οι ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ

ΕΠΙΟΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 6 (2004), 65-88 Αθανάοιοc; Παmιδοαιιαλόnουλοι; Καβηyητής Περιφερειακής Ανάλυσης και Πολιπκής Τμήματος Οικονομικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης Ποντείου Πανεπιστημίου οι ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 1990 Περίληψη Μανώλης Χριστοφόκης Dr.Οικονομολόyος - Περιφεpειολόyος Επιστημονικός Συνερyότης Ινστιτούτου Περιφερειακής Ανόnτυξης Πόντειου Πανεπιστημίου Το παρόν άρθρο περιλαμβάνει μια συστηματική διερεύνηση των ανισοτήτων της Ελλάδας τη δεκαετία του 1990, σε διάπεριφερειακό και ενδοπεριφερειακά επίπεδο. Η σχετική ανάλυση γίνεται με βάση την επεξεργασία στοιχείων και την εξαγωγή δεικτών που αφορούν την εξέλιξη του πληθυσμού, της απασχόλησης και της ανεργίας, του συνολικού και του κατά κεφαλήν ΑΕΠ, των περιφερειών και των νομών της χώρας, καθώς και άλλων κοινωνικών δεικτών προσεγγιστικών του επιπέδου ευημερίας. Επιπλέον, προσδιορίζεται η κλαδική εξειδίκευση και η κλαδική διάρθρωση των περιφερειών, καθώς επίσης και η χωρική συμπεριφορά των κλάδων οικονομικής δραστηριότητας της ελληνικής οικονομίας, με την χρησιμοποίηση ειδικών συντελεστών περιφερειακής ανάλυσης, ενώ παράλληλα, ερμηνεύονται τα σχετικά αποτελέσματα και οι προκύπτουσες τάσεις. Abstract The present article includes a systematic investigation of inequalities in Greece during the decade 1990, ίη interregional and intraregional level. The relative analysis becomes through the data treatment and the export of indicators that concerns the evolution of population, employment and unemployment, total and per capita GDP, of the regions and prefectures of the country, as well as other social indicators of approximate level of prosperity. Moreover, the sector-based specialisation and the sector-based structure of regions, as well as the territorial behaviour of economic activity sectors of the Greek economy are determined, through the utilisation of special indicators of regional analysis, while at the same time the relative results and the tendencies are interpreted. JEL Classίficatίon C 00, C 1 o, Οιg, Rll Rss key words: Περιφερειακές Ανισότητες, Περιφερειακή Ανάλυση, Συντελεστής Μεταβλητότητας, Κλαδική Εξειδίκευση, Συντελεστές Συμμετοχής, Ειδίκευσης, Εγκατάστασης. 65

Αθ. ΠΑΠΑΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Μ. ΧΡΙΣΤΟΦΑΚΗΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 6 (2004), 65-88 1. Εισαγωγή Οι βασικοί στόχοι της περιφερειακής αναπτυξιακής πολιτικής είναι η αξιοποίηση των αναπτυξιακών δυνατοτήτων των πόλεων και των περιφερειών της χώρας και η μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων (Παπαδασκαλόπουλος και Χριστοφάκης, 2002). Αν θέλαμε να επικεντρωθούμε στις περιφερειακές ανισότητες, θα τις ορίζαμε ως ανισότητες στις ευκαιρίες που υπάρχουν στις επιμέρους χωρικές μονάδες: ευκαιρίες για οικονομικές δραστηριότητες, για επενδύσεις, για απασχόληση, για σταδιοδρομία, για σπουδές, για περίθαλψη, για αναψυχή, για πολιτιστική δραστηριότητα κ.λπ. Ο προσδιορισμός των ανισοτήτων στις ευκαιρίες παρουσιάζει εντούτοις σημαντικά προβλήματα ποσοτικής αποτύπωσης. Πέρα από τις μετρήσεις που αφορούν υποδομές, ή ανθρώπινο δυναμικό, απαιτούν μετρήσεις σχετικά με αποστάσεις, πληροφόρηση, τοπικές αντιλήψεις. Για να αποτυπώσουμε τις περιφερειακές ανισότητες στη χώρα μας, πρέπει να λάβουμε υπόψη και το χαρακτήρα των διαθέσιμων στοιχείων. Πολλές κατηγορίες περιφερειακών δεδομένων αποτελούν εκτιμήσεις ή κατανομές σε περιφερειακό επίπεδο βάσει αλγορίθμων που πολλές φορές αποκρύπτουν τις περιφερειακές μεταβολές. Για το λόγο αυτό, η χρησιμοποίηση των στοιχείων και η αξιολόγηση των τιμών των μέτρων των περιφερειακών ανισοτήτων πρέπει να γίνεται με ιδιαίτερη προσοχή (Παπαδασκαλόπουλος, 2000). Συνήθως δεν είναι στη διάθεσή μας το σύνολο των περιφερειακών δεδομένων που απαιτούνται για την ολοκληρωμένη αποτύπωση των ανισοτήτων και οι επιμέρους κατηγορίες στοιχείων δεν είναι διαθέσιμες για τα τελευταία έτη. Οι περιορισμοί αυτοί επιτρέπουν την εξαγωγή επιμέρους συμπερασμάτων και την αποτύπωση των γενικών τάσεων, που μπορούν όμως να διευκολύνουν την κατανόηση και την παρακολούθηση των περιφερειακών ανισοτήτων στη χώρα μας. Πρέπει τέλος να επισημανθεί ότι με την άνοδο του επιπέδου της οικονομικής ανάπτυξης, το περιφερειακό πρόβλημα μεταλλάσσεται και παίρνει άλλες μορφές αναδεικνύοντας νέα ζητήματα όπως: της διαχείρισης της αστικής ανάπτυξης, της βιώσιμης - αειφόρου ανάπτυξης, της αξιοποίησης της Έρευνας και της Ανάπτυξης, των θεμάτων απασχόλησης και των εργασιακών σχέσεων, των θεμάτων μετανάστευσης, του πολιτισμού κ.λπ. (Konsolas, Papadaskalopoulos, Ranos, Sidiropoulos, 1994, Κόνσολας, 1997). Η αποτύπωση του νέου Περιφερειακού Προβλήματος απαιτεί εξειδικευμένη προσέγγιση. 66 Για τη μέτρηση των περιφερειακών ανισοτήτων αξιοποιούνται συνήθως τα μέτρα διασποράς και συγκέντρωσης. Τα πρώτα μετρούν τις διαπεριφερειακές ανισότητες ως προς το μέσο περιφερειακό επίπεδο (τον αριθμητικό μέσο), ενώ τα δεύτερα προσδιορίζουν τις ανισότητες σε σχέση με την συνολική κατάσταση της περιφερειακής ισότητας. Ορισμένα από τα μέτρα αυτά προέρχονται από την περιγραφική στατιστική, ενώ αρκετά έχουν διαμορφωθεί ειδικά για τις ανάγκες της περιφερειακής ανάλυσης (Theil 1958, Williamson 1956).

ATHANASIOS PAPADASKALOPULOS, MANOLIS XRISTOFAKIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 6 (2004), 65-88 Παράλληλα με τη μέτρηση των ανισοτήτων, η πλήρης γνώση της αναπτυξιακής κατάστασης, των διαφαινόμενων τάσεων και των δυνατοτήτων μιας περιφέρειας απαιτεί την ποσοτική διερεύνηση της εξειδίκευσης των περιφερειών, της εγκατάστασης των κλάδων (Florence, Fritz, Gilles 1943, Florence 1953) και τον προσδιορισμό του ρόλου των βασικών δραστηριοτήτων στην ανάπτυξη των περιφερειών (Isard 1960, Tiebout 1962). Στο παρόν άρθρο γίνεται μια συστηματική διερεύνηση των ενδοπεριφερειακών (διανομαρχιακών) και διαπεριφερειακών ανισοτήτων της Ελλάδας τη δεκαετία του 1990, με βάση την επεξεργασία στοιχείων και την εξαγωγή δεικτών που αφορούν την εξέλιξη του πληθυσμού, της απασχόλησης και ανεργίας, του συνολικού και του κατά κεφαλήν ΑΕΠ, των περιφερειών και των νομών της χώρας, καθώς και άλλων δεικτών προσεγγιστικών του επιπέδου ευημερίας. Επιπλέον, προσδιορίζεται η κλαδική εξειδίκευση και διάρθρωση των περιφερειών, καθώς επίσης και η χωρική συμπεριφορά των κλάδων οικονομικής δραστηριότητας, με τη χρησιμοποίηση ειδικών συντελεστών περιφερειακής ανάλυσης. 2. Πληθυσμιακές Συγκεντρώσεις και Ανισότητες Ο συνολικός πληθυσμός της Ελλάδας ανέρχεται σε 10.939.605 άτομα, σύμφωνα με στοιχεία της Απογραφής της ΕΣΥΕ του 2001. Δύο μεγάλες πληθυσμιακές συγκεντρώσεις παρουσιάζει η χώρα. Είναι οι πολικές περιοχές της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης, οι οποίες επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό τη διαμόρφωση και άσκηση της περιφερειακής πολιτικής. Η αποτύπωση των πληθυσμιακών συγκεντρώσεων και πυκνοτήτων στο χώρο μπορεί να ληφθεί και ως έμμεσος δείκτης οικονομικής αποδοτικότητας των δημόσιων υποδομών. Ιδιαίτερα αραιοκατοικημένες περιοχές είναι προφανές ότι εμφανίζουν χαμηλό ωφελούμενο πληθυσμό ανά μονάδα δαπάνης. Όμως εάν αυτό ήταν το μόνο κριτήριο, η δημόσια επενδυτική πολιτική θα επέφερε επιτάχυνση των ανισοτήτων και ο στόχος μιας περισσότερο ισόρροπης χωρικής ανάπτυξης θα απομακρυνόταν. Παρά ταύτα δημιουργούνται αναπόφευκτα διλήμματα μεταξύ της οικονομικής αποδοτικότητας και της χωρικής ισορροπίας κατά την κατανομή των πόρων (ΥΠΕΘΟ 1999, Οικονομικός Ταχυδρόμος - ΙΠΑ 2000). Η κατανομή του πληθυσμού στον Ελλαδικό χώρο χαρακτηρίζεται από την υπερσυγκέντρωση στα δύο μητροπολιτικά κέντρα, Αθήνα και Θεσσαλονίκη, αφού ο πληθυσμός των νομών Αττικής και Θεσσαλονίκης καλύπτει το 43,9% του συνολικού πληθυσμού της χώρας (34,3% και 9,6% αντίστοιχα, έναντι 32,8% και 9,4% το 1991). Τη δεκαετία 1991-2001 και οι δύο αυτοί νομοί παρουσίασαν αύξηση. Ο πληθυσμός του νομού Αττικής αυξήθηκε κατά το ίδιο περίπου ποσοστό με το συνολικό πληθυσμό της χώρας (6,6% για την Αττική έναντι 6,7% για τη χώρα), ενώ η ποσοστιαία αύξηση του πληθυσμού του νομού Θεσσαλονίκης ξεπέρασε κατά πολύ την ποσοστιαία αύξηση της χώρας (10,7% για το νομό Θεσσαλονίκης). 67

Αθ. ΠΑΠΑΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Μ. ΧΡΙΣΤΟΦΑΚΗΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 6 (2004), 65-88 Πίνακας 1. Εξέλιξη της συμμετοχής του πληθυσμού των νομών Αττικής και Θεσσαλονίκης στο συνολικό πληθυσμό της χώρας Νομός 1989 1991 1993 1999 2001 Αττικής 34,8% 32,8% 33,7% 32,8% 34,3% Θεσσαλονίκης 9,3% 9,4% 9,2% 9,4% 9,6% Πηγή: ΕΣΥΕ και Επιλογή 2000 Τη δεκαετία του 1990 και συγκεκριμένα την περίοδο 1989-99 οι διανομαρχιακές ανισότητες στον πληθυσμό παρουσιάζουν τάσεις μείωσης. Αυτό φαίνεται με τη χρήση του Συντελεστή Μεταβλητότητας (CV), ο οποίος είναι ίσως το σημαντικότερο μέτρο διασποράς, γιατί δίνει τις υπάρχουσες αποκλίσεις των τιμών του εξεταζόμενου χαρακτηριστικού ως ποσοστό της κεντρικής τιμής του και επιτρέπει έτσι την διενέργεια συγκρίσεων τόσο διαχρονικών, όσο και μεταξύ περιφερειών με διαφορετικά χαρακτηριστικά (μέσους όρους) ή μεταξύ μεγεθών που εκφράζονται με διαφορετικές μονάδες μέτρησης (Παπαδασκαλόπουλος, 2000). Το μέτρο αυτό έχει χρησιμοποιηθεί ευρέως για τη μέτρηση της διασποράς του περιφερειακού εισοδήματος στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Vanhove and Κlaasen, 1980). Με τη χρήση του δίνεται μία σαφής εικόνα των περιφερειακών ανισοτήτων και της εξέλιξής τους, αφού ξεπερνιούνται τα εμπόδια που θέτουν το διαφορετικό επίπεδο εισοδήματος και οι διαφορετικές νομισματικές μονάδες της κάθε χώρας. Ο Συντελεστής Μεταβλητότητας δίνεται με τον τύπο: σ, CV = -=- 100, οπου χ σ : η μέση απόκλιση τετραγώνου Χ: ο αριθμητικός μέσος Ο Συντελεστής Μεταβλητότητας του πληθυσμού των νομών μειώνεται μεταξύ 1989 και 1999 (CV 89 =248,4%, CV 99 =234,4%). Μείωση υπάρχει και στις διαπεριφερειακές ανισότητες (CV 89 =117,1 %, CV 99 =110,6%). Εν τούτοις εξακολουθεί να υπάρχει σοβαρό πρόβλημα για τις νησιωτικές, παραμεθόριες και τις ορεινές περιοχές, κυρίως της Βόρειας Ελλάδας και του Βορείου Αιγαίου. Όλοι οι νομοί του Βορείου Αιγαίου παρουσιάζουν μείωση πληθυσμού, ενώ οι νομοί της περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, πέραν του νομού Έβρου που παρουσιάζει καθαρή μείωση του πληθυσμού, εμφανίζουν στασιμότητα ή μείωση των ποσοστών συμμετοχής τους στο συνολικό πληθυσμό. Το ίδιο πρόβλημα παρατηρείται στη Δυτική Μακεδονία, στη Θεσσαλία, στη Δυτική Ελλάδα και στα Ιόνια Νησιά. 68

ATHANASIOS PAPADASKALOPULOS, MANOLIS XRISTOFAKIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 6 (2004), 65-88 3. Περιφερειακή Κατανομή και Ανισότητες στο ΑΕΠ Το συνολικό ΑΕΠ της χώρας εκτιμάται για το 1999 σε 38,3 τρισ. δρχ. Η περιφερειακή κατανομή του ΑΕΠ παρουσιάζεται στον πίνακα που ακολουθεί. Πίνακας 2. Περιφερειακή κατανομή του ΑΕΠ, 1999 ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΑΕΠ 1999 Συμμετοχή %στοαεπ Αττική 14.747.661 38,49% Κεντρική Μακεδονία 6.392.696 16,68% Θεσσαλία 2.331.316 6,08% Δυτική Ελλάδα 2.181.948 5,69% Στερεά Ελλάδα 2.137.451 5,58% Κρήτη 2.119.927 5,53% Ανατολική Μακεδονία - Θράκη 1.899.079 4,96% Πελοπόννησος 1.871.156 4,88% Νότιο Αιγαίο 1.229.332 3,21% Ήπειρος 1.039.441 2,71 % Δυτική Μακεδονία 1.019.582 2,66% Ιόνιοι Νήσοι 737.762 1,93% Βόρειο Αιγαίο 612.249 1,60% ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ 38.319.600 100% Πηγή: Επιλογή 2000 Σύμφωνα με τον πίνακα, το μεγαλύτερο μέρος του ΑΕΠ της χώρας παράγουν οι περιφέρειες της Αττικής και της Κεντρικής Μακεδονίας. Από την εξέλιξη της ποσοστιαίας συμμετοχής του ΑΕΠ των περιφερειών στο συνολικό ΑΕΠ της χώρας για τα έτη 1989-99, οι περιφερειακές ανισότητες στο ΑΕΠ φαίνεται ότι ενισχύονται, τόσο σε διαπεριφερειακό (CV 89 =126,3%, CV 99 =130,0%), όσο και σε διανομαρχιακό επίπεδο (CV 89 =267,5%, CV 99 =272,5% ). Σε ενδοπεριφερειακό επίπεδο, οι περιφέρειες που παρουσιάζουν μείωση των διανομαρχιακών τους ανισοτήτων στο ΑΕΠ μεταξύ 1989 69

Αθ. ΠΑΠΑΔΑΣΚΜΟΠΟΥΛΟΣ, Μ. ΧΡΙΣΤΟΦΑΚΗΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 6 (2004), 65-88 και 1999 είναι η Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, η Δυτική Μακεδονία, η Θεσσαλία, η Πελοπόννησος, το Βόρειο Αιγαίο και η Κρήτη (Konsolas, Papadaskalopoulos, Plaskovitis, 2001). Με βάση τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία των Περιφερειακών Λογαριασμών, την πενταετία 1989-1994 διαπιστώνεται ότι βελτίωσαν τη συμμετοχή τους στο συνολικό ΑΕΠ οι Περιφέρειες των τριών μεγάλων αστικών κέντρων (Αττικής, Κεντρικής Μακεδονίας και Δυτικής Ελλάδας), καθώ ς και όλες οι νησιωτικές περιφέρειες (Χάρτης 1). Χάρτης 1. Εξέλιξη της κατανομής του ΑΕΠ την περίοδο 1989-1994 Υπόμνημα Περιφέρειες με αύξηση της συμμετοχής τους στο σννολικό ΑΕΠ της χώρας D Περιφέρειες με μείωση της συμμετοχής τους στο συνολικό ΑΕΠ της χώρας Π.ρσ:γtονfι θ[μιι.11111.ού Χά.ρ1η ΙΝΙΤΠΟΥΤΟ n ΕΡΙ ΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑnτν; Η! Ε,Π 1. Π.νιύου Πσ"ΚΠ101ημίσu Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της χώρας ανέρχεται σε 3.641.970 δρχ (Επιλογή, 2000). Η ιεράρχηση των περιφερειών βάσει του κατά κεφαλήν ΑΕΠ είναι η εξής: 70

ATHANASIOS PAPADASKALOPULOS, MANOLIS XRISTOFAKIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 6 (2004), 65-88 Πίνακας 3. Ιεράρχηση των περιφερειών βάσει του κατά κεφαλήν ΑΕΠ, 1999 ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ Κατά κεφαλήν Κατά κεφαλήν ΑΕΠ ΑΕΠσε Δρχ. (Χώρα=lΟΟ) Νότιο Αιγαίο 4.530.346 124,39 Αττική 4.275.278 117,39 Κρήτη 3.760.977 103,27 ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ 3.641.970 100,00 Ιόνιοι Νήσοι 3.631.755 99,72 Κεντρική Μακεδονία 3.552.663 97,55 Ανατολική Μακεδονία - Θράκη 3.379.595 92,80 Δυτική Μακεδονία 3.362.161 92,32 Βόρειο Αιγαίο 3.345.806 91,87 Στερεά Ελλάδα 3.226.804 88,60 Θεσσαλία 3.137.931 86,16 Δυτική Ελλάδα 2.954.020 81,11 Πελοπόννησος 2.796.941 76,80 Ήπειρος 2.783.571 76,43 Πηγή: Επιλογή 2000 Σύμφωνα με τον παραπάνω πίνακα, τρεις μόνο περιφέρειες της χώρας (Ν. Αιγαίο, Αττική, Κρήτη) παρουσιάζουν το 1999 κατά κεφαλή ΑΕΠ υψηλότερο από το μέσο κατά κεφαλή ΑΕΠ της χώρας, ενώ οι υπόλοιπες περιφέρειες βρίσκονται σε χαμηλότερο επίπεδο. Οι νομοί που το 1999 παρουσιάζουν κατά κεφαλήν ΑΕΠ μεγαλύτερο του μέσου κατά κεφαλήν ΑΕΠ της χώρας, ιεραρχούνται ως εξής: 71

Αθ. ΠΑΠΑΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Μ. ΧΡΙΠΟΦΑΚΗΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 6 (2004), 65-88 Πίνακας 4: Νομοί με κατά κεφαλήν ΑΕΠ ανώτερο του κατά κεφαλήν ΑΕΠ της χώρας, 1999 ΝΟΜΟΣ ' Κατά κεφαλήν Κατά κεφαλήν ΑΕΠ ΑΕΠ σε ΔQ'Χ (ΧώQα=lΟΟ) ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΟΥ 4.830.057 132,62 ΛΑΣΙΘΙΟΥ 4.570.483 125,49 ΒΟΙΩΤΙΑΣ 4.414.822 121,22 ΑΠΙΚΗΣ 4.275.278 117,39 ΚΥΚΛΑΔΩΝ 4.007.806 110,04 ΣΑΜΟΥ 3.995.365 109,70 ΖΑΚΥΝΘΟΥ 3.885.195 106,68 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 3.834.047 105,27 ΚΟΖΑΝΗΣ 3.801.241 104,37 ΕΒΡΟΥ 3.795.100 104,20 ΡΕΘΥΜΝΗΣ 3.740.522 102,71 ΧΑΝΙΩΝ 3.722.385 102,21 ΚΙΛΚΙΣ 3.641.988 100,00 Πηγή: Επιλογή 2000 Οι νομοί που έχουν κατά κεφαλήν ΑΕΠ κατώτερο του 80% του μέσου κατά κεφαλήν ΑΕΠ της χώρας ιεραρχούνται ως εξής: 72

ATHANASIOS PAPADASKALOPULOS, MANOLIS XRISTOFAKIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 6 (2004), 65-88 Πίνακας 5: Νομοί με κατά κεφαλήν ΑΕΠ κατώτερο του 80% του μέσου κατά κεφαλήν ΑΕΠ της χώρας, 1999 ΝΟΜΟΣ Κατά κεφαλήν Κατά κεφαλήν ΑΕΠ ΑΕΠσεΔQΧ (ΧώQα=lΟΟ) ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 2.907.971 79,85 ΑΡΚΑΔΙΑΣ 2.845.304 78,13 ΓΡΕΒΕΝΩΝ 2.786.479 76,51 ΗΛΕΙΑΣ 2.755.001 75,65 ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑΣ 2.705.951 74,30 ΤΡΙΚΑΛΩΝ 2.674.863 73,45 ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ 2.669.990 73,31 ΦΩΚΙΔΑΣ 2.581.254 70,88 ΛΑΚΩΝΙΑΣ 2.540.755 69,76 ΑΡΤΑΣ 2.485.583 68,25 ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ 2.472.351 67,88 ΘΕΣΠΡΩΤΙΑΣ 2.470.312 67,83 ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ 2.005.236 55,06 Πηγή: Επιλογή 2000 Το κύριο χαρακτηριστικό των νομών της παραπάνω κατηγορίας είναι ότι αποτελούν ορεινούς, παραμεθόριους και περιμετρικούς νομούς. Οι περιφερειακές ανισότητες μπορούν να μετρηθούν με τη χρήση του Σταθμισμένου Συντελεστή Μεταβλητότητας, ο οποίος χρησιμοποιείται όταν έχουμε στην διάθεσή μας περιφερειακά στοιχεία προϊόντος και πληθυσμού. Ο Σταθμισμένος Συντελεστής Μεταβλητότητας (WCV) δίνεται από τον τύπο: ~~( y, - y)2. Pr WCV = 100 όπου Υ ' y, : Κατά κεφαλήν ΑΕΠ της χωρικής μονάδας r y : Μέσο κατά κεφαλήν ΑΕΠ της χώρας Ρ, : Ποσοστό πληθυσμού χωρικής μονάδας r στο συνολικό πληθυσμό της χώρας 73

Αθ. ΠΑΠΑΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Μ. ΧΡΙΣΤΟΦΑΚΗΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τ εύχος 6 (2004), 65-88 Σύμφωνα με τον υπολογισμό του Σταθμισμένου Συντελεστή Μεταβλητότητας, οι περιφερειακές ανισότητες στο κατά κεφαλήν ΑΕΠ φαίνεται ότι αυξάνονται τόσο σε διαπεριφερειακό (WCV 89 = 9,76%, WCV 93 =12,73%, WCV 99 =14,91 %), όσο και σε διανομαρχιακό επίπεδο (WCV 89 =13,92%, WCV 93 =15,76%, WCV 99 =17,08%). Όσον αφορά τις ενδοπεριφερειακές ανισότητες παρατηρούμε ότι μεταξύ 1993 και 1999, επτά περιφέρειες παρουσιάζουν μείωση των διανομαρχιακών ανισοτήτων στο κατά κεφαλήν ΑΕΠ (Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, Κεντρική Μακεδονία, Ήπειρος, Θεσσαλία, Ιόνια Νησιά, Πελοπόννησος και Κρήτη), μία περιφέρεια παρουσιάζει ένταση (Στερεά Ελλάδα), δύο περιφέρειες παρουσιάζουν μικρή αύξηση (Βόρειο Αιγαίο και Νότιο Αιγαίο), ενώ στασιμότητα στην εξέλιξη των διανομαρχιακών ανισοτήτων παρουσιάζεται σε μία μόνο περιφέρεια (Δυτική Ελλάδα). Οι μεγαλύτερες διανομαρχιακές ανισότητες το 1999 παρουσιάζονται στη Στερεά Ελλάδα (WCV=21,52%), στη Δυτική Μακεδονία (WCV=14,30%), στην Κεντρική Μακεδονία (WCV=9,93%) και στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη (WCV=9,27%). Η ταξινόμηση των νομών της χώρας βάσει του μεγέθους και της εξέλιξης του κατά κεφαλήν ΑΕΠ, παρουσιάζεται στον Πίνακα που ακολουθεί. Πίνακας 6. Ταξινόμηση των νομών βάσει του κατά κεφαλήν ΑΕΠ 1989-1999 - p, > Ρ - - - Υ, > Υ y> y, > 80o/oy y, < 80o/oy ΔΥΝΑΜΙΚΟΙ: ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΜΕΝΟΙ ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΜΕΝΟΙ: Αττικής, Δωδεκανήσου, ΜΕΣΧΕΤΙΚΑ ΥΨΗΛΟ Κ.Κ. ΑΕΠ: Χανiων, Κυκλάδων, Ροδόπης, Ξάνθης, Ζακύνθου, Ρεθύμνης Δράμας, Σερρών, Έβρου, Σάμου, Λασιθίου Φλωρίνη ς, Λευκάδας, Κεφαλληνίας, Φθιώτιδας, Λέσβου, Χίου, Ηρακλείου Ιωαννίνων, Αιτωλοακαρνανίας 74 - Ρ, < Ρ ΑΝΑΠΤΥΓΜΕΝΟΙ ΣΧΕΤJΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑ TJKOI: ΜΕΧΑΜΗΛΟ ΑΝΑΠΤΥΓΜΕΝΟΙ Γρεβενών, Θεσπρωτtας, ΡΥΘΜΟ: ΜΕΧΑΜΗΛΟ Ευρυτανίας, Άρτας, Θεσσαλονίκης, ΡΥΘΜΟ: Φωκίδας, Αρκαδίας, Κιλκ ίς, Βοιωτίας, Καβάλας, Χαλκιδικής, Μεσσηνίας, Λακωνίας, Κοζάνης Πέλλας, Ημαθίας, Καστοριάς, Τρικάλων, Πιερίας, Πρεβέζης, Ηλείας Λαρίσης, Μαγνησίας, Καρδίτσας, Κέρκυρας, Αχα!ας, Ευβοίας, Κορινθίας, Αργολίδας

ATHANASIOS PAPAOASKALOPULOS, MANOLIS XRISTOFAKIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 6 (2004), 65-88 y, = κατά κεφαλήν ΑΕΠ του νομού το 1999 y = μέσο κατά κεφαλήν ΑΕΙΊ της χώρας το 1999 ρ, = ρυθμός μεταβολής του κατά κεφαλήν ΑΕΙΊ του νομού 1989-1999 p = μέσος ρυθμός μεταβολής του κατά κεφαλήν ΑΕΙΊ της χόψας 1989-1999 4. Απασχόληση και Ανεργία Η διερεύνηση των ανισοτήτων στην απασχόληση και στην ανεργία γίνεται για λόγους συγκρισιμότητας για την περίοδο 1993-97, δεδομένου ότι το 1997 ήταν το τελευταίο έτος για το οποίο έγινε ετήσια Έρευνα Εργατικού Δυναμικού, ενώ τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία (του 1998) είναι σε τρίμηνη βάση. Στο πλαίσιο αυτό, η συνολική απασχόληση της χώρας, σύμφωνα με στοιχεία της Έρευνας Εργατικού Δυναμικού για το έτος 1997, ανέρχεται σε 3.854.059 άτομα. Το υψηλότερο ποσοστό των απασχολουμένων και του εργατικού δυναμικού συγκεντρώνεται στην Αττική (36,5% και 37,3%, αντίστοιχα) και ακολουθεί η Κεντρική Μακεδονία (18% και στα δυο μεγέθη). Την περίοδο 1993-1997, η εντονότερη ποσοστιαία αύξηση της απασχόλησης παρουσιάζεται στις περιφέρειες Αττικής, Κεντρικής Μακεδονίας, Δυτικής Ελλάδος και Θεσσαλίας, ενώ αύξηση της απασχόλησης παρουσιάζουν και οι περιφέρειες Κρήτης και Ιονίων Νήσων. Αντίθετα, μεγάλη μείωση παρουσιάζουν η Στερεά Ελλάδα, η Πελοπόννησος και η Ανατολική Μακεδονία και Θράκη και χαμηλή μείωση εμφανίζουν η Δυτική Μακεδονία, η Ήπειρος, το Βόρειο Αιγαίο και το Νότιο Αιγαίο (Χάρτης 2). Χάρτης 2. Μεταβολή απασχόλησης ανά περιφέρεια την περίοδο 1993-1997 Υπόμνημα ο Εως -3 Ο ποσοστιαίες μονάδες ο Μεταξύ -2.99 κcι Ο Ο mσοστιαίων μο\ιοοων D Μεταξύ Ο 01 και 3 Ο ποσοστιαίων μοιιοοων Άνω των 3 Ο ποσοστιαίων μονοοων Ι'Ί«ρ«y γή θσμ17ιιιιού Ιώριη ΙΝΣΗJΟΥΤΟ ΑΕΡΙ ΕΡΕ~ΗΣ λναπjυεησ E.. n. ι l'ίo:\λ'riou ΠοΊιιΙΙΠ"Ι101ημίοΥ 75

Αθ. ΠΑΠΑΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Μ. ΧΡΙΣΤΟΦΑΚΗΣ - ΕΠΙΟΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 6 (2004), 65-88 Όσον αφορά την ανεργία, το 1997 ποσοστά ανώτερα του μέσου ποσοστού της χώρας (10,3%) παρουσίασαν η Δυτική Μακεδονία (14,5% ), η Στερεά Ελλάδα (12,8% ), η Αττική (12,1 % ) και η Ήπειρος (11,2% ). Οι περιφέρειες αυτές παρουσιάζουν έντονο πρόβλημα στην ανεργία των νέων, στην ανεργία των γυναικών και στη μακροχρόνια ανεργία. Επίσης, στη μακροχρόνια ανεργία, ποσοστό υψηλότερο από τον εθνικό μέσο όρο παρουσιάζουν οι περιφέρειες Θεσσαλίας και Πελοποννήσου. Ειδικότερα όσον αφορά τη μακροχρόνια ανεργία, διαπιστώνεται ότι βλάπτει περισσότερο εκείνες τις περιφέρειες που επλήγησαν από την αποβιομηχάνιση, καθώς επίσης και περιμετρικές ορεινές περιφέρειες. Τα χαμηλότερα ποσοστά ανεργίας παρουσίασαν οι νησιωτικές περιοχές και η Κρήτη. Οι περιφέρειες αυτές εμφανίζουν τα μικρότερα προβλήματα στην ανεργία των γυναικών, στην ανεργία των νέων και στη μακροχρόνια ανεργία. Αύξηση του ποσοστού ανεργίας μεταξύ 1993 και 1997 παρουσίασαν όλες οι περιφέρειες εκτός της Δυτικής Ελλάδος (που δείχνει να ανακάμπτει από την περίοδο της αποβιομηχάνισης) και το Νότιο Αιγαίο (λόγω της έντονης τουριστικής ανάπτυξης). Σταθερά χαμηλό παραμένει το ποσοστό της Κρήτης, παρά τη μικρή αύξησή του. Το μεγαλύτερο ποσοστό των ανέργων ( 44%) συγκεντρώνεται στην Αττική και ακολουθεί η Κεντρική Μακεδονία (17,8% ). 5. Περιφερειακές ανισότητες σε βασικούς τομείς και κοινωνικούς δείκτες Η διερεύνηση των περιφερειακών ανισοτήτων σε τομείς εκτός του Πληθυσμού, του ΑΕΠ και της Απασχόλησης για τους οποίους υπάρχουν πρόσφατα διαθέσιμα στοιχεία, οδηγεί στα ακόλουθα συμπεράσματα κατά τομέα: 76 5.1. Τουρισμός Οι περιφερειακές ανισότητες στον Τουρισμό παρουσιάζουν τάσεις μείωσης. Οι διανομαρχιακές ανισότητες στις ξενοδοχειακές κλίνες, παρ ' ότι παραμένουν υψηλές, μειώνονται μεταξύ 1989και1998 (CV 89 =175,7%, CV 98 =166,3%). Ίδια τάση παρουσιάζουν οι διανομαρχιακές ανισότητες στις διανυκτερεύσεις την περίοδο 1993-1997 (CV 93 =212,6%, CV 97 =206,4% ). Και στα δύο παραπάνω μεγέθη μειώνονται οι ενδοπεριφερειακές ανισότητες την περίοδο 1989-1998 στις περιφέρειες Ιονίων Νήσων, Δυτικής Ελλάδας, Πελοποννήσου, Βορείου Αιγαίου, Νοτίου Αιγαίου και Κρήτης, ενώ μόνο στις ξενοδοχειακές κλίνες μειώνονται στις περιφέρειες Δυτικής Μακεδονίας, Ηπείρου και Στερεάς Ελλάδας. Αντίθετα στην τουριστική πίεση (διανυκτερεύσεις ανά κάτοικο), τόσο οι διαπεριφερειακές, όσο και οι διανομαρχιακές ανισότητες εντείνονται την περίοδο 1989-1998.

ATHANASIOS PAPAOASKALOPULOS, MANOLIS XRISTOFAKIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 6 (2004), 65-88 5.2. Υγεία Οι διανομαρχιακές ανισότητες στις νοσοκομειακές κλίνες μειώνονται σε μικρό βαθμό, τόσο σε διαπεριφερειακό (CV 89 =171%, CV98=167,6%), όσο και σε διανομαρχιακό επίπεδο (CV 89 =356%, CV 98 =350%) Αντίθετα οι ανισότητες που αφορούν την αναλογία νοσοκομειακών κλινών σε 1000 κατοίκους παρουσιάζουν μικρή αύξηση τόσο σε διανομαρχιακό επίπεδο, όσο και σε διαπεριφερειακό επίπεδο, λόγω κυρίως της ενίσχυσης της Αττικής, καθώς και των μεγάλων αστικών κέντρων, εδρών ιατρικών σχολών (Πάτρα, Γ ιάννενα, Ηράκλειο) 5.3. Συνολική Κατανάλωση Ηλεκτρικού Ρεύματος Όσον αφορά την Συνολική Κατανάλωση Ηλεκτρικού Ρεύματος τόσο οι διανομαρχιακές, όσο και οι διαπεριφερειακές ανισότητες παρουσιάζουν μικρή κάμψη μεταξύ 1989και1997 (στο διανομαρχιακό επίπεδο: CV 89 =250,6%, CV 97 =241,7% ενώ στο διαπεριφερειακό επίπεδο: CV 89 =118,9%, CV 97 =116,1%) Σημαντική μείωση των ανισοτήτων παρουσιάζει η ανά κάτοικο Συνολική Κατανάλωση Ηλεκτρικού Ρεύματος (στο διανομαρχιακό επίπεδο: WCV 89 =127,5%, WCV 97 =90,3%, ενώ στο διαπεριφερειακό επίπεδο: WCV 89 =64,1%, WCV 97 =46,5%) Αντίθετα, η Κατανάλωση Ηλεκτρικού Ρεύματος για βιομηχανική χρήση παρουσιάζει συγκέντρωση στο αναπτυξιακό «S» της χώρας, δηλαδή στον άξονα: Πάτρα-Αθήνα-Βόλος-Λάρισα-Θεσσαλονίκη, με απόληξη στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη. 5.4. Σύνολο Καταθέσεων Στις Συνολικέ ς Καταθέσεις παρουσιάζεται μικρή μείωση των ανισοτήτων την περίοδο 1989-1997, τόσο σε διανομαρχιακό (CV 89 =340,3% CV 97 =333,9%), όσο και σε διαπεριφερειακό επίπεδο (CV 89 =162,3%, CV 97 =158,8%). Μείωση των ενδοπεριφερειακών ανισοτήτων στις Συνολικές Καταθέσεις παρουσιάζουν οι περιφέρειες Ανατολικής Μακεδονίας Θράκης, Κεντρικής Μακεδονίας, Θεσσαλίας, Ιονίων Νήσων, Δυτικής Ελλάδας, Πελοποννήσου, Νοτίου Αιγαίου και Κρήτης. Αντίθετα με την κατανομή του Συνόλου των Καταθέσεων οι Κατά Κεφαλήν Καταθέσεις την περίοδο 1989-1997 παρουσιάζουν ένταση των διανομαρχιακών και των διαπεριφερειακών ανισοτήτων. Στο μέγεθος αυτό τιμή ανώτερη της μέσης εθνικής παρουσιάζουν οι Νομοί Αττικής και Θεσσαλονίκης, καθώς και οι περισσότεροι νησιωτικοί - τουριστικοί νομοί. 77

Αθ. ΠΑΠΑΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Μ. ΧΡΙΣΤΟΦΑΚΗΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 6 (2004), 65-88 5.5. Επιβατικά Ι.Χ. Αυτοκίνητα και Τηλεφωνικές Συνδέσεις Όσον αφορά τις περιφερειακές ανισότητες στα Επιβατικά Ιδιωτικής Χρήσης Αυτοκίνητα παρατηρείται, την περίοδο 1989-1999 μικρή μείωση, τόσο των διανομαρχιακών (CV89 = 393,1 %, CV99 = 383,3%), όσο και των διαπεριφερειακών ανισοτήτων (CV89 = 190,2%, CV99 = 184,9%). Εν τούτοις στην αναλογία Επιβατικών Ιδιωτικής Χρήσης Αυτοκινήτων ανά 100 κατοίκους παρουσιάζεται αύξηση των ανισοτήτων τόσο σε διανομαρχιακό (WCV89 = 46,6%, WCV99 =49,1 %), όσο και σε διαπεριφερειακό επίπεδο WCV 89 =43,8%, WCV99=46,7%). Στο μέγεθος αυτό τις μέγιστες τιμές παρουσιάζουν οι νομοί των μεγάλων αστικών κέντρων: Αττικής, Θεσσαλονίκης, Αχαίας και άλλοι. Τέλος στις Τηλεφωνικές Συνδέσ εις την περίοδο 1989-1998 παρουσιάζεται σημαντική μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων τόσο σε διανομαρχιακό (CV89 =329,9%, =219,2%), όσο και σε διαπεριφερειακό επίπεδο (CV89 =157,3%), CV98=137,9%). Μείωση επίσης παρουσιάζει η αναλογία Τηλεφωνικής Σύνδεσης ανά 1000 κατοίκους τόσο σε διανομαρχιακό (WCV89 =28,6%, WCV98 =21,3%), όσο και σε διαπεριφερειακό επίπεδο (WCV89 =26,7%), WCV 98 =20,5%). 6. Κλαδική Εξειδίκευση 6.1. Εξειδίκευση των Περιφερειών Σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία της Έρευνας Εργατικού Δυναμικού (1998), με βάση την ποσοστιαία κατανομή της συνολικής απασχόλησης των τομέων της οικονομίας κατά περιφέρεια, μπορούν να εξαχθούν τα πρώτα συμπεράσματα για την τομεακή ειδίκευση των περιφερειών. Στον πρωτογενή τομέα, παρουσιάζονται αρκετές περιφέρειες της χώρας που έχουν υψηλή συμμετοχή στη συνολική απασχόληση του τομ έα. Συγκεκριμένα, μεγάλο ποσοστό της συνολικής απασχόλησης του πρωτογενή τομέα καταλαμβάνουν κατά σειρά οι περιφέρειες της Κεντρικής Μακ εδονίας (18%), της Θεσσαλίας (13,2%), της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης (12%), της Πελοποννήσου (11,9%), της Δυτικής Ελλάδας (11,8%), και της Κρήτης (11,4%). Όσον αφορά το δευτερογενή τομέα, η περιφέρεια Αττικής καταλαμβάνει το μεγαλύτερο ποσοστό στην συνολική απασχόληση του τομέα ( 41,4%) και ακολουθεί η Κεντρική Μακεδονία (18,6%). Η ίδια κατάσταση ισχύει και στον τριτογενή τομέα, όπου η Αττική και η Κεντρική Μακεδονία καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος της συνολικής απασχόλησης του τομέα (46,9% και 15,5% αντίστοιχα). 78 Σχετικά με την τομεακή διάρθρωση της απασχόλησης των περιφερειών, παρατηρείται ότι όσον αφορά την συμμετοχή της απασχόλησης του πρωτογενή τομέα της κάθε περιφέρειας στη συνολική περιφερειακή απασχόληση, σε σχέση με το αντίστοιχο ποσοστό σε επίπεδο χώρας, οι περιφέρειες που βρί-

ATHANASIOS PAPAOASKALOPULOS, MANOLIS XRISTOFAKIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 6 (2004), 65-88 σκονται σε σημαντικά υψηλότερο επίπεδο από το εθνικό, είναι η Πελοπόννησος ( 40,2% ), η Ανατολική Μακεδονία και Θράκη (38,4% ), η Δυτική Ελλάδα (35%), η Θεσσαλία (32,7%) και η Κρήτη (33%), ενώ σε χαμηλότερο επίπεδο από το εθνικό (17,8%) βρίσκονται μόνο η Αττική (1 % ) και το Νότιο Αιγαίο (8,3 % ). Στον δευτερογενή τομέα, τη μεγαλύτερη συμμετοχή στην συνολική περιφερειακή απασχόληση παρουσιάζουν οι περιφέρειες της Δυτικής Μακεδονίας (35,1 % ), της Στερεάς Ελλάδας (29,7% ), της Κεντρικής Μακεδονίας (25, 7%) και της Αττικής (25,3% ). Τ έλος, στον τριτογενή τομέα, ποσοστά μεγαλύτερα από το αντίστοιχο ποσοστό της χώρας (59,2%) εμφανίζουν οι περιφέρειες της Αττικής (73,7% ), του Νοτίου Αιγαίου (68,6%) και του Βορε ίου Αιγαίου (62,4% ), ενώ σε υψηλό επίπεδο που προσεγγίζει το εθνικό βρίσκονται και οι περιφέρειες των Ιονίων Νήσων, της Κεντρικής Μακεδονίας και της Κρήτης. Όσον αφορά την κλαδική εξειδίκευση των περιφερειών, προσδιορίστηκε με βάση τα στοιχεία απασχόλησης της Έρευνας Εργατικού Δυναμικού του 1998, με τη χρήση των Συντελεστών Συμμετοχής (QL) (Mayer, Pleeter 1975, Isserman 1977, Παπαδασκαλόπουλος 2000). Α: απασχόληση ι: κλάδος r: περιφέρεια η : χώρα Εξειδίκευση υπάρχει όταν QLr> 1, δηλαδή όταν η περιφέρεια συμμετέχει στην απασχόληση του κλάδου με ποσοστό μεγαλύτερο από αυτό με το οποίο συμμετέχει στη συνολική απασχόληση της χώρας. Η κλαδική εξειδίκευση των περιφερειών, το 1998, παρουσιάζεται στον Πίνακα που ακολουθεί: 79

00 ο Κτηνοιροφ(«, '""""' Ορ.ιχckι n.~ eήρα,... Μιιαποrι11ιι:;tι; Πίνακας 7: Συντελεστής Συμμετοχής (QL) 1998 Ηλο::.ιριcαU QL. ' Δαοτ>κψα Ml<fa ΙΙa αμόι!ιιαμ'j,.w( Ρεψα~ ' ΑνιιfΟλιaή Μαι~ uι e,,8aιι Ι<ινιρaήΜnι-. 6nιιήΜοu- "-'"' '. βcooeλia -~ οmα\ιμόδο Σttpte Ελλlιh Armή Πrλοwόwηοος Βόριιο Ιων iο Ιlόιιο Αιyοίο Ι(ρ<\τη l,25>ql>l : Ειδίκευση 2>QL>1,25 : Μεγάλη Ειδίκευση QL> 2 : Πολύ Μεγάλη Ειδίκευση,..,..., &-'>...... )(ρrμa.ιomσrwιaιcof Χονδρι<ό ~<VOδoxcfc Α'1'0θο\ι<cuαη 1Ξνδι6μ<αοο Δ><χc!ριοη Δrιι6σΙσ Αιd"'1"1( Διαό<""'1 ε,mδριο εατιοn1ριο ε...-, Ο!>ν νισ\.<11 Πφοuαfα( &Άιι.ΜΙ Karamςιut(.. _, Υνdσ.ιςι:n Δρcι011'ρl\τηΙCς V 'ln'ρ<oicς Εrcρόδο<οο kοινωvική Π.οοχή( στ ~ Ι!ι"rαfδ<\.ση Μ/wν Υ1πpισιόw -οι<uριd κcιι'ορνavο:... ;io..!σι :::ι ;io.. :::ι ~ ε C) :::ι C) ~ C) _Μ ~?,'j ~ : ::ι:: ""' Μ '" :::ι Ξ =,, '" ::ι:: Μ ::ι::!:! C) ""' Ζ C) 3: ;: = Ζ '" :::ι ;:::; -ι ::ι:: 3: = Ζ ~ C: >< ο.n ' 'Ν ο ο ~ ' "' όο CX>

ATHANASIOS PAPADASKALOPULOS, MANOLIS XRISTOFAKIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 6 (2004), 65-88 Από τη διερεύνηση της εξειδίκευσης των Περιφερειών διαπιστώνεται ότι: - Το σύνολο των Περιφερειών πλην Αττικής και Νοτίου Αιγαίου ειδικεύονται στην Γεωργία - Κτηνοτροφία (Χάρτης 3). - Πολύ μεγάλος αριθμός Περιφερειών παρουσιάζει ειδίκευση στις Κατασκευές. - Στην Μεταποίηση παρουσιάζουν ειδίκευση δύο χωρικές ενότητες. Η πρώτη αποτελείται από τις περιφέρειες Αττικής και η Στερεάς Ελλάδας και η δεύτερη από την Κεντρική και Δυτική Μακεδονία (Χάρτης 4). - Στα Εστιατόρια και Ξενοδοχεία ειδικεύεται ο Νησιωτικός Χώρος, ενώ μικρή ειδίκευση παρουσιάζουν η Ήπειρος και η Πελοπόννησος. - Στους δυναμικούς κλάδους του τριτογενή τομέα, όπως οι Ενδιάμεσοι Χρηματοπιστωτικοί Οργανισμοί, η Διαχείριση Ακίνητης Περιουσίας, οι Ετερόδικοι Οργανισμοί και Όργανα, υψηλή ειδίκευση παρουσιάζει κυρίως η Αττική. Χάρτης 3. Εξειδίκευση των περιφερειών στη γεωργία, κτηνοτροφία, θήρα, και δασοπονία (1998) Υπόμνημα ο aι μεταξύ 1 και 1.25 ο QL μεγαλύτερο TOU 1.25 - aι ι.ικρότερο του 1 Πcρ v νι1 &tμ:ιηιι.οu Χδρfrι ΙΝ.1.ΙΊΤΟΥΤΟ Π EPlt ΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΜΑΠΤΥΞ ΗΙ Ε.Π. ι η.νι όον Πσ-cnιο1ημίοu 81

Αθ. ΠΑΠΑΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Μ. ΧΡΙΣΤΟΦΑΚΗΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 6 (2004), 65-88 Χάρτης 4. Εξειδίκευση των περιφερειών στη μεταποίηση (1998) Υπόμνημα D QL μκρότερο του 1 Ο οι μεταξύ 1κα1. 25 - QL μεγαλύη:pο JOU 1.~ Π«ρcνωνή θι::μι:ιιrιιωό Χiρrη ΙΝΣΤΠΟΥΤΟ Π ΕΡΙt ΕΡiΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ1 E_n 1. Ravιriou Πιnιmια1rν.ιiδu Αν συγκρίνουμε την ειδίκευση των Περιφερειών το 1993 και το 1998 δεν θα παρατηρήσουμε ουσιαστικές μεταβολές. Σύνθετη είναι η εικόνα που αφορά την ειδίκευση των νομών. Οι νομοί, που ειδικεύονται στους κλάδους του πρωτογενή τομέα ή στις κατασκευές, παρουσιάζουν διασπορά στο χώρο, ενώ οι νομοί που ειδικεύονται στη μεταποίηση ή στην ενέργεια εντάσσονται σε πολικές συγκεντρώσεις. Έτσι, ειδίκευση στον πρωτογενή τομέα παρουσιάζουν οι 37 από τους 51 νομούς της χώρας. Οι νομοί που δεν παρουσιάζουν ειδίκευση στον τομέα αυτό, είναι νομοί μεγάλων αστικών κέντρων (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Πάτρα, Καβάλα), ηπειρωτ ικοί νομοί που έχουν συγκριτικά πλεονεκτήματα σε άλλους τομείς και νησιωτικοί νομοί. 82 Αντίθετα, ειδίκευση στη μεταποίηση παρουσιάζουν 11 νομοί. Πρόκειται για νομούς της ευρύτερης περιοχής της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης, για τους νομούς των βιομηχανικών κέντρων Πάτρας και Βόλου, για το νομό Καστοριάς (με έντονη ειδίκευση στον κλάδο δέρμα - γούνα) και για το νομό Ξάνθης (με την ανάπτυξη της συνεταιριστικής βιομηχανίας επεξεργασίας προϊόντων του πρωτογενούς τομέα και την ισχυρή στήριξη μέσω των πολιτικών των κινήτρων επενδύσεων).

ATHANASIOS PAPADASKALOPULOS, MANOLIS XRISTOFAKIS - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 6 (2004), 65-88 6.2. Κλαδική Διάρθρωση Εξίσου ενδιαφέρουσα είναι η κλαδική διάρθρωση των Περιφερειών που γίνεται με την χρήση του Συντελεστή Ειδίκευσης (CS) (Παπαδασκαλόπουλος, 2000). CS =.!._ Σ ~- Αίιι 2 ; Α, ΑΙΙ Μηδενικές τιμές του Συντελεστή παρατηρούνται στην περίπτωση όπου η κλαδική διάρθρωση της περιφέρειας ταυτίζεται με την κλαδική διάρθρωση της χώρας. Όσο περισσότερο διαφοροποιείται η κλαδική διάρθρωση της Περιφέρειας, τόσο η τιμή του συντελεστή πλησιάζει προς την μονάδα. Πίνακας 8: Συντελεστής Ειδίκευσης (CS) 1993-1998 :;;1 :._,:,,;,."ϊ!' ;:'i~.:.1άϊ::;ι;.~&~;.. ; _~:'-_ Α νατολucή Μακεδονία και Θράκη 0,258 0,212 Κεντρική Μακεδονία 0,070 0,074 Δυnκή Μακεδονία 0,156 0,197 Ήπεφος 0,177 0,146 Θεσσαλία 0,182 0,165 Ιόνια Νησιά 0,206 0,204 Δυnκή Ελλάδα 0,231 0,188 Στερεά Ελλάδα 0,155 0,168 Ατnκή 0,226 0,192 Πελοπόννησος 0,249 0,243 Βόρεω Αιγαiο 0,165 0,114 Νότιο Αιγαίο 0,264 0,278 Κρήτη 0,216 0,209 Από τη διερεύνηση των τιμών του Πίνακα προκύπτει ότι: - Τη μεγαλύτερη ομοιότητα προς την κλαδική διάρθρωση της χώρας παρουσιάζει η Κεντρική Μακεδονία. - Τη μεγαλύτερη διαφοροποίηση από την κλαδική διάρθρωση της χώρας, το 1998, παρουσιάζει το Νότιο Αιγαίο, κυρίως λόγω της εξειδίκευσης στα Εστιατόρια και Ξενοδοχεία (23,5% έναντι 6,3% της χώρας) και η Πελοπόννησος κυρίως λόγω της εξειδίκευσης στην Γεωργία - Κτηνοτροφία (39,5 % 83

Αθ. ΠΑΠΑΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Μ. ΧΡΙΣΤΟΦΑΚΗΣ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 6 (2004), 65-88 έναντι 17,5% της χώρας). - Σημαντική μείωση του συντελεστή και συνεπώς της διαφοροποίησης της κλαδικής της διάρθρωσης, μεταξύ 1993 και 1998 παρουσιάζει η Ανατολική Μακεδονία και Θράκη. Αυτό οφείλεται στη μείωση του ποσοστού απασχόλησης στη Γεωργία - Κτηνοτροφία από 46,3% σε 38,1 %, καθώς και στην αύξηση των ποσοστών στους κλάδους των υπηρεσιών. 6.3 Χωρική Συμπεριφορά των Κλάδων Οι μεγαλύτερες συγκεντρώσεις της απασχόλησης, το 1998, παρατηρούνται στην Αττική (37,7%) και στην Κεντρική Μακεδονία (16,7% ). Η συγκέντρωση της απασχόλησης στην Αττική είναι αυξημένη σε σχέση με το 1993 (36,2% ). Η ιδιαιτερότητα της συγκέντρωσης της απασχόλησης στην Αττική παρατηρείται στον Πίνακα που ακολουθεί, όπου καταγράφεται η συμμετοχή της περιφέρειας στην συνολική απασχόληση των επιμέρους κλάδων. 84 Πίνακας 9. Συμμετοχή της Αττικής στην συνολική Απασχόληση των Κλάδων, 1998!)~,.;,'... : :Ή;;'~~'. " ;.:..:. ''' ~ ' : ' ;,./. '...".. ' %..Ή.",. \!:\ '._,,; :yϊ,:i,\: -..... <> :.. : : '.'...,... ;,.... Ετερόδικοι Οργανισμοί και Όργανα 85,0 Υπηρεσίες στα Νοικοκυριά 72,0 Ενδιάμεσοι Χρηματοπιστωnκοί Οργανισμοί 63,1 Διαχείριση Ακίνητης Περιουσίας 55,2 Μεταφορές Αποθήκευση και Επικοινωνίες 54,0 Υγεία και Κοινωνική Μέριμνα 51,3 Άλλες Δραστηριότητες Παροχής Υπηρεσιών 48,6 Δημόσια Διοίκηση & Άμυνα 47,9 Μεταποιητικές Βιομηχανίες 45,5 Χονδρικό & Λιανικό Εμπόριο 44,9 Εκπαίδευση 39,9 Παροχή Ηλεκτρικού Ρεύματος 38,8 Κατασκευές 35,8 Ξενοδοχεία και Εστιατόρια 27,6 Αλιεία 19,6 Ορυχεία και Λατομεία - 3,8 Γεωργία, Κτηνοτροφία, Θήρα, Δασοκομία 1,8. :.