ΑΤΕΙ ΚΑΒΑΛΑΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Η εφαρμογή των προβλεπόμενων από το Γ Ο Γ Γ κοινοτικο δίκαιο κανόνων του ανταγωνισμού στην παροχή τραπεζικών εργασιών και προϊόντων Πτυχιακή Εργασία Φοιτήτρια: Ανδρεάδου Αρετή Επιβλέπων καθηγητής: Χρυσομάλλης Αθανάσιος Οκτώβριος 2011 1
Περίληψη: Στόχος της παρούσας εργασίας, ήταν η μελέτη της εφαρμογής των κανόνων του κοινοτικού δικαίου σχετικά με τον ανταγωνισμό στη παροχή τραπεζικών υπηρεσιών. Πιο συγκεκριμένα, εξετάστηκε η εφαρμογή του Σύμφωνου της Βασιλείας ΙΙ, οι πράξεις της Τράπεζας της Ελλάδος και τα ψηφίσματα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου σχετικά με τον ανταγωνισμό στον τραπεζικό κλάδο. Για το σκοπό αυτό 84 ερωτηματολόγια μοιράστηκαν σε τραπεζικά στελέχη στην Ελλάδα μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου. Οι συμμετέχοντες συμπλήρωσαν το ερωτηματολόγιο και το απέστειλαν με e-mail πίσω στην ερευνήτρια. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ότι η εφαρμογή τους Συμφώνου της Βασιλείας ΙΙ από τις ελληνικές τράπεζες έχει αρκετά θετικά χαρακτηριστικά όπου τα πιο σημαντικά είναι τα εξής: 1) συμβάλλει στην καλύτερη διαχείριση του πιστωτικού κινδύνου, 2) βοήθα στην μείωση του τραπεζικού ρίσκου, 3) συμβάλλει στην καλύτερη διαχείριση του κινδύνου αγοράς, 4) συμβάλλει στην καλύτερη διαχείριση του λειτουργικού κινδύνου των τραπεζών, 5) προστατεύει την κεφαλαιουχική επάρκεια των τραπεζών και τέλος 6) συμβάλλει στην σταθερότητα του ευρύτερου χρηματοπιστωτικού συστήματος. Παράλληλα, η εργασία έδειξε ότι τα τραπεζικά στελέχη είναι λίγο επιφυλακτικά σχετικά με τον ρόλο και την λειτουργία της Τράπεζας της Ελλάδος όσο αναφορά την αποτελεσματική καταστολή της νομιμοποίησης εσόδων από εγκληματικές δραστηριότητες (ξέπλυμα χρήματος), καθώς και την αποτελεσματική καταστολή της χρηματοδότησης της τρομοκρατίας. Τέλος, όσο αναφορά το κοινοτικό δίκαιο τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ότι σε γενικές γραμμές αυτό ευνοεί ελαφρώς την λειτουργία των μεγάλων τραπεζών ενώ προωθεί τον θεμιτό ανταγωνισμό μεταξύ των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων. 2
Πίνακας Περιεχομένων 1. Εισαγωγή - Παρουσίαση των στόχων της εργασίας... 7 2. Βιβλιογραφική Επισκόπηση... 9 2.1 Εισαγωγή...9 2.2 Ελληνικό τραπεζικό σύστημα: Δομή και όροι λειτουργίας... 9 2.2.1 Πιστωτικά ιδρύματα με έδρα ή υποκατάστημα στην Ελλάδα... 10 2.2.2. Πιστωτικά ιδρύματα που παρέχουν στην Ελλάδα υπηρεσίες εξ αποστάσεως... 11 2.2.3. Λοιπές εταιρείες του χρηματοπιστωτικού συστήματος... 12 2.3. Δείκτης κεφαλαιακής επάρκειας...13 2.4 Το Σύστημα Εποπτείας των Τραπεζών και η χάραξη της Νομισματικής Πολιτικής... 15 2.4.1. Το Ευρωπαϊκό Σύστημα Κεντρικών Τραπεζών και το Ευρωσύστημα... 15 2.4.2 Τα μέσα άσκησης νομισματικής Πολιτικής του Ευρωσυστήματος... 16 2.5. Το Σύμφωνο της Βασιλείας ΙΙ... 19 2.5.1. Η επιτροπή της Βασιλείας και ο εσωτερικός έλεγχος των τραπεζικών ιδρυμάτων.. 19 2.5.2 Η προ - κυκλικότητα, η ρευστότητα και η επάρκεια κεφαλαίων της Βασιλείας ΙΙ. 21 2.5.3. Η ανάγκη για κεφαλαιουχική επάρκεια...22 2.5.4. Οι νέοι κανόνες του συμφώνου Βασιλείας ΙΙ... 23 2.5.5. Η αποτελεσματικότητα του συμφώνου Βασιλείας ΙΙ... 25 2.6 Ο νόμος 3601/2007...26 2.6.1. Τα γενικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα του νόμου...26 2.7. Οι πράξεις του διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος...28 2.7.1. Ο πυλώνας 1... 28 2.7.2. Ο πυλώνας 2... 30 2.7.3. Ο πυλώνας 3... 31 2.7.4. Οι λοιπές πράξεις...32 2.8 Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο...33 2.8.1. Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 5ης Ιουνίου 2008 σχετικά με τον ανταγωνισμό: τομεακή έρευνα σχετικά με τις λιανικές τραπεζικές υπηρεσίες [2007/2201(ΣΝΊ)]...33 2.8.2. Γνώμη της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας της 20ής Φεβρουαρίου 2004 με σκοπό τη θέσπιση νέας οργανωτικής διάρθρωσης των επιτροπών στον τομέα των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών...34 2.9 Ξέπλυμα χρήματος...35 3
2.9.1. Η έννοια...35 2.9.2. Οι κανονισμοί του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου...35 2.10 Συμπεράσματα από την βιβλιογραφική επισκόπηση...36 3. Ερευνητική Μεθοδολογία...37 3.1. Εισαγωγή...37 3.2 Ποσοτικές και Ποιοτικές Προσεγγίσεις...37 3.3 Δειγματοληψία...39 3.4 Διεξαγωγή της έρευνας... 40 3.5 Συλλογή δευτερογενών στοιχείων...42 3.6 Το ερωτηματολόγιο...42 3.7 Ερευνητικές Αδυναμίες...43 3.8 Ζητήματα Δεοντολογίας... 44 4. Ανάλυση των στοιχείων...44 4.1 Εισαγωγή...44 4.2 Βασικό μέρος ανάλυσης δεδομένων... 45 4.3 Σύνοψη αποτελεσμάτων... 59 4.4 Δημογραφικά στοιχεία του δείγματος...62 5. Συμπεράσματα...65 5.1 Θεωρητικά Συμπεράσματα... 65 5.2 Προτάσεις για μελλοντική έρευνα και ερευνητικές αδυναμίες...66 Βιβλιογραφικές αναφορές... 67 Παραρτήματα...71 4
Κατάλογος Πινάκων Πίνακας σελ. Πίνακας 2.1: Πιστωτικά ιδρύματα που παρέχουν στην Ελλάδα υπηρεσίες εξ αποστάσεως 11 Πίνακας 3.1: Σύγκριση Ερευνητικών Μεθόδων 38 Πίνακας 3.2 Κατηγορίες Δειγματοληψίας 40 Πίνακας 3.3: Τράπεζες και αριθμός απαντήσεων που συμμετείχαν στην έρευνα 42 Πίνακας 4.1: Σύνοψη αποτελεσμάτων 60 Κατάλογος διαγραμμάτων: Διάγραμμα σελ. Διάγραμμα 2.1: Κεφαλαιακή Επάρκεια Τραπεζικών Ομίλων (%), 13 Διάγραμμα 2.2: Κεφαλαιακή Επάρκεια Τραπεζών (%), 14 Διάγραμμα 4.1: Σε γενικές γραμμές το κοινοτικό δίκαιο προωθεί τον θεμιτό ανταγωνισμό μεταξύ των τραπεζών 47 Διάγραμμα 4.2: Γενικά το κοινοτικό δίκαιο ευνοεί την λειτουργία των μεγάλων τραπεζών 47 Διάγραμμα 4.3: Η εφαρμογή των κανόνων του κοινοτικού δικαίου θα βλάψει την κερδοφορία των ελληνικών τραπεζών 48 Διάγραμμα 4.4: Σε γενικές γραμμές οι διατάξεις του κοινοτικού δικαίου κινούνται προς την σωστή κατεύθυνση 49 Διάγραμμα 4.5: Το κοινοτικό δίκαιο προστατεύει την λειτουργία των μικρότερων τραπεζών 49 Διάγραμμα 4.6. Το σύμφωνο της Βασιλείας ΙΙ βοηθά στην μείωση του τραπεζικού ρίσκου 50 Διάγραμμα 4.7. Το πλαίσιο της Βασιλείας ΙΙ προστατεύει την κεφαλαιουχική επάρκεια των τραπεζών 51 Διάγραμμα 4.8. Το σύμφωνο της Βασιλείας ΙΙ συμβάλλει στην ενίσχυση της ρευστότητας των τραπεζών 51 Διάγραμμα 4.9. Το σύμφωνο της Βασιλείας ΙΙ συμβάλλει στην καλύτερη διαχείριση του πιστωτικού κινδύνου 52 Διάγραμμα 4.10. Το σύμφωνο της Βασιλείας ΙΙ συμβάλλει στην καλύτερη διαχείριση του κινδύνου αγοράς 53 Διάγραμμα 4.11. Το σύμφωνο της Βασιλείας ΙΙ συμβάλλει στην καλύτερη διαχείριση του λειτουργικού κινδύνου των τραπεζών 53 Διάγραμμα 4.12. Το πλαίσιο της Βασιλείας ΙΙ ορίζει ακριβώς την λειτουργία του εσωτερικού ελέγχου στις τράπεζες 54 Διάγραμμα 4.13. Η εφαρμογή των κανόνων του πλαισίου Βασιλεία ΙΙ συμβάλλει στην σταθερότητα του ευρύτερου χρηματοπιστωτικού συστήματος. 55 5
Διάγραμμα 4.14. Η Τράπεζα της Ελλάδος σαν εποπτική αρχή συμβάλλει αποτελεσματικά στη καταστολή της νομιμοποίησης εσόδων από εγκληματικές δραστηριότητες (ξέπλυμα χρήματος) 55 Διάγραμμα 4.15. Η Τράπεζα της Ελλάδος σαν εποπτική αρχή συμβάλλει αποτελεσματικά στη καταστολή της χρηματοδότησης της τρομοκρατίας 56 Διάγραμμα 4.16. Σε γενικές γραμμές το κοινοτικό δίκαιο ενισχύει την εμπιστοσύνη των καταναλωτών σχετικά με τις χρηματοοικονομικές υπηρεσίες 57 Διάγραμμα 4.17. Οι διατάξεις του κοινοτικού δικαίου σχετικά με τις τράπεζες βοηθούν συνολικότερα στην εύρυθμη λειτουργία της οικονομίας 57 Διάγραμμα 4.18. Κάθε χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα ήταν καλύτερο να ρύθμιζε από μόνη της τους κανόνες λειτουργίας του τραπεζικού της συστήματος 58 Διάγραμμα 4.19. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση σε γενικές γραμμές οι εποπτικές αρχές του χρηματοπιστωτικού συστήματος δεν λειτουργούν αποτελεσματικά 59 Διάγραμμα 4.20. Ο ανταγωνισμός των τραπεζών δεν πρέπει να ορίζεται από κανόνες αλλά να ρυθμιστεί από την ίδια την αγορά 59 Διάγραμμα 4.21: Φύλο των συμμετεχόντων 63 Διάγραμμα 4.22: Ηλικία των συμμετεχόντων 64 Διάγραμμα 4.23: Μορφωτικό επίπεδο των συμμετεχόντων 64 Διάγραμμα 4.24: Έτη προϋπηρεσίας των συμμετεχόντων 65 6
1. Εισαγωγή - Παρουσίαση των στόχων της εργασίας Ο Τραπεζικός κλάδος στην Ελλάδα επεκτάθηκε ραγδαία την τελευταία δεκαετία, τόσο χάρη στην απελευθέρωση του χρηματοπιστωτικού συστήματος, όσο και λόγω της ανάγκης προσαρμογής στις νέες συνθήκες που δημιούργησε η ένταξη της χώρας μας στην ευρωζώνη, αλλά και η διαρκώς εντεινόμενη διεθνοποίηση των οικονομικών συναλλαγών. Οι νέες αυτές συνθήκες παρέχουν αρκετές ευκαιρίες για την επέκταση των τραπεζικών δραστηριοτήτων, αλλά ταυτόχρονα παρουσιάζουν προκλήσεις και κινδύνους που θέτουν υπό αμφισβήτηση καθιερωμένες πρακτικές και στρατηγικές διοίκησης. Σήμερα, οι Ελληνικές τράπεζες παρά τη σημαντική αύξηση των μεγεθών τους, κυρίως μετά το 2000, έχουν τη δυνατότητα να επεκτείνουν περαιτέρω τις δραστηριότητές τους, δεδομένου ότι, αφενός το επίπεδο της τραπεζικής διαμεσολάβησης στην Ελληνική οικονομία είναι σημαντικά χαμηλότερο από το μέσο όρο της Ευρωζώνης, και αφετέρου υφίστανται ευκαιρίες επέκτασης των δραστηριοτήτων στις Βαλκανικές και Παρευξείνιες οικονομίες. Επιπρόσθετα, η ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωζώνη γέννησε και κάποιες υποχρεώσεις για τις ελληνικές τράπεζες, οι οποίες οφείλουν να προσαρμοστούν στο προβλεπόμενο από το κοινοτικό δίκαιο κανόνων του ανταγωνισμού στην παροχή των τραπεζικών προϊόντων και υπηρεσιών. Σε αυτό το πλαίσιο στόχος της παρούσης εργασίας, ήταν η μελέτη της εφαρμογής των κανόνων του κοινοτικού δικαίου σχετικά με τον ανταγωνισμό στη παροχή τραπεζικών υπηρεσιών. Πιο συγκεκριμένα, εξετάστηκε η εφαρμογή του Σύμφωνου της Βασιλείας ΙΙ, οι πράξεις της Τράπεζας της Ελλάδος και τα ψηφίσματα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου σχετικά με τον ανταγωνισμό στον τραπεζικό κλάδο. Η πτυχιακή περιλαμβάνει τα εξής κεφάλαια: Το δεύτερο κεφάλαιο περιέχει την βιβλιογραφική επισκόπηση της εργασίας. Το τρίτο κεφάλαιο περιγράφει την ερευνητική μεθοδολογία που ακολουθήθηκε από τη συγγραφέα για την προσέγγιση των ερευνητικών στόχων. Πιο αναλυτικά, 7
περιγράφονται η διαδικασία της έρευνας, η δειγματοληψία, ο τρόπος συλλογής πρωτογενών και δευτερογενών στοιχείων, οι ερευνητικές αδυναμίες καθώς και τα ζητήματα δεοντολογίας. Το τέταρτο κεφάλαιο περιέχει την ανάλυση των δεδομένων και τέλος στο πέμπτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα συμπεράσματα της μελέτης. 8
2. Βιβλιογραφική Επισκόπηση 2.1 Εισαγωγή Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζεται η βιβλιογραφική επισκόπηση της εργασίας. Πιο αναλυτικά, στο κεφάλαιο αυτό περιγράφεται σύντομα η δομή και η λειτουργία του Ελληνικού τραπεζικού συστήματος καθώς και το Ευρωπαϊκό σύστημα εποπτείας των Τραπεζών και τα μέσα χάραξης της νομισματικής πολιτικής. Επίσης, αναλύονται τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της Επιτροπής Βασιλείας ΙΙ, μελετάται ο νόμος 3601/2007 και οι πράξεις του Διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος και ερευνώνται τα ψηφίσματα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου σχετικά με τον ανταγωνισμό στον τραπεζικό κλάδο και οι κανονισμοί για το ξέπλυμα του «μαύρου χρήματος». 2.2 Ελληνικό τραπεζικό σύστημα: Δομή και όροι λειτουργίας Σύμφωνα με την Ελληνική Ένωση Τραπεζών (2011) λόγω της παγκοσμιοποίησης της τραπεζικής αγοράς, της ελεύθερης κυκλοφορίας ανθρώπων, επιχειρήσεων και κεφαλαίων και των δυνατοτήτων που παρέχει η σύγχρονη τεχνολογία επικοινωνιών, οι έλληνες συναλλασσόμενοι μπορούν σήμερα να αναζητούν και να επιλέγουν χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες από έναν πολύ μεγάλο αριθμό επιχειρήσεων και τους ανά τον κόσμο ανταποκριτές ή συνεργάτες τους. Στοιχεία για τις κατηγορίες φορέων παροχής τραπεζικών υπηρεσιών στην Ελλάδα δημοσιεύει τακτικά η Τράπεζα της Ελλάδος (ΤτΕ) όπου σύμφωνα με την οποία τραπεζικά προϊόντα και υπηρεσίες προσφέρονται σήμερα στην Ελλάδα από 467, έναντι 462 το προηγούμενο έτος, πιστωτικούς οργανισμούς. Σύμφωνα με την Τράπεζα της Ελλάδος (2011) αυτοί οι οργανισμοί ταξινομούνται ως εξής: 62 πιστωτικά ιδρύματα με έδρα ή υποκατάστημα στην Ελλάδα 351 πιστωτικά ιδρύματα με έδρα σε άλλο κράτος μέλος του Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου (ΕOΧ), που παρέχουν στην Ελλάδα υπηρεσίες χωρίς επί τόπου παρουσία τους, και 9
54 λοιπές εταιρείες του χρηματοπιστωτικού συστήματος Πιο αναλυτικά μπορούν να ειπωθούν τα εξής για κάθε κατηγορία: 2.2.1 Πιστωτικά ιδρύματα με έδρα ή υποκατάστημα στην Ελλάδα Όπως αναφέρθηκε πριν, σύμφωνα με τα στοιχεία της ΤτΕ (2011), τον Απρίλιο του 2011, ήταν στην Ελλάδα εγκατεστημένα και λειτουργούσαν 62 πιστωτικά ιδρύματα (έναντι 65 τον Νοέμβριο του 2010), εκ των οποίων: 34 πιστωτικά ιδρύματα (18 εμπορικές και 16 συνεταιριστικές τράπεζες) που έχουν καταστατική έδρα στην Ελλάδα, έχουν αδειοδοτηθεί και εποπτεύονται από την Τράπεζα της Ελλάδος και υπάγονται στο καθεστώς της αμοιβαίας αναγνώρισης (κοινοτικό διαβατήριο) σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 3601/2007, 22 υποκαταστήματα πιστωτικών ιδρυμάτων που έχουν έδρα σε άλλο κράτος μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης και, επίσης, υπάγονται στο καθεστώς της αμοιβαίας αναγνώρισης (κοινοτικό διαβατήριο) του ν. 3601/2007, εποπτευόμενα από τις αρμόδιες αρχές του κράτους μέλους καταγωγής των πιστωτικών ιδρυμάτων, 5 υποκαταστήματα πιστωτικών ιδρυμάτων που έχουν έδρα εκτός της Ευρωπαϊκής Ένωσης και εποπτεύονται από την Τράπεζα της Ελλάδος, καθώς δεν υπάγονται στο καθεστώς της αμοιβαίας αναγνώρισης, και 1 πιστωτικό ίδρυμα που έχει εξαιρεθεί από την εφαρμογή του ν. 3601/2007, δηλαδή το Ταμείο Παρακαταθηκών και Δανείων. Έως το τέλος Απριλίου 2011 αποχώρησαν από την Ελλάδα τρία υποκαταστήματα πιστωτικών ιδρυμάτων με έδρα σε άλλο κράτος μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ενώ ένα πιστωτικό ίδρυμα άρχισε να λειτουργεί ως υποκατάστημα πιστωτικού ιδρύματος με έδρα σε άλλο κράτος μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. 10
2.2.2. Πιστωτικά ιδρύματα που παρέχουν στην Ελλάδα υπηρεσίες εξ αποστάσεως Σύμφωνα πάντα με τα στοιχεία της Τράπεζας της Ελλάδας (2011), επιπλέον των παραπάνω πιστωτικών ιδρυμάτων που έχουν μόνιμη εμπορική παρουσία στην Ελλάδα, τραπεζικές υπηρεσίες (πληρωμών ή χρηματοδότησης) προς ελληνικά φυσικά ή νομικά πρόσωπα δύνανται, επίσης, να παρέχουν, και παρέχουν, 351 πιστωτικά ιδρύματα (έναντι 334 τον Απρίλιο του 2010), τα οποία εδρεύουν σε άλλο κράτος μέλος του Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου (ΕΟΧ). Τα εν λόγω πιστωτικά ιδρύματα εποπτεύονται από τις αρμόδιες αρχές της χώρας καταγωγής τους και, κατά τα προβλεπόμενα από τον ν. 3601/2007, έχουν απλώς γνωστοποιήσει στην Τράπεζα της Ελλάδος «ενδιαφέρον παροχής υπηρεσιών χωρίς εγκατάσταση». Η κατανομή τους αναλόγως χώρας προέλευσης τον Μάιο του 2011 απεικονίζεται στον πίνακα 2.1. Πίνακας 2.1: Πιστωτικά ιδρύματα που παρέχουν στην Ελλάδα υπηρεσίες εξ αποστάσεως Χ ώ ρ α π ρ ο έ λ ε υ σ η ς Α ρ ιθ μ ό ς ιδ ρ υ μ ά τω ν Χ ώ ρ α π ρ ο έ λ ε υ σ η ς Α ρ ιθ μ ό ς ιδ ρ υ μ ά τω ν Α υ σ τρ ία 2 8 (2 7 ) Κ ύ π ρ ο ς 7(5) Β έ λ γ ιο 6(5) Λ ιχ ν ε ν σ τ ά ιν 3(3} Γ α λλία 4 0 (3 8 ) Λ ο υ ξ ε μ β ο ύ ρ γ ο 3 3 (3 4 ) Γ ε ρ μ α ν ία 4 6 (4 3 ) Μ ά λτα 7(5) Γ ιβ ρ α λ τά ρ 6(5) Ν ο ρ β η γ ία 2(2} Δ α νία 4(5) Ο λ λ α ν δ ία 2 6 (2 5 ) Ε σ θ ο ν ία 1 (1 ) Ο υ γ γ α ρ ία 2(2} Η ν ω μ έ ν ο Β α σ ίλ ε ιο 7 9 (7 5 ) Π ο λ ω ν ία 1 ( 1 ) Ιρ λ α ν δ ία 3 0 (2 9 ) Π ο ρ το γ α λ ία 3(3) Ισ λ α ν δ ία 1 (1 ) Σ ο υ η δ ία 3(4) Ισπανία 6(6) Τ σ ε χ ία 1 ( 1 ) Ιτα λία 9(8) Φ ιν λ α ν δ ία 7(6) Σ ύ ν ο λ ο 3 5 1 ( 3 3 4 ) Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος, 2011 - στην παρένθεση είναι ο αριθμός των ιδρυμάτων κατά το 2010 11
Στο χρονικό διάστημα Απρίλιος 2010 - Μάιος 2011 ο αριθμός των πιστωτικών ιδρυμάτων αυτής της κατηγορίας αυξήθηκε κατά 5%, με σημαντικότερη συμβολή στην ανωτέρω αύξηση να παρουσιάζουν τα πιστωτικά ιδρύματα από Ηνωμένο Βασίλειο, Γερμανία και Γαλλία. Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι το 70% των πιστωτικών ιδρυμάτων που παρέχουν στην Ελλάδα εξ αποστάσεως χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες είναι εγκατεστημένα και λειτουργούν σε κράτη μέλη της ευρωζώνης. Μεταξύ των κρατών μελών της ευρωζώνης μόνο πιστωτικά ιδρύματα εγκατεστημένα στη Σλοβενία και Σλοβακία δεν έχουν γνωστοποιήσει μέχρι σήμερα σχετικό ενδιαφέρον στην Τράπεζα της Ελλάδος. 2.2.3. Λοιπές εταιρείες του χρηματοπιστωτικού συστήματος Επιπλέον των προαναφερθέντων πιστωτικών ιδρυμάτων, στην Ελλάδα λειτουργούν άλλες 54 εταιρείες (έναντι 57 τον Απρίλιο του 2010) του χρηματοπιστωτικού συστήματος, οι οποίες εξειδικεύονται στην παροχή συγκεκριμένων χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών (εκτός της αποδοχής καταθέσεων από το κοινό, υπηρεσία που σύμφωνα με τη νομοθεσία επιτρέπεται να παρέχεται μόνον από τα πιστωτικά ιδρύματα) και εποπτεύονται, επίσης, από την Τράπεζα της Ελλάδος. Η κατανομή τους, ανά κατηγορία επιχειρήσεων, έχει ως εξής: α) 10 ανταλλακτήρια Συναλλάγματος, β) 12 Εταιρείες Χρηματοδοτικής Μίσθωσης, γ) 5 Εταιρείες Πρακτορείας Επιχειρηματικών Απαιτήσεων, δ) 4 Εταιρείες Παροχής Πιστώσεων, ε) 11 Ιδρύματα Ηλεκτρονικού Χρήματος (χωρίς εγκατάσταση), στ) 2 Χρηματοδοτικά Ιδρύματα (χωρίς εγκατάσταση), ζ) 7 Ιδρύματα Πληρωμών και η) 3 Αντιπρόσωποι Ιδρυμάτων Πληρωμών (Τράπεζα της Ελλάδος, 2011). Παράλληλα, η ΕΕΤ (2011) αναφέρει ότι με εξαίρεση τα ανταλλακτήρια συναλλάγματος, ο αριθμός των εταιρειών λοιπών κατηγοριών παρουσιάστηκε αμετάβλητος ως προς τους απόλυτους αριθμούς των δραστηριοποιούμενων εταιρειών. Το γεγονός αυτό αναδεικνύει το έντονο ενδιαφέρον διεθνών χρηματοπιστωτικών οργανισμών για την ελληνική αγορά και τον έντονο μεταξύ τους ανταγωνισμό στην παροχή εξειδικευμένων χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών. Επίσης, από τον Μάιο του 2011, δύο ανταλλακτήρια συναλλάγματος και τέσσερις εταιρείες παροχής πιστώσεων που έχουν πάρει άδεια από την Τράπεζα της Ελλάδος και 12
ασκούν δραστηριότητα σύμφωνα με τις ΠΔ/ΤΕ αριθμ. 2641/2011 και 2622/2010, αντίστοιχα, δύνανται να παρέχουν κάποιες από τις υπηρεσίες πληρωμών της παραγράφου 3, του άρθρου 4 του ν. 3862/2010. Τέλος, δεν πρέπει να αγνοηθεί πως, τον Μάιο του 2011, δεκαπέντε (15) τράπεζες, από εννέα ευρωπαϊκές χώρες, διατηρούσαν στη χώρα μας γραφεία αντιπροσωπεία (Ελληνική Ενωση Τραπεζών, 2011). 2.3. Δείκτης κεφαλαιακής επάρκειας Σύμφωνα πάντα με στοιχεία της Τράπεζα της Ελλάδας (2011), ο δείκτης κεφαλαιακής επάρκειας (ΔΚΕ) των εγχώριων τραπεζών και των ομίλων τους ενισχύθηκε το 2010, εν μέσω ιδιαίτερα αρνητικών οικονομικών συνθηκών, στο 13,8% από 13,2% το 2009 για τι τράπεζες και στο 12,2% από 11,7% για τους τραπεζικούς ομίλους, ενώ ο δείκτης βασικών κεφαλαίων αυξήθηκε ελαφρώς, στο ίδιο διάστημα, σε 12,2% από 12,0% για τις τράπεζες και στο 10,9% από 10,7% για τους τραπεζικούς ομίλους, εξαιτίας της αύξησης των εποπτικών ιδίων κεφαλαίων τους και της μείωσης του σταθμισμένου ως προς τον κίνδυνο ενεργητικού. Τα διαγράμματα 2.1 και 2.2 δείχνουν την εξέλιξη των δεικτών κεφαλαιακής επάρκειας και βασικών κεφαλαίων από τον Δεκέμβρη του 2008 μέχρι το Δεκέμβρη του 2010 για τους τραπεζικούς ομίλους και για τις τράπεζες αντίστοιχα. Δείκτης Κεφαλαιακής Επάρκειας Δείκτης Βασικών Κεφαλαίων Δεκέμβριος 2008 Δεκέμβριος 2009 Δεκέμβριος 2010 Διάγραμμα 2.1: Κεφαλαιακή Επάρκεια Τραπεζικών Ομίλων (%), Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος, Έκθεση του Διοικητή για το έτος 2010, Απρίλιος 2011 Κατά συνέπεια, και παρά τις πολλαπλές αντίξοες συνθήκες της ελληνικής οικονομίας, το εγχώριο τραπεζικό σύστημα κατάφερε να βελτιώσει την κεφαλαιακή του βάση και να 13
διατηρήσει την κεφαλαιακή του επάρκεια σε επίπεδο υψηλότερο των ελάχιστων απαιτούμενων. Διάγραμμα 2.2: Κεφαλαιακή Επάρκεια Τραπεζών (%), Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος, Έκθεση του Διοικητή για το έτος 2010, Απρίλιος 2011 Τέλος, όσο αναφορά την κεφαλαιοποίηση των ελληνικών τραπεζών η ΕΕΤ (2011) αναφέρει ότι εξαιρουμένης της Τράπεζας της Ελλάδος στο τέλος Δεκεμβρίου 2010 ανήλθε στα 14 δισ. ευρώ, ποσό που αντιστοιχούσε στο 26% της συνολικής κεφαλαιοποίησης του Χρηματιστηρίου Αθηνών, έναντι της αντίστοιχης κεφαλαιοποίησης στο τέλος Δεκεμβρίου 2009 η οποία ανερχόταν στα 28 δισ. ευρώ, ποσό που αντιστοιχούσε, κατά το ίδιο χρονικό διάστημα, στο 33% της συνολικής κεφαλαιοποίησης του Χρηματιστηρίου Αθηνών. Παρά την τρέχουσα οικονομική συγκυρία, οι ελληνικές τράπεζες εξακολουθούν να διατηρούν την εμπιστοσύνη των επενδυτών, ελλήνων και ξένων, κατέχοντας την πρώτη θέση στις επενδυτικές επιλογές τους, έναντι άλλων κλάδων του ελληνικού χρηματιστηρίου. 14
2.4 Το Σύστημα Εποπτείας των Τραπεζών και η χάραξη της Νομισματικής Πολιτικής 2.4.1. Το Ευρωπαϊκό Σύστημα Κεντρικών Τραπεζών και το Ευρωσύστημα Η έκθεση της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ) το 2008 αναφέρει τα εξής για τη λειτουργία των χρηματοπιστωτικών οργανισμών στην Ευρωπαϊκή Ένωση: το Ευρωπαϊκό Σύστημα Κεντρικών Τραπεζών (ΕΣΚΤ) αποτελείται από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) και τις εθνικές κεντρικές τράπεζες των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ). Οι δραστηριότητες του ΕΣΚΤ ασκούνται σύμφωνα με τη Συνθήκη ίδρυσης της Ευρωπαϊκής Κοινότητας και το Καταστατικό του Ευρωπαϊκού Συστήματος Κεντρικών Τραπεζών και της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας ( Καταστατικό του ΕΣΚΤ ). Το ΕΣΚΤ διοικείται από τα όργανα λήψεως αποφάσεων της ΕΚΤ. Ειδικότερα, το Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΚΤ είναι αρμόδιο για τη χάραξη της νομισματικής πολιτικής, ενώ η Εκτελεστική Επιτροπή είναι εξουσιοδοτημένη να εφαρμόζει τη νομισματική πολιτική σύμφωνα με τις αποφάσεις και τις κατευθυντήριες γραμμές του Διοικητικού Συμβουλίου. Στο βαθμό που κρίνεται εφικτό και σκόπιμο και προκειμένου να διασφαλιστεί η αποτελεσματική λειτουργία, η ΕΚΤ προσφεύγει στις εθνικές κεντρικές τράπεζες για την εκτέλεση των πράξεων που εντάσσονται στα καθήκοντα του Ευρωσυστήματος. Οι εθνικές κεντρικές τράπεζες μπορούν, εφόσον είναι αναγκαίο για την εφαρμογή της νομισματικής πολιτικής, να κοινοποιήσουν στα μέλη του Ευρωσυστήματος μεμονωμένες πληροφορίες όπως λειτουργικά στοιχεία σχετικά με αντισυμβαλλομένους που συμμετέχουν στις πράξεις του Ευρωσυστήματος. Οι πράξεις νομισματικής πολιτικής του Ευρωσυστήματος εκτελούνται υπό ομοιόμορφους όρους σε όλα τα κράτη-μέλη. Τώρα όσο αναφορά το Ευρωσύστημα, πρωταρχικός του σκοπός είναι η διατήρηση της σταθερότητας των τιμών, όπως ορίζεται στο άρθρο 105 της Συνθήκης. Με την επιφύλαξη αυτού του πρωταρχικού σκοπού, το Ευρωσύστημα οφείλει να στηρίζει τις γενικές οικονομικές πολιτικές της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Κατά την επιδίωξη των σκοπών του, το Ευρωσύστημα οφείλει να ενεργεί σύμφωνα με την αρχή της ανοικτής οικονομίας της αγοράς με ελεύθερο ανταγωνισμό, που ευνοεί την αποτελεσματική κατανομή των πόρων (ibid). 15
2.4.2 Τα μέσα άσκησης νομισματικής Πολιτικής του Ευρωσυστήματος Για να επιτυγχάνει τους σκοπούς του, το Ευρωσύστημα διαθέτει μια σειρά από μέσα νομισματικής πολιτικής. Πιο αναλυτικά. διενεργεί πράξεις ανοικτής αγοράς, παρέχει πάγιες διευκολύνσεις και απαιτεί από τα πιστωτικά ιδρύματα να τηρούν υποχρεωτικά ελάχιστα αποθεματικά σε λογαριασμούς στο Ευρωσύστημα. Πιο συγκεκριμένα, αυτά τα μέσα είναι τα εξής: Οι πράξεις ανοικτής αγοράς Πάγιες Διευκολύνσεις Υποχρεωτικά Ελάχιστα Αποθεματικά Αντισυμβαλλόμενοι (Ευρωπαϊκή Κεντρικής Τράπεζα, 2008) Α) Πράξεις ανοικτής αγοράς Οι πράξεις ανοικτής αγοράς παίζουν σημαντικό ρόλο στη νομισματική πολιτική του Ευρωσυστήματος και αποσκοπούν στον επηρεασμό των επιτοκίων, τη διαχείριση των συνθηκών ρευστότητας στην αγορά και τη σηματοδότηση της κατεύθυνσης της νομισματικής πολιτικής. Το Ευρωσύστημα διαθέτει πέντε είδη μέσων για τη διενέργεια πράξεων ανοικτής αγοράς. Το σπουδαιότερο μέσο είναι οι αντιστρεπτές συναλλαγές (πράξεις βάσει συμφωνιών επαναγοράς ή δάνεια έναντι ενεχύρου). Το Ευρωσύστημα δύναται ακόμη να χρησιμοποιεί οριστικές συναλλαγές, την έκδοση πιστοποιητικών χρέους, πράξεις ανταλλαγής νομισμάτων και την αποδοχή καταθέσεων καθορισμένης διάρκειας. Οι πράξεις ανοικτής αγοράς διενεργούνται με πρωτοβουλία της ΕΚΤ, η οποία αποφασίζει επίσης με ποιο μέσο και υπό ποιους όρους και προϋποθέσεις θα εκτελεστούν. Εκτελούνται με τακτικές δημοπρασίες, με έκτακτες δημοπρασίες ή με διμερείς διαδικασίες. 16
Β) Πάγιες διευκολύνσεις Σκοπός των πάγιων διευκολύνσεων είναι η παροχή και απορρόφηση ρευστότητας με διάρκεια μίας ημέρας (μέχρι την επόμενη εργάσιμη ημέρα), η σηματοδότηση της γενικής κατεύθυνσης της νομισματικής πολιτικής και ο επηρεασμός των επιτοκίων της αγοράς για τοποθετήσεις διάρκειας μίας ημέρας. Προβλέπονται δύο πάγιες διευκολύνσεις, τις οποίες οι αποδεκτοί αντισυμβαλλόμενοι χρησιμοποιούν με δική τους πρωτοβουλία, εφόσον πληρούν ορισμένες λειτουργικές προϋποθέσεις πρόσβασης. Γ) Υποχρεωτικά Ελάχιστα Αποθεματικά Το σύστημα υποχρεωτικών ελάχιστων αποθεματικών του Ευρωσυστήματος ισχύει για τα πιστωτικά ιδρύματα της ζώνης του ευρώ και αποσκοπεί κυρίως στη σταθεροποίηση των επιτοκίων της αγοράς χρήματος και στη δημιουργία (ή τη διεύρυνση) διαρθρωτικού ελλείμματος ρευστότητας. Τα υποχρεωτικά ελάχιστα αποθεματικά κάθε ιδρύματος καθορίζονται με βάση ορισμένα στοιχεία του ισολογισμού του. Επιδιώκοντας τη σταθεροποίηση των επιτοκίων, το σύστημα υποχρεωτικών ελάχιστων αποθεματικών του Ευρωσυστήματος παρέχει στα ιδρύματα τη δυνατότητα να τηρούν τα υποχρεωτικά ελάχιστα αποθεματικά τους σε μέσα επίπεδα. Η συμμόρφωση με την υποχρέωση τήρησης ελάχιστων αποθεματικών διαπιστώνεται με βάση τα μέσα ημερήσια υπόλοιπα κατά τη διάρκεια της περιόδου τήρησης. Επί των υποχρεωτικών αποθεματικών τα οποία τηρούν τα ιδρύματα καταβάλλεται τόκος, με το επιτόκιο των πράξεων κύριας αναχρηματοδότησης του Ευρωσυστήματος. Δ) Αντισυμβαλλόμενοι Το πλαίσιο άσκησης της νομισματικής πολιτικής του Ευρωσυστήματος διαμορφώνεται κατά τρόπο ώστε να μπορεί να συμμετέχει ευρύ φάσμα αντισυμβαλλομένων. Τα ιδρύματα που υπόκεινται στην υποχρέωση τήρησης ελάχιστων αποθεματικών σύμφωνα με το Άρθρο 19.1 του Καταστατικού του ΕΣΚΤ μπορούν να προσφεύγουν στις πάγιες διευκολύνσεις και να συμμετέχουν στις πράξεις ανοικτής αγοράς που εκτελούνται μέσω τακτικών δημοπρασιών καθώς και οριστικών συναλλαγών. Το Ευρωσύστημα δύναται 17
να επιλέξει έναν περιορισμένο αριθμό αντισυμβαλλομένων που θα συμμετέχει στις πράξεις εξομάλυνσης των βραχυχρόνιων διακυμάνσεων της ρευστότητας. Προκειμένου για πράξεις ανταλλαγής νομισμάτων για τους σκοπούς της νομισματικής πολιτικής, χρησιμοποιούνται φορείς που δραστηριοποιούνται στην αγορά συναλλάγματος. Η ομάδα των αντισυμβαλλομένων για τις πράξεις αυτές περιορίζεται στα ιδρύματα εκείνα της ζώνης του ευρώ που επιλέγονται από το Ευρωσύστημα για τις παρεμβάσεις του στην αγορά συναλλάγματος. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι το Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΚΤ διατηρεί το δικαίωμα να τροποποιεί τα μέσα, τις προϋποθέσεις, τα κριτήρια και τις διαδικασίες για τη διενέργεια των πράξεων νομισματικής πολιτικής του Ευρωσυστήματος. Σχετικά με τον ρόλο του Ευρωσυστήματος η Τράπεζα της Ελλάδας (2011) αναφέρει ότι είναι πολύ σημαντικός για τη διαφύλαξη της χρηματοπιστωτικής σταθερότητας στη ζώνη του ευρώ και για τη στήριξη του ελληνικού πιστωτικού συστήματος. Πιο αναλυτικά, η Τράπεζα σε έκθεσή της αναφέρει ότι οι παρεμβάσεις του Ευρωσυστήματος στη διατραπεζική αγορά και στις αγορές τίτλων και τα μέτρα που θεσπίστηκαν στις αρχές Μαΐου του 2010 από το Συμβούλιο των Υπουργών Οικονομίας και Οικονομικών (Ε^ίιη) και τα κράτη-μέλη για τη διαφύλαξη της χρηματοπιστωτικής σταθερότητας στην Ευρώπη συνέβαλαν σε κάποιο περιορισμό των εντάσεων. Προς αυτή την κατεύθυνση συνέτεινε και η ιδιαίτερα σημαντική για την Ελλάδα απόφαση, που ελήφθη τότε, ότι το Ευρωσύστημα θα χορηγεί χρηματοδότηση στα πιστωτικά ιδρύματα έναντι των εμπορεύσιμων χρεογράφων του Ελληνικού Δημοσίου (και εκείνων που καλύπτονται από εγγύηση του Ελληνικού Δημοσίου) ανεξαρτήτως των πιστωτικών τους διαβαθμίσεων. Ωστόσο, ισχυρές εντάσεις στις χρηματοπιστωτικές αγορές παρουσιάστηκαν και αργότερα μέσα στο 2010, ιδιαίτερα το τελευταίο τρίμηνο. 18
2.5. Το Σύμφωνο της Βασιλείας ΙΙ 2.5.1. Η επιτροπή της Βασιλείας και ο εσωτερικός έλεγχος των τραπεζικών ιδρυμάτων Παράλληλα με τις ευκαιρίες ανάπτυξης που καλούνται να εκμεταλλευτούν οι Ελληνικές τράπεζες, έχουν αυξηθεί οι κίνδυνοι αλλά και οι υποχρεώσεις προσαρμογής τους στο Ευρωπαϊκό και διεθνές θεσμικό πλαίσιο που επιβάλλουν κυρίως τα διεθνή λογιστικά πρότυπα και η Βασιλεία ΙΙ. Οι διαδικασίες αυτές, απαιτούν τη διάθεση σημαντικών πόρων, οικονομικών και ανθρώπινων από τις τράπεζες, δημιουργούν όμως συνθήκες διάφανης απεικόνισης των χρηματοοικονομικών στοιχείων των τραπεζών, αποτελεσματικότερης διαχείρισης των κινδύνων και νέες συνθήκες εταιρικής διακυβέρνησης. Ο τομέας της διαχείρισης κινδύνων γίνεται ολοένα και πιο σημαντικός λόγω των απαιτήσεων του δεύτερου συμφώνου της επιτροπής της Βασιλείας (Basel II) αλλά και των οδηγιών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, απαιτήσεις και οδηγίες που πρέπει να υιοθετηθούν από όλες τις τράπεζες διεθνώς. Ως προς τους κινδύνους που αντιμετωπίζει ένα χρηματοπιστωτικό ίδρυμα και τον τρόπο διαχείρισής τους, μπορούν να διακριθούν: 1) Διαχείριση πιστωτικού κινδύνου: Ο πιστωτικός κίνδυνος αναφέρεται στην πιθανότητα αθέτησης των υποχρεώσεων από τους χρηματοδοτούμενους πελάτες. Σημαντικό τμήμα της διαχείρισης πιστωτικού κινδύνου για την τράπεζα, αποτελεί η ανάπτυξη νέων και η συνεχής βελτίωση των υφιστάμενων συστημάτων αξιολόγησης της πιστοληπτικής ικανότητας των πελατών. Η τράπεζα, στα πλαίσια της εφαρμογής του νέου κανονιστικού πλαισίου της Βασιλείας ΙΙ και της ανάγκης ενεργητικής διαχείρισης του πιστωτικού κινδύνου, αναπτύσσει σύγχρονα συστήματα για την πληρέστερη αξιολόγηση των πιστούχων και την πιο έγκαιρη και έγκυρη πρόγνωση της πιθανότητας αφερεγγυότητάς τους. 2) Διαχείριση κινδύνου ρευστότητας: Ο κίνδυνος ρευστότητας αναφέρεται σε πιθανή αδυναμία της τράπεζας να ανταποκριθεί στις ταμειακές της υποχρεώσεις. 3) Διαχείριση κινδύνου αγοράς: Η τράπεζα προκειμένου να ελέγχει αποτελεσματικά τους κινδύνους αγοράς, που απορρέουν από το σύνολο των δραστηριοτήτων της, μπορεί να προχωρήσει σε περαιτέρω αξιοποίηση των εσωτερικών συστημάτων παρακολούθησης και διαχείρισης κινδύνου. 19
4) Διαχείριση λειτουργικού κινδύνου: Η διαχείριση σε νέα βάση των λειτουργικών κινδύνων είναι η επιπρόσθετη απαίτηση που τίθεται από τη νέα συνθήκη της Βασιλείας (Basel II). Ενδεχόμενη ζημιά από λειτουργικούς κινδύνους μπορεί να προκύψει ως συνέπεια της αναποτελεσματικότητας στις εσωτερικές διαδικασίες και συστήματα, είτε λόγω εξωτερικών παραγόντων είτε λόγω του ανθρώπινου παράγοντα. Η προληπτική διαχείριση των λειτουργικών κινδύνων έχει θετική επίδραση στην ποιότητα και την απρόσκοπτη λειτουργία της τράπεζας και των θυγατρικών της. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται σε θέματα ασφάλειας, με την υλοποίηση νέας πολιτικής ασφάλειας πληροφοριακών συστημάτων και την κάλυψη των δραστηριοτήτων ηλεκτρονικής τραπεζικής. Η αποτελεσματικότητα των συστημάτων βελτιώνεται διαρκώς, με στόχο την εξυπηρέτηση των συμφερόντων των μετόχων, την ικανοποίηση των συνεχώς εξελισσόμενων αναγκών των πελατών της τράπεζας και την εξέλιξη των εργαζομένων της. Εσωτερικός έλεγχος Ο Εσωτερικός έλεγχος, διεθνώς και στην Ελλάδα, διαρκώς βελτιώνεται και διαφοροποιείται από την κλασική έννοια του κατασταλτικού ελέγχου της επιθεώρησης. Το σύστημα εσωτερικού ελέγχου μιας τράπεζας, οφείλει να περιλαμβάνει '. ο Τον καθορισμό των πολιτικών της τράπεζας και την ύπαρξη κατάλληλου οργανωτικού σχήματος. ο Την καθιέρωση και εφαρμογή αποτελεσματικών διαδικασιών για την εκτέλεση των εργασιών της και τη δημιουργία κατάλληλων επιπέδων ευθυνών, όπου ενσωματώνονται τα κατάλληλα μέτρα ελέγχου. ο Τη δημιουργία κατάλληλων συστημάτων προϋπολογισμού και απολογισμών. ο Την αποτελεσματική διοικητική πληροφόρηση. ο Τον έλεγχο των συστημάτων πληροφορικής. ο Τη διασφάλιση της αξιοπιστίας των πληροφοριακών συστημάτων. Ο εσωτερικός έλεγχος για τις Ελληνικές τράπεζες εισήχθη με την Πράξη Διοικητού της τράπεζας της Ελλάδος 2438/1998 και βελτιώθηκε με την πρόσφατη Πράξη 2577/2006. (Κουμπλής, 2006) 20