξ εναντίον της κοροϊδίας!........................ 257 Βιβλιογραφία...................................................... 258
12 ΠEPIEXOMENA ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9: Είμαι ενεργ ς και συνειδητοποιημένος πολίτης: Αναλαμβάνω εποικοδομητική δράση................. 259 Απ τα λ για στην πράξη........................................... 259 Εκπαίδευση στα δικαιώματα και στις υποχρεώσεις του πολίτη............ 261 Μάθηση μέσω του εθελοντισμο και της κοινωνικής προσφοράς.......... 262 Η μεθοδολογία της εποικοδομητικής δράσης........................... 264 Εξάσκηση στον αναστοχασμ μετά απ την κοινωνική δράση............ 265 Τι μπορώ να κάνω ως εκπαιδευτικ ς για να βοηθήσω τους μαθητές να δραστηριοποιηθο ν;........................................... 266 Συνοπτική παρουσίαση δραστηριοτήτων............................ 266 Πρώτη εν τητα: Οι αξίες μου...................................... 267 1. Γίνομαι ένα λαμπερ αστέρι................................... 267 Δε τερη εν τητα: Δραστηρι τητες που εμπλέκουν τη σχολική τάξη..... 270 1. Ρατσιστικά ανέκδοτα; Ευχαριστώ, δεν θα πάρω!................. 270 2. Παίξτε «πολιτισμική αναζήτηση».............................. 271 Τρίτη εν τητα: Δραστηρι τητες που εμπλέκουν το σχολείο............ 272 1. Διαγωνισμ ς στην έκθεση..................................... 272 2. Φορέστε το!................................................. 272 3. Τραγουδώ για τη διαφορετικ τητα............................. 272 4. Συλλογή κ μιξ............................................... 272 5. Ανάδειξη των πολιτισμικών κληρονομιών....................... 273 6. Ώρα για χορ!............................................... 273 7. «Καλώς ήλθατε στο σχολείο μας!»............................. 273 8. «Κι οι δάσκαλοι έχουν κάτι να πουν»........................... 273 9. Οδηγ ς αρμονικής συμβίωσης................................. 273 10. Η μέρα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των δικαιωμάτων του παιδιο................................................. 273 11. Βιβλία που μας ενώνουν...................................... 273 12. Μέσα μαζικής ενημέρωσης και διαφορετικ τητα................. 274 13. Διαπραγμάτευση των εθνικών συγκρο σεων.................... 274 Τέταρτη εν τητα: Δραστηρι τητες που εμπλέκουν την οικογένεια...... 274 1. Μεζεδοπωλείο «Γε σεις απ λο τον κ σμο».................... 274 2. Δείτε το και πείτε μας!........................................ 274 3. Aνακαλ ψτε τις ρίζες σας..................................... 274 4. Οικογενειακές συζητήσεις..................................... 275 Πέμπτη εν τητα: Δραστηρι τητες που εμπλέκουν την ευρ τερη κοιν τητα 275 1. Τα δημογραφικά στοιχεία στην κοιν τητά μου.................... 275 2. Πλακάτ εναντίον της καταπίεσης............................... 275 3. Διαδηλώστε εναντίον της προκατάληψης και του μίσους!.......... 276 4. Σβήστε τα ρατσιστικά συνθήματα απ τους τοίχους!.............. 276 5. Γιορτή για τη διαφορετικ τητα................................. 276 Βιβλιογραφία...................................................... 277
ΠEPIEXOMENA 13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10: Η διαθεματική προσέγγιση της διαφορετικ τητας...... 279 Η έννοια της διαθεματικ τητας στην εκπαίδευση........................ 279 Στ χοι της διαθεματικής προσέγγισης.................................. 280 Διαθεματικ τητα και αναλυτικ πρ γραμμα............................ 281 Διαθεματικ τητα και διεπιστημονικ τητα.............................. 281 Π τε μπορεί να υλοποιηθεί ένα τέτοιο πρ γραμμα;...................... 282 Η διαθεματική προσέγγιση της διαφορετικ τητας....................... 283 ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ..................................................... 283 1. Οι σημαίες.................................................. 283 2. Ο μικρ ς εξερευνητής........................................ 285 ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ................................................... 286 1. Γνωρίζω τις θρησκείες του κ σμου............................. 286 2. Οι προσευχές του κ σμου..................................... 289 3. Μαθαίνω για τη μουσική κάθε θρησκείας....................... 290 4. Τα θρησκευτικά στην κουζίνα μας.............................. 291 ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ................................................... 295 1. Βρείτε τις ομοι τητες και τις διαφορές!......................... 295 2. Η χώρα των γεωμετρικών σχημάτων............................ 297 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗ.................................... 298 1. Ο γ ρος του κ σμου σε σα λεπτά, ώρες και μέρες θέλετε!........ 298 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ................................. 299 1. «λα του γάμου δ σκολα».................................. 299 MEΛETH ΠEPIBAΛΛONTOΣ........................................ 300 1. Oι ήρωες της διπλανής π ρτας................................. 300 2. Συζητώ και δημιουργώ....................................... 301 3. Είσαι ο ήρωάς μου!.......................................... 302 ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ.................................................... 304 1. «Έναν μ θο θα σας πω».................................... 304 ΙΣΤΟΡΙΑ........................................................ 306 1. Παρουσιάζω ένα ιστορικ πρ σωπο............................ 306 ΦΥΣΙΚΗ......................................................... 307 1. Και το «μικρ» είναι «μέγα»!................................. 307 ΕΙΚΑΣΤΙΚΑ...................................................... 309 1. Ας δημιουργήσουμε........................................ 309 2. «Σκυταλοδρομία» ζωγραφικής................................ 310 ΘEATPIKH ΑΓΩΓΗ................................................ 311 1. Μια κάρτα, μια ιστορία, ένα δρώμενο........................... 311 ΜΟΥΣΙΚΗ....................................................... 313 1. Το τραγο δι που ενώνει...................................... 313 ΓΛΩΣΣΑ......................................................... 314 Γλωσσικές ασκήσεις............................................ 314 1. Το γλωσσάρι............................................... 314
14 ΠEPIEXOMENA Διαθεματικές γλωσσικές δραστηρι τητες.......................... 316 1. Διαφορετικές ιδέες......................................... 316 α) Το πολυπολιτισμικ ημερολ γιο........................... 316 β) Ο φίλος μου / η φίλη μου απ την........................ 316 γ) Το περιστέρι-αγγελιοφ ρος............................... 316 δ) «Αν η προκατάληψη ήταν»............................. 316 2. «Συνέταιροι» στην ποίηση................................... 317 Λογοτεχνικές δραστηρι τητες.................................... 318 1. Έλμερ, ο παρδαλ ς ελέφαντας............................... 319 2. Ξαναγράφουμε παραμ θια: Η Σταχτοπο τα.................. 321 3. Τα τρία μικρά λυκάκια...................................... 322 4. Οι τρεις αστρονα τες....................................... 323 5. «Παιδιά λο μάτια»........................................ 325 Λογοτεχνικές προτάσεις......................................... 328 Βιβλιογραφία...................................................... 330 Eπίλογος.......................................................... 331 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ...................................................... 333 Eνδεικτική βιβλιογραφία για τη διαφορετικ τητα....................... 335 A. Συγγράμματα στην ελληνική γλώσσα............................ 335 B. Mεταφρασμένα ξεν γλωσσα συγγράμματα....................... 336 Γ. Tαινίες με θέμα την αναπηρία................................... 336 Εικαστικ υλικ απ το πρ γραμμα................................... 339