EΠIΛOΓOΣ. την ισχ, τις δυναµικές και τις προοπτικές της εθνικής ταυτ τητας. Μια

Transcript

1 Eχουµε, λοιπ ν, φτάσει στο τέλος αυτής της µελέτης σχετικά µε τη φ ση, την ισχ, τις δυναµικές και τις προοπτικές της εθνικής ταυτ τητας. Μια µελέτη που πραγµατοποιήθηκε διαµέσου του ίδιου του ατ µου και του ψυχισµο του, του ατ µου ως µέλους οµάδων και συλλογικοτήτων και, ταυτ χρονα, διαµέσου ιστορικών διαδικασιών και πολιτικών ιδεολογιών. Το µεµονω- µένο άτοµο και οι συνειδητές και ασυνείδητες λειτουργίες του βρέθηκαν στην καρδιά της ερµηνείας και καταν ησης της δυναµικής των συλλογικών ταυτίσεων. Ταυτ χρονα, οι ψυχαναλυτικές ερµηνείες συνδιαλέχτηκαν και συνεργάστηκαν µε τις κοινωνιολογικές και πολιτικές δηµιουργώντας µια επιπρ σθετη οπτική γωνία, συνεισφέροντας έτσι στη βαθ τερη καταν ηση των κοινωνικών και πολιτικών φαινοµένων που εξετάσαµε. Πρέπει να επισηµανθεί τι η ψυχαναλυτική προσέγγιση χρησιµοποιήθηκε τ σο, σο κρίθηκε απαραίτητο ώστε να συµπληρώσει και να εµπλουτίσει την πολιτική ανάλυση και καταν ηση, και χι ως µια αποκλειστική και εξαντλητική ερµηνεία. Αυτ ενδεχοµένως να απογοήτευσε τους γνώστες της ψυχανάλυσης, στο βαθµ που περίµεναν µια εξειδικευµένη ψυχαναλυτική ερµηνεία της εθνικής ταυτ τητας, του εθνικισµο ή και της παγκοσµιοποίησης, µως η µελέτη αυτή δεν επιδίωξε να είναι µια συγκεκριµένη ερµηνεία αλλά µια συνολική και, σο το δυνατ ν, πλήρης ανάλυση. Ας συνοψίσουµε τα κυρι τερα συµπεράσµατα αυτο του βιβλίου. Η δη- µιουργία ταυτ τητας είναι µια ατοµική εµπειρία, η οποία µως διαµεσολαβείται κοινωνικά. Η διαδικασία της τα τισης ξεκινά µε τη γέννηση του βρέφους και συνεχίζεται σε λη τη διάρκεια της ζωής του ατ µου, αν και µε µικρ τερη ένταση µετά την εφηβεία. Η τα τιση εγείρεται ως ένας αµυντικ ς µηχανισµ ς στην υπηρεσία της αρχής της ευχαρίστησης, καθώς το νήπιο προσπαθεί να αποφ γει οποιαδήποτε εν χληση και να διατηρήσει τη ναρκισσιστική του εικ να, αλλά ταυτ χρονα προσφέρει διέξοδο στις ορµές της ζωής. Η τα τιση πραγ- µατοποιείται σε αυτ το αρχικ στάδιο της ζωής του παιδιο µ νο µε οικεία πρ σωπα και εικ νες και αυτ είναι ένα χαρακτηριστικ που παρατηρείται [ 333 ]

2 και στη συνέχεια, που µάλιστα αποτελεί προϋπ θεση για την οποιαδήποτε τα τιση. Η τα τιση µε τους γονείς είναι η πρώτη και σηµαντικ τερη στη ζωή εν ς ατ µου: διαµορφώνει σε µεγάλο βαθµ την προσωπικ τητά του και αποτελεί το πρ τυπο των µετέπειτα ταυτίσεων. Η πορεία των ταυτίσεων που θα ακολουθηθεί αποτελεί και την προσωπική ιστορία εν ς ατ µου: οι διαδικασίες και συνθήκες διαµ ρφωσης της ταυτ τητάς του είναι µοναδικές και συνιστο ν την ατοµική εµπειρία. Ταυτ χρονα, µως, το κάθε άτοµο εντάσσεται σε ένα δεδο- µένο ιστορικ, κοινωνικ και πολιτικ περιβάλλον συνεπώς, οι επιλογές και εµπειρίες του καθορίζονται και απ αυτ. Αυτ το περιβάλλον εγγράφεται στο παιδί αρχικά µέσα απ τους γονείς και, στη συνέχεια, µέσα απ τους θεσµο ς και διαδικασίες του ίδιου του περιβάλλοντος διαµέσου της κοινωνικοποίησης. Βέβαια, ακ µη και µέσα απ την τα τιση µε τους γονείς, που είναι προσωπική και µοναδική, εσωτερικε ονται κοινωνικές αντιλήψεις και αναπαραστάσεις, εφ σον και οι ίδιοι οι γονείς αποτελο ν µέλη του ευρ τερου κοινωνικο συν λου. Εσωτερικε εται, δηλαδή, το υπερ-εγώ τους, που εισάγει το παιδί σε µια συγκεκριµένη κοινωνική πραγµατικ τητα. Με αυτή την έννοια και µ νο, οι προσωπικές εµπειρίες είναι και κοινωνικές και η επιλογή ταυτ τητας ενέχει την κοινωνική διαµεσολάβηση και καθορισµ. Έτσι, η τα τιση, ως διαδικασία και χι ως µηχανισµ ς, είναι στενά συνδεδεµένη µε την έννοια της κοινωνικοποίησης. Με βάση αυτή την παρατήρηση ασκήσαµε κριτική στην άποψη τι, στην εποχή της παγκοσµιοποίησης µπορεί κανείς να προβεί σε ελε θερη επιλογή ταυτ τητας µέσα απ µια µεγάλη ποικιλία πηγών τα τισης: η άποψη αυτή παραβλέπει την παρξη και αναγκαι τητα των κοινωνικών αλλά και πολιτικών δοµών στις οποίες εντάσσονται τα υποκείµενα για τη διαµ ρφωση της ταυτ τητάς τους, ανεξάρτητα απ το αν αυτές θα είναι εθνικές ή άλλες. Η εθνική ταυτ τητα είναι η ταυτ τητα που αποκτά κανείς ως αποτέλεσµα της τα τισής του µε το έθνος, δηλαδή µε µια πολιτισµική οµάδα µε κοινές παραδ σεις, µνήµες, γλώσσα, ιστορία, πατρίδα και, συχνά, θρησκεία, η ιδιαιτερ τητα της οποίας είναι συνειδητοποιηµένη απ τα µέλη της. Ιδιαίτερη έµφαση έχει δοθεί στην τα τιση µε το έθνος-κράτος, χι επειδή το κράτος απ µ νο του αποτελεί αντικείµενο τα τισης, αλλά γιατί η παρξη κράτους αποτελεί καθοριστικ παράγοντα της εµπέδωσης της εθνικής ταυτ τητας και της οριοθέτησής της, αλλά αποτελεί επίσης και µια επιδίωξη, µια επιθυµία, στο πλαίσιο της εθνικιστικής ιδεολογίας. Έτσι, η εθνική ταυτ τητα δεν είναι µ νο κοινωνική ταυτ τητα αλλά και πολιτική και επηρεάζεται απ το πλαίσιο και τους στ χους που θέτει η πολιτική ιδεολογία του εθνικισµο. Άλλωστε, ο εθνικισµ ς έχει ανασηµασιοδοτήσει την έννοια του έθνους µε τα χαρακτηριστικά και τους στ χους του κράτους στη νεωτερικ τητα και, συνεπώς, έχει επηρεάσει τον ορι- [ 334 ]

3 σµ του αλλά και την τα τιση µε αυτ. Γι αυτ το λ γο ορίσαµε την εθνική ταυτ τητα ως το αποτέλεσµα της συνεχο ς διαδικασίας τα τισης µε το έθνος, καθώς και τα συναισθήµατα που εγείρονται απ αυτήν την τα τιση. Τα επιµέρους χαρακτηριστικά της κάθε εθνικής ταυτ τητας καθορίζονται απ την ιστορία και τα χαρακτηριστικά του συγκεκριµένου κάθε φορά έθνους. Χωρίς να παραβλέπουµε τις διαφορές, πρέπει να τονίσουµε τι η παρξη πολιτικής και κοινωνικής οργάνωσης και τα τισης που βασίζεται σε κριτήρια οµοι τητας και εξοικείωσης δεν είναι καινο ρια στην ιστορία. Αντιθέτως, κοινωνικές διαρθρώσεις και συναισθηµατικοί δεσµοί που δηµιουργο νται στη βάση εδαφικών, γλωσσικών, πολιτισµικών ή και θρησκευτικών δεσµών µάς είναι γνωστοί απ τα Οµηρικά έπη. Αυτοί οι δεσµοί είναι σήµερα έκδηλοι και στους συναισθηµατικο ς δεσµο ς που αναπτ σσονται µε τις ιδιαίτερες πατρίδες, τους τ πους γέννησης των ατ µων εντ ς των εθνικών κρατών. Μάλιστα, αυτοί οι δεσµοί µοιάζουν µε τους εθνοτικο ς στο βαθµ που παραµένουν σηµαντικοί για τα άτοµα, αν και δεν είναι συστηµατοποιηµένοι απ κάποια πολιτική αρχή ή πρωτίστης σηµασίας σε σχέση µε τις εθνικές ταυτίσεις. Αυτ δείχνει τι τα ποιοτικά χαρακτηριστικά στα οποία δίνει έµφαση ο εθνικισµ ς δεν είναι καινο ρια ή κατασκευασµένα, αλλά µάλλον αποτελο ν αρχέγονα χαρακτηριστικά της συλλογικής τα τισης ( πως είναι η ψυχολογική ανάγκη τα τισης µε µια οικεία οµάδα, η περιχαράκωση των ορίων της σε σχέση µε τις άλλες οµάδες κ.ά.). Φυσικά, πρέπει να τονιστεί τι, η ισχ ς και κυριαρχία των εθνικών ταυτοτήτων στη νεωτερικ τητα απορρέει και απ τη συστηµατική της οργάνωση, καλλιέργεια ή και χειραγώγηση απ τους κρατικο ς µηχανισµο ς και την κυριαρχία του εθνικισµο. µως, δεν θα µπορο σαµε να υποστηρίξουµε τι ο εθνικισµ ς ήταν αυτ ς που δηµιο ργησε τα έθνη: πολ πριν απ την εµφάνισή του ο Σαίξπηρ αναφερ ταν στη γη των εστεµµένων και στη γλυκιά Αγγλία. Και αυτ είναι ένα µ νο απ τα πολλά παραδείγµατα. Η γνώση της ψυχολογίας του ατ µου µπορεί να συνεισφέρει στην καταν ηση χι µ νο των ψυχικών προδιαθέσεων που καθιστο ν τον εθνικισµ και την εθνική ταυτ τητα κυρίαρχα φαιν µενα στη νεωτερικ τητα, αλλά και στην καταν ηση των αιτιών των συγκρο σεων και διαµαχών και των αντιδράσεων σε ορισµένα γεγον τα. Αυτή η καταν ηση προέρχεται απ τη µελέτη των ασυνείδητων ορµών ειδικ τερα των επιθετικών και της ανάγκης δηµιουργίας µιας ολοκληρωτικής και αδιάσπαστης εικ νας του εαυτο µέσω της µετάθεσης των ανεπιθ µητων εικ νων και συναισθηµάτων στους άλλους. ταν αυτ εφαρµ ζεται σε συλλογικ επίπεδο, ερµηνε ει την τ σο ισχυρή διάκριση ανάµεσα σε εµάς και τους άλλους και τη δηµιουργία εχθρών που µπορεί να είναι αρκετά παρ µοιοι µε εµάς. Ένας επίσης σηµαντικ ς τρ πος να κατανοήσουµε τις δια- µάχες είναι µέσα απ τη µελέτη των ατοµικών αντιδράσεων σε τραυµατικά γε- [ 335 ]

4 γον τα. Υπάρχουν γεγον τα στη ζωή εν ς ατ µου που παίζουν σηµαντικ ρ λο στην ανάπτυξη της προσωπικ τητάς του ή αποτελο ν τρα µατα. Τα τραυ- µατικά γεγον τα απωθο νται συχνά απ τη µνήµη και κάνουν την εµφάνισή τους στο συνειδητ µέσω συµπτωµάτων. Φυσικά, ο τε λα τα εν δυνάµει τραυ- µατικά γεγον τα θα βιωθο ν ως τέτοια απ κάθε άτοµο, ο τε το ίδιο γεγον ς θα είναι εξίσου σηµαντικ ή τραυµατικ για διαφορετικά άτοµα. Η πιθαν τητα των αντιδράσεων εξαρτάται απ την ικαν τητα του ατ µου να αντεπεξέλθει στα γεγον τα και απ την ψυχική του δ ναµη να αντέξει σε ορισµένο βαθ- µ πίεσης, απογοήτευσης ή άγχους. Παρ µοια είναι, τηρουµένων των αναλογιών, και η περίπτωση των εθνών. Υπάρχει µια σειρά γεγον των στην ιστορία τους που είναι µείζονος σηµασίας ή είναι τραγικά. Αυτά τα γεγον τα έχουν τη δυνατ τητα, τη δυναµική, να γίνουν συλλογικά τρα µατα και να προκαλέσουν παθολογικές αντιδράσεις (συµπτώ- µατα). Απ τη µία, παραµένουν στην κοινή µνήµη εν ς έθνους µέσω των ιστορικών ή µυθικών διηγήσεων και γίνονται κοµµάτια του συλλογικο ασυνειδήτου του µέσα στο χρ νο. Απ την άλλη, εκτ ς απ εξαιρετικές περιπτώσεις, παρελθοντικά γεγον τα δε βιώνονται στο παρ ν ως τραυµατικά αν κάποιος δεν τους αποδώσει βαρ τητα. Εδώ ακριβώς έγκειται η σηµασία των αρχηγών και των πολιτικών οµάδων στη χειραγώγηση εν ς ολ κληρου έθνους και της ιστορίας του: δίνοντας έµφαση σε ένα συµβάν του παρελθ ντος και παρουσιάζοντάς το ως τραυµατικ ή θεµελιώδους σηµασίας, µπορο ν να επηρεάσουν το έθνος, συνεπικουρο µενοι ασφαλώς και απ τις κατάλληλες ειδικές συνθήκες και συγκυρίες. Θα πρέπει να τονιστεί τι οι διαδικασίες που περιγράψαµε σε αυτή τη µελέτη και οι παθολογικές αντιδράσεις ατ µων και οµάδων δεν είναι νοµοτελειακές συνθήκες που θα συµβο ν οπωσδήποτε σε λες τις εθνικές οµάδες και σε λες τις περιπτώσεις, αλλά αντιδράσεις που µπορεί να συµβο ν και δεν πρέπει να µας προκαλο ν έκπληξη ταν αυτ γίνεται. Στο βαθµ δε που είναι αναµεν µενες, µπορεί να βοηθήσουν στην πρ βλεψη πιθανών αντιδράσεων σε δεδοµένες ειδικές πολιτικές, κοινωνικές κλπ. συνθήκες. Κατά την ανάλυση του εθνικισµο στο δε τερο µέρος του βιβλίου υποστηρίξαµε τι η διάκριση σε καλ και κακ εθνικισµ είναι άστοχη και παραπλανητική. Αυτή η τοποθέτηση είχε ως σκοπ, χι να αντιµετωπίσει λες τις εθνικιστικές εκφάνσεις ως αντιδραστικές, αλλά να εστιάσει σε δ ο σηµαντικές παρατηρήσεις. Η µια είναι τι ο εθνικισµ ς δηµιουργεί σ νορα και διακρίσεις λ γω της φ σης του και, επειδή και οι ασυνείδητες ορµές λειτουργο ν προς αυτήν την κατε θυνση, µπορεί ε κολα να αποκτήσει ακραίες εκδηλώσεις. Πράγ- µατι, πως δείχνουν και αρκετά εµπειρικά στοιχεία, η ιστορία των εθνών είναι γεµάτη µε παραδείγµατα που µια σχετικά ήπια και ήρεµη περίοδος ακολουθείται απ µια έντονη ή βίαιη και ο τω καθεξής. Η δε τερη παρατήρηση σχε- [ 336 ]

5 τίζεται µε τον τρ πο που χαρακτηρίζει κανείς τους άλλους και τις συνέπειες αυτών των χαρακτηρισµών, ταν αυτοί χρησιµοποιο νται στην πολιτική. Μια πλευρά αυτών των χαρακτηρισµών αποτελεί η µετάθεση και προβολή των εθνικιστικών προθέσεων και συναισθηµάτων στους άλλους, σε άλλα έθνη και περιοχές (στην περιφέρεια, πως αναφέρει ο Billig) και την αντίστοιχη απ δοση των θετικών ή πολιτικών στοιχείων εθνικισµο στο δικ µας έθνος. Μια άλλη πλευρά που αφορά στην πολιτική χρήση των χαρακτηρισµών είναι τι οι πολιτικές συνθήκες και ισορροπίες καθορίζουν σε µεγάλο βαθµ το χαρακτηρισµ που θα δοθεί σε ένα έθνος ή κίνηµα. Για παράδειγµα, ένα κίνηµα που χαρακτηριζ ταν απελευθερωτικ µπορεί σε ένα άλλο πλαίσιο ή ιστορική περίοδο να ονοµάζεται εθνικιστικ ή αποσχιστικ. Αυτ ς είναι και ο λ γος που η πολιτική ανάλυση πρέπει πάντα να λαµβάνει υπ ψιν τις ιστορικές και πολιτικές συγκυρίες, ώστε να διατηρεί µια κριτική µατιά σε αυτές. Η κριτική ανάλυση και ο συνυπολογισµ ς των πολιτικών συγκυριών είναι απαραίτητες προϋποθέσεις της µελέτης κάθε ιστορικής περι δου και είναι ιδιαίτερα σηµαντικές για την ανάλυση σ γχρονων γεγον των, τη µελέτη περι δων στις οποίες ζει ο µελετητής. Αυτ γιατί η κριτική ανάλυση µπορεί να λειτουργήσει ως αντίβαρο στην έλλειψη απ στασης απ το αντικείµενο ανάλυσης, που είναι ένα µειονέκτηµα σον αφορά στο ζητο µενο της αντικειµενικ τητας της κρίσης. Η παγκοσµιοποίηση, για παράδειγµα, δεν είναι µ νο πολ πρ σφατη αλλά είναι και σ γχρονή µας. Έτσι, το ίδιο το αντικείµενο απαιτεί τον ακριβή προσδιορισµ του πλαισίου ανάλυσης, ιδιαίτερα δε των ιστορικών γεγον των και συγκυριών, ώστε να µελετηθεί τ σο η παγκοσµιοποίηση σο και άλλα φαιν µενα στο πλαίσι της, πως στην προκειµένη περίπτωση η εθνική ταυτ τητα. Η διαδικασία της παγκοσµιοποίησης προβάλλει ορισµένα εµπ δια στην ανάλυσή της, εµπ δια που κυρίως προκαλεί η ιδεολογικοποίησή της και η σ γχυση στην ερµηνεία ορισµένων γεγον των. Σε αυτά τα εµπ δια περιλαµβάνεται η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης και η επακ λουθη πολιτική και ιδεολογική χειραγώγηση του συµβάντος, η αντίληψη τι τα εθνικά κράτη βρίσκονται στη δ ση της ιστορικής τους πορείας, αλλά και η έλλειψη σαφήνειας και η σ γχυση στην ορολογία σον αφορά στον ορισµ της παγκοσµιοποίησης. Αυτά και άλλα εµπ δια έχουν διευκολ νει την περαιτέρω ιδεολογικοποίησή της και τη ρητορική που ερµηνε ει τις πολιτικές που ασκο νται ως αναπ φευκτες αναγκαι τητας εντ ς της παγκοσµιοποίησης. Το ζήτηµα που µας απασχ λησε ιδιαίτερα σχετικά µε την παγκοσµιοποίηση ήταν η εθνική ταυτ τητα και ο εθνικισµ ς. Απ τα τέλη της δεκαετίας του 80 και µετά διατυπώθηκε ευρέως η άποψη τι η παγκοσµιοποίηση θα διαγράψει τον εθνικισµ απ τον χάρτη και θα απαλλάξει τον κ σµο απ την καταστροφική του επίδραση ή θα την περιθωριοποιήσει. Βέβαια, στο βαθµ που η πα- [ 337 ] 22 Eθνική Tαυτ τητα στην Eποχή της Παγκοσµιοποίησης

6 γκοσµιοποίηση µέσω της ιδεολογικοποίησής της αντικαθιστά τον εθνικισµ ως έναν ιδι τυπο φονταµενταλισµ, δεν περιθωριοποιείται ο εθνικιστικ ς τρ πος σκέψης απ αυτήν, αλλά απλά εναλλάσσονται οι ροι της συζήτησης. Και στην πράξη, βέβαια, παρατηρο µε τα εξής. Εθνικιστικά κινήµατα συνεχίζουν την κινητοποίησή τους σε διάφορες περιοχές του πλανήτη, ενώ τα εθνικιστικά συναισθήµατα και οι Λ γοι που αναπτ σσονται στα εγκαθιδρυµένα εθνικά κράτη πολ απέχουν απ το να είναι αµελητέα. Επίσης, τα εθνικά κράτη αποτελο ν και στην αυγή του 21ου αιώνα µια προσδοκία, αλλά και τη µ νη συγκροτηµένη µορφή συλλογικής οργάνωσης που υπάρχει ή επιδιώκεται. Άλλωστε, τα εθνικά κράτη παραµένουν τα ευρ τερα αντικείµενα συλλογικής τα τισης που µε θεσµικ τρ πο τη συστηµατοποιο ν, µε µ νο ανταγωνιστή τις Εκκλησίες που συστηµατοποιο ν τις θρησκείες και το θρησκευτικ συναίσθηµα. Τα εθνικά κράτη µπορεί να έχουν αποδυναµωθεί µερικώς σε ορισµένες απ τις οικονοµικές τους λειτουργίες, αλλά αυτ είναι το αποτέλεσµα δικών τους πολιτικών πρωτοβουλιών και χι της ανεξέλεγκτης και ρευστής διαδικασίας της παγκοσµιοποίησης. Ταυτ χρονα, οι µηχανισµοί του κράτους που ελέγχουν και συστη- µατοποιο ν την τα τιση µε το έθνος είναι εξίσου, αν χι περισσ τερο, ισχυροί µε τους αντίστοιχους που υπήρχαν σε λη τη νεωτερικ τητα συµπεριλαµβανοµένων και των ιδιωτικών που δεν υπ κεινται στον (άµεσο) έλεγχο του κράτους, πως τα ΜΜΕ. Τέλος, οι πιέσεις που ασκο νται απ τους πολίτες και τις διάφορες συλλογικές πρωτοβουλίες τους για µεταρρυθµίσεις απευθ νονται στα εθνικά κράτη και, συνεπώς, τα ενισχ ουν, ακ µα και ταν οι µεταρρυθµίσεις αφορο ν ένα παγκ σµιο ζήτηµα (π.χ. οικολογικ ). Έτσι, η εθνική ταυτ τητα δεν έχει αποδυναµωθεί στην εποχή της παγκοσµιοποίησης. Απεναντίας, υπάρχουν ενδείξεις για το αντίθετο, δηλαδή για πολιτισµικές και εθνικές/εθνοτικές αναζωπυρώσεις ταυτοτήτων και συναισθη- µάτων σε πολλές περιπτώσεις. Άλλωστε, οι συνολικές συνθήκες που δηµιουργεί η παγκοσµιοποίηση δείχνουν τι η εθνική τα τιση και ο εθνικισµ ς έχουν µεγαλ τερες πιθαν τητες να ισχυροποιηθο ν παρά να αποδυναµωθο ν. Η εκτί- µηση αυτή είναι το αποτέλεσµα της πολιτικής ανάλυσης της υπάρχουσας κατάστασης και των τάσεων που διαφαίνονται µε σκοπ τη συνεκτίµηση των σχέσεων και διαδράσεων των πολιτικών θεσµών και πρωτοβουλιών µε τους αντίστοιχους κοινωνικο ς, και εµπεριέχει: την ανάλυση των ατοµικών και συλλογικών συναισθηµάτων και αντιδράσεων σε συνδυασµ µε τη γνώση των ασυνείδητων δυναµικών που αναπτ σσονται µέσω της ψυχανάλυσης τη συνδροµή της ιστορικής κοινωνιολογίας που µας πληροφορεί σχετικά µε παρ µοια ιστορικά γεγον τα στο παρελθ ν, και σχετικά µε τις ειδικές συνθήκες που συνθέτουν το συνολικ ιστορικ και πολιτισµικ πλαίσιο µιας περιοχής, έθνους κλπ. αλλά και την κριτική θεώρηση και τον εντοπισµ των πολιτικών ιδεολο- [ 338 ]

7 γιών και κυρίαρχων Λ γων που επηρεάζουν τις ιστορικές εξελίξεις. Αυτ που δεν µπορεί να συνεκτιµηθεί είναι το απρ βλεπτο, δηλαδή γεγον τα και παράγοντες που έχουν καταλυτική επίδραση σε µια κατάσταση αλλά δε γίνεται να υπολογισθο ν (η εµφάνιση εν ς αρχηγο, ένα φυσικ γεγον ς κλπ.) δηλαδή η συγκυρία. Στο παρ ν πλαίσιο που εξετάζουµε, η παγκοσµιοποίηση παρουσιάζεται εξίσου απειλητική για τα άτοµα και τις οµάδες. Οι λ γοι ποικίλλουν και περιλαµβάνουν: χρηµατοοικονοµική αστάθεια, οικονοµική φεση και αυξαν µενη ανισ τητα, αποδυνάµωση της κρατικής προστασίας και πρ νοιας που παρέχεται στους πολίτες, οικολογικές καταστροφές, ανεξέλεγκτη πληροφ ρηση και παραπληροφ ρηση, πολιτισµικές απειλές (συµπεριλαµβανοµένης και της ρητορικής για την αποδυνάµωση των εθνικών κρατών και ταυτοτήτων) κλπ. Ορισµένοι απ αυτο ς έχουν πράγµατι ενισχυθεί απ την παγκοσµιοποίηση (π.χ. η οικονοµική ανασφάλεια) και άλλοι απ την ιδεολογικοποίησή της (π.χ. απειλές προς το εθνικ κράτος), ενώ άλλοι δε σχετίζονται άµεσα µε αυτήν (π.χ. οικολογικές απειλές). Παρ λα αυτά, λες οι παραπάνω απειλές συνδέονται στη συνείδηση των πολιτών µε τις νέες συνθήκες που διαγράφονται στη σ γχρονη εποχή που έχει αναδειχτεί η παγκοσµιοποίηση, µε αποτέλεσµα τη δαιµονοποίησή της σε αντίθεση µε την εξιδανίκευσή της, που είναι η άλλη ψη του νο- µίσµατος. Οι συνεχείς ραγδαίες αλλαγές και η πρ σληψη της παγκοσµιοποίησης ως µιας κατάστασης επικινδυν τητας δεν µπορεί παρά να προκαλεί αντιδράσεις, που µάλιστα τείνουν προς τη διατήρηση των σταθερών κοινωνικών µονάδων και ταυτοτήτων. Αυτ γιατί η τοπική τα τιση είναι ευκολ τερο να πραγµατοποιηθεί καθώς είναι άµεση και ενέχει το στοιχείο της οικει τητας. Και η τοπική τα τιση σε µια εποχή που ο εθνικισµ ς είναι και παραµένει ισχυρ ς, πως είναι και η εποχή της παγκοσµιοποίησης, κυριαρχείται απ την εθνική/εθνοτική τα τιση. Λ γω αυτών των δεδοµένων και πλαισίων, θεωρο µε πιθαν τι η διαδικασία της παγκοσµιοποίησης θα επιφέρει την ενίσχυση των εθνικών ταυτίσεων εκτίµηση που έχει ήδη τ χει µερικής εµπειρικής επαλήθευσης. Υπάρχει ένα ζήτηµα που θα ήταν χρήσιµο να διευκρινιστεί στον επίλογο αυτής της µελέτης. Τίθεται το ερώτηµα, αφο η τα τιση είναι µια διαρκής διαδικασία και οι ταυτ τητες εµπλουτίζονται διαρκώς, γιατί δίνουµε τ ση έµφαση στην παρξη σταθερών εθνικών ταυτοτήτων ως σηµεία αναφοράς; Η καταν ηση αυτο, και της εθνικής ταυτ τητας, εµπεριέχει την παρατήρηση που κάναµε στο τρίτο κεφάλαιο τι, ενώ δ ο άτοµα µπορεί να βιώνουν µε εξίσου ισχυρ τρ πο την τα τισή τους µε το έθνος, τα επιµέρους στοιχεία που συνθέτουν την εθνική ταυτ τητα του καθεν ς µπορεί να ποικίλλουν λίγο ή πολ. Αναφέραµε, για παράδειγµα, τι ένας Ιταλ ς µπορεί να θεωρεί τον Καθολικισµ θεµελιώ- [ 339 ]

8 δες στοιχείο του να είναι κανείς Ιταλ ς, ενώ ένα άλλος να είναι άθεος: αυτή τους η διαφορά, µως, είναι αδιάφορη σον αφορά στο συναίσθηµα και τη ση- µασία της ιταλικής εθνικής ταυτ τητας για τον καθένα τους. Αυτ είναι και ένα ποιοτικ χαρακτηριστικ του εθνικισµο : ενσωµατώνει τους πάντες και δεν καθορίζει τα µέσα και τα κριτήρια που ορίζουν το έθνος και την εθνική τα τιση. Έτσι, η παλινδρ µηση στις εθνικές ταυτ τητες ως σταθερά σηµεία αναφοράς δε σηµαίνει την παλινδρ µηση σε σταθερές εθνικές ταυτ τητες, δηλαδή σε ταυτ τητες που παραµένουν αµετάβλητες και αναλλοίωτες, αλλά ταυτ τητες που, ποιο και αν είναι το περιεχ µεν τους, προσφέρουν µια σ νδεση µε το παρελθ ν και το παρ ν και µια αίσθηση σταθερ τητας που προέρχεται απ το τι είναι στο προσκήνιο απ καιρ και χαρακτηρίζονται απ την εξοικείωση. Να επισηµανθεί, επίσης, τι η παλινδρ µηση προς υπάρχουσες ταυτ τητες συνεπάγεται και την µερική ανασηµασιοδ τησή τους, ταν γίνεται ως αντίδραση, γιατί επιφέρει πράγµατι µια αλλαγή σ αυτές: αφεν ς, µεταβάλλονται η ένταση και η έµφαση της ίδιας της τα τισης (η εθνική ταυτ τητα αποκτά µεγαλ τερη βαρ τητα ή είναι περισσ τερο επιρρεπής στον εθνικισµ ) και, αφετέρου, αποκτά νέα στοιχεία και χαρακτηριστικά που προέρχονται απ την ίδια την αντίδραση σε κάτι: για παράδειγµα, η αρνητικ τητα απέναντι στην παγκοσµιοποίηση ή σε µια οµάδα ανθρώπων γίνεται µέρος της εθνικής ταυτ τητας (γίνεται πιο κλειστή και αµυντική και αποκλείει τους άλλους µε ευκολία). Ας µην ξεχνάµε, µως, τι οι ταυτίσεις που γίνονται στην πολ νεαρή ηλικία αποτελο ν τα θεµέλια των µετέπειτα ταυτίσεων. Αυτ ισχ σει και για την εθνική ταυτ τητα: σο και να διαφοροποιηθεί ή να εµπλουτιστεί µε νέα χαρακτηριστικά, αυτά θα διαµορφωθο ν και θα επεξεργαστο ν µε βάση τις προϋπάρχουσες εγγραφές στο συλλογικ ασυνείδητο της οµάδας. Έτσι, το περιεχ - µενο µιας συγκεκριµένης εθνικής ταυτ τητας αποκαλ πτεται µέσα απ την ιστορική πορεία της εθνικής οµάδας, αλλά και τις ειδικ τερες κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες της περι δου που εξετάζεται. Ένα τελευταίο θέµα που µας απασχ λησε, λιγ τερο µως, σε αυτή τη µελέτη και θα θέλαµε να θίξουµε σε αυτ ν τον επίλογο είναι η µετουσίωση. Η µετουσίωση είναι η διαδικασία κατά την οποία ο στ χος µιας ορµής αντικαθίσταται απ κάποιον άλλον. πως εξηγήσαµε στα κεφάλαια 1 και 2, αυτ που κινεί τις ορµές ώστε να αναζητήσουν την ευχαρίστηση είναι η επιθυµία, που βρίσκεται στην καρδιά των ορµών. Τα άτοµα δεν µπορο ν να ξεφ γουν απ τη φ ση τους, δηλαδή απ τις ασυνείδητες ορµές τους, αλλά µπορο ν να τις δια- µεσολαβήσουν. Αυτ είναι και το ν ηµα της µετουσίωσης: τα αντικείµενα των ορµών µπορο ν να διαµορφωθο ν ή να διαµεσολαβηθο ν µε κοινωνικά, κυρίως, ή πολιτικά µέσα. µως, ταν αναφερ µαστε στη µετουσίωση των ασυνείδητων ορµών εντ ς οµάδων πως τα έθνη/εθν τητες, η έννοια αυτή έχει κυ- [ 340 ]

9 ρίως θεωρητική αξία, ενώ είναι πρακτικά ουτοπική. πως υποστήριζε ο Freud, η συνεχής τάση των ορµών να εκδηλωθο ν στο συνειδητ και η ταυτ χρονη παρξη επιθετικών ορµών, εξαναγκάζει τις κοινωνίες σε τ σο µεγάλη κατανάλωση ενέργειας που «ο πολιτισµ ς πρέπει να καταβάλει τις µεγαλ τερες προσπάθειες για να θέσει ρια στα επιθετικά ένστικτα του ανθρώπου» (Freud 1930: 302). Άρα, το ζητο µενο για την επιτυχηµένη µετουσίωση σε κοινωνικ και πολιτικ επίπεδο είναι να κατευθυνθεί η επιθυµία προς λιγ τερο καταστροφικές εναλλακτικές διεξ δους και, ταυτ χρονα, να καταστεί αυτή µια συνεχής και αδιάλειπτη προσπάθεια που ποτέ δεν πρέπει να θεωρηθεί τι έχει φτάσει σε ένα τέλος. Αυτ απαιτεί ισχυρή πολιτική βο ληση και µακροπρ θεσµη δέσµευση. Αυτή η αναγκαι τητα παρξης πολιτικής βο λησης και αποτελεσµατικ τητας είναι που καθιστά τη µετουσίωση πρακτικά απίθανη, αν και χι θεωρητικά αδ νατη. Η άποψη αυτή δεν οφείλεται σε κάποια αρχική πεσιµιστική τοποθέτηση, αλλά σε µια ρεαλιστική αποτίµηση της ισχ ουσας πολιτικής πρακτικής. Τα βασικά στοιχεία αυτής της αποτίµησης είναι δ ο: πρώτον, τι η κατάκτηση και διατήρηση της εξουσίας αποτελεί την πρώτη και βασική προτεραι τητα για τις πολιτικές ελίτ και, δε τερον, τι η εξουσία έχει συχνά χρησιµοποιηθεί απ τους πολιτικο ς µε τέτοιο τρ πο, ώστε να ικανοποιήσει τις ασυνείδητες ορµές, τ σο των ψηφοφ ρων, κυρίως, σο και των ίδιων. πως επισηµάναµε, η ανάπτυξη των µελετών σχετικά µε την οµαδική ψυχολογία και η επιστηµονική γνώση σχετικά µε τις ψυχολογικές ανάγκες του ατ µου οδήγησε συχνά στη χρησιµοποίηση αυτής της γνώσης για πολιτικές σκοπιµ τητες. Για παράδειγµα, η γνώση τι τα άτοµα συσπειρώνονται στην οµάδα και τείνουν να αγνοο ν τις εσωτερικές τους διαφωνίες, ταν βρίσκονται σε αντιπαράθεση µε άλλη ή άλλες ανταγωνιστικές οµάδες, έχει γίνει συχνά αντικείµενο εκµετάλλευσης απ τις πολιτικές ηγεσίες που βρίσκονται στην εξουσία, ταν επιδιώκουν να διατηρήσουν την εν τητα και συνοχή του έθνους ή/και να αποµακρ νουν την προσοχή απ τυχ ν λάθη και παραλείψεις της πολιτικής τους. Αυτή η παρατήρηση είναι σήµερα περισσ τερο επίκαιρη απ ποτέ. Η πρακτική αυτή έκανε το Moscovici να ορίσει την πολιτική ως τον «εκλογικευµένο τρ πο εκµετάλλευσης του παράλογου υπ βαθρου των µαζών» (Moscovici 1985: 37). Είναι προφανές και απ τα παραδείγµατα της εκπαίδευσης και του αθλητισµο τι, στην εποχή του εθνικισµο, χι απλά χάνεται η αποτελεσµατικ τητα αυτών των πιθανών διεξ δων της επιθετικ τητας των ανθρώπων αλλά, επιπλέον, χρησιµοποιο νται στην υπηρεσία της κατασκευής ή συσπείρωσης του έθνους ή για άλλους πολιτικο ς σκοπο ς. Σχετική µε το παραπάνω είναι και η παρατήρηση τι δεν πρέπει να κατηγορο νται τα εθνικά κράτη καθαυτά για τις διεθνείς διενέξεις και συγκρο σεις, [ 341 ]

10 ο τε ο εθνικισµ ς, ή ακ µη η θρησκεία, η παράδοση κλπ. πως προσπαθήσα- µε να δείξουµε, η φονταµενταλιστική σκέψη µπορεί να βρει έδαφος σε διαφ ρους σκοπο ς και αξίες και εµφανίζεται µε τη λογική και το Λ γο της αντιπαράθεσης που κι αν χρησιµοποιείται. Επίσης, µέρος της ανάλυσης σχετικά µε τα εθνικά κράτη είναι χρήσιµη και για την ανάλυση πολλών φαινοµένων της κοινωνικής και πολιτικής ζωής στα οποία εµπλέκονται οµαδοποιήσεις. Τηρου- µένων των αναλογιών, παρ µοιες συµπεριφορές µε αυτές που περιγράψαµε για τα άτοµα ως µέλη εθνικών/εθνοτικών οµάδων µπορο µε να δο µε, λ γου χάρη, σε σχέση µε τις ποδοσφαιρικές οµάδες και τους οπαδο ς τους. Οι οπαδοί, λοιπ ν, µπορεί να είναι φανατικοί, µπορεί και χι, µπορεί να είναι φιλήσυχοι υποστηρικτές σε ένα παιχνίδι ή φανατικοί χο λιγκαν σε ένα άλλο αν και υπάρχουν πάντα αυτοί που είναι είτε φιλήσυχοι είτε χο λιγκαν σε κάθε αγώνα, συσπειρώνονται κυρίως ταν η οµάδα τους αντιµετωπίζει τον κυρι τερο αντίπαλο- εχθρ, και οι παίκτες και ιδιοκτήτες των οµάδων µπορεί να εξηµερώνουν ή να διεγείρουν τα πάθη µε τη συµπεριφορά τους στο γήπεδο ή τις δηλώσεις τους εκτ ς αυτο, πως µπορεί και να είναι ψυχροί επαγγελµατίες ή συναισθη- µατικά φορτισµένοι οπαδοί της οµάδας στην οποία συµµετέχουν. Βλέπουµε, λοιπ ν, τι σηµαντικ ρ λο στη συµπεριφορά των οµάδων παίζει τ σο η ψυχολογική προδιάθεση των ατ µων και η διευκ λυνση της εξωτερίκευσής της σε µια µαζική οµαδοποίηση, σο και η συµπεριφορά και ο χειρισµ ς των ηγεσιών που είναι επιφορτισµένες µε την οργάνωση και διαχείριση των οµάδων και οι δ ο αυτοί παράγοντες είναι σηµαντικοί στην ανάλυση και καταν ηση των µαζικών φαινοµένων. Άρα, δεν φταίνε οι ποιες οµάδες, αλλά οι συλλογικές και µαζικές συµπεριφορές σε συνδυασµ µε τις πολιτικές µεθοδε σεις που µπορεί να αποτελέσουν το έναυσµα εκδήλωσης ακροτήτων σε οποιαδήποτε περίσταση. * * * Σε αυτ το βιβλίο επιχειρήθηκε η ανάλυση της εθνικής ταυτ τητας και δ θηκε ιδιαίτερη έµφαση στις αιτίες που δηµιουργο ν αντιδραστικές πράξεις και πολιτικές. εν προσπαθήσαµε να ορίσουµε τα επιµέρους χαρακτηριστικά που συνθέτουν τις εθνικές ταυτ τητες, αλλά να θέσουµε το ερώτηµα της διαδικασίας της τα τισης µε το έθνος και το εθνικ κράτος. Επιχειρήθηκε η πολυδιάστατη προσέγγιση για τη µελέτη της φ σης της εθνικής ταυτ τητας, της ισχ ος της και των δυναµικών της, αλλά και φαινοµένων που έχουν ως τώρα επισηµανθεί αλλά χι επαρκώς ερµηνευτεί. Κατά τη διάρκεια αυτής της µελέτης για την εθνική ταυτ τητα ήρθαν στο προσκήνιο µια σειρά απ θέµατα και φαιν µενα ευρ τερου αλλά απ λυτα σχετικο ενδιαφέροντος, πως ο ρατσισµ ς, η ξενοφοβία, ο αποκλεισµ ς και οι διακρίσεις, οι εθνικές συγκρο σεις, αλλά και ο φο- [ 342 ]

11 νταµενταλισµ ς, ο κοσµοπολιτισµ ς κ.ά. Αυτά τα φαιν µενα αναλ θηκαν σε ορισµένο βαθµ, αν και χι εξαντλητικά, γιατί χαρακτηρίζονται απ παρ µοιες ψυχολογικές διαδικασίες και προδιαθέσεις και, επίσης, γιατί σχετίζονται και αυτά µε τη συζήτηση για τον εθνικισµ, την παγκοσµιοποίηση κλπ., και µπορο ν να γίνουν αντικείµενο εκµετάλλευσης απ άρχουσες ελίτ, θρησκευτικές, εθνικές, ή παγκ σµιες. Βεβαίως, δεν µπορο µε να ισχυριστο µε τι εξαντλήσαµε λα τα ζητήµατα που σχετίζονται µε την εθνική ταυτ τητα: υπάρχουν θε- µατικές που µας απασχ λησαν κατά τη διάρκεια της έρευνας αυτής στο βαθµ που κρίθηκε απαραίτητο, αλλά αποτελο ν θέµατα και για µελλοντική και πιο εµπεριστατωµένη έρευνα. Τέτοια παραδείγµατα θεµάτων αποτελο ν: η σ νδεση της εκκοσµίκευσης και του θρησκευτικο φανατισµο µε την ανάδειξη του εθνικισµο, η εµπειρική µελέτη πάνω σε άτοµα που έχουν διπλές ή πολλαπλές εθνικές ταυτ τητες και καταγωγές, τα κινήµατα ενάντια στην παγκοσµιοποίηση, οι ταυτ τητες των ατ µων που προσδιορίζονται ως µέλη της παγκ σµιας κοινωνίας πολιτών κλπ. Άλλα θέµατα που θίχτηκαν ελάχιστα αλλά είναι σχετικά µε την ανάλυση της εθνικής ταυτ τητας στην εποχή της παγκοσµιοποίησης και χρήζουν µελλοντικής ανάλυσης ποικίλλουν, απ το περιεχ µενο των ταυτίσεων των ακτιβιστών, των υποστηρικτών ή των ατ µων που εναντιώνονται στην παγκοσµιοποίηση, µέχρι την επίδραση του καταναλωτισµο στην παγκοσµιοποίηση και την επίδραση αυτής στη δηµοκρατία. Σε κάθε περίπτωση, η περαιτέρω ανάλυση αυτών των ζητηµάτων εκτιµο µε πως θα πρέπει να λάβει υπ ψιν και να βασιστεί στην καταν ηση της ψυχολογίας του ατ µου και της λειτουργίας του ταν βρίσκεται σε µια οµάδα. Επίσης, θα πρέπει να λάβει υπ ψιν τις πολιτικές συνθήκες που εµπλέκονται στη συλλογική τα τιση και τη λειτουργία των πολιτικών ιδεολογιών. Με αυτή την έννοια, αυτή η µελέτη φιλοδοξεί να συνεισφέρει ουσιαστικά στη µελέτη και ανάλυση αυτών των ζητηµάτων. Στο βιβλίο αυτ δε συµπεριλήφθηκε η λεπτοµερής ανάλυση εν ς ή περισσοτέρων επιµέρους παραδειγµάτων, παρά µ νο η αναφορά τους που αυτή ήταν αναγκαία ως ενδεικτική της επιχειρηµατολογίας που αναπτυσσ ταν. Αυτή η επιλογή είχε ως στ χο τη διαµ ρφωση και καταν ηση των εθνικών ταυτίσεων γενικά, δηλαδή την ανάλυση του πλαισίου που είναι απαραίτητο ώστε να προβεί κανείς στη µελέτη πιο συγκεκριµένων περιπτώσεων. Με αυτ το σκεπτικ, εν µέρει, µελετήθηκε και η εθνική ταυτ τητα σε σχέση µε την παγκοσµιοποίηση: τοποθετώντας το αντικείµενο της ανάλυσης στο σ γχρον µας περιβάλλον, θεωρο µε πως αυτ καθίσταται πιο απτ και, συνεπώς, σαφές. Ας κλείσουµε, λοιπ ν, υπογραµµίζοντας την ανάγκη των ατ µων για συλλογικές ταυτίσεις, την ιδιαίτερη σηµασία των εθνικών ταυτοτήτων στη σ γχρονη εποχή, και την ανάγκη ώστε οι ταυτ τητες αυτές να γίνονται κατανοητές [ 343 ]

12 και σεβαστές. Οι διαδικασίες της παγκοσµιοποίησης δεν µπορο ν να µεταβάλλουν αυτή την ανάγκη, ο τε και να προσφέρουν πολλαπλά ερεθίσµατα συλλογικής τα τισης που να έρχονται σε αντίθεση µε τα τοπικά/εθνικά. Στο βαθµ µως που οι διαδικασίες της παγκοσµιοποίησης ή ο Λ γος γ ρω απ αυτήν απειλήσουν τις εθνικές ταυτ τητες, είναι µάλλον αναµεν µενο οι τελευταίες να εκδηλωθο ν µε έντονο ή ακραίο τρ πο και να παρουσιαστεί αναζωπ ρωση του εθνικισµο. Γιατί, η εποχή της παγκοσµιοποίησης είναι πρωτίστως µια εποχή κυριαρχίας και εµπέδωσης του εθνικισµο, χι µ νο ως ιδεολογίας, Λ γου ή κινήµατος, αλλά κυρίως ως συναισθήµατος. [ 344 ]