ƒ ƒ ªª À -O π À/ -E π À π À T π MAPKAKH ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ ÕÌÛÙÂÚÓÙ Ì Ηπαρο σα εισήγηση αφορά ένα ερευνητικ πρ γραµµα που βρίσκεται ακ - µη σε προκαταρκτικ στάδιο, γεγον ς που επιβάλλει την αναφορά σε γενικές µ νο γραµµές στην ως τώρα πορεία του, στους στ χους, στη σηµασία, στο περιεχ µενο και στην τεχνική του υποστήριξη. Απ τον Οκτώβριο του 1996 χρ νο έναρξης υλοποίησης του προγράµµατος µε µια πολλά υποσχ µενη προκαταρκτική φάση ως σήµερα, το πρ γραµµα γνώρισε διάφορες φάσεις, λ γω προβληµάτων τεχνικής και οικονοµικής φ σης, που αντιµετωπίσαµε στο διάστηµα αυτ. Στο πλαίσιο της προκαταρκτικής εκείνης φάσης, η συνάδελφος M. Janssen κι εγώ, σε συνεργασία µε τον συντονιστή του προγράµµατος A.F. van Gemert, θέσαµε τους ερευνητικο ς στ χους, καταρτίσαµε µεγάλο µέρος της µακροδοµής, διαγράψαµε το περιεχ µενο των γλωσσικών επιπέδων των ληµµάτων που θα επεξεργαστο µε, µελετήσαµε βασικά στοιχεία της µικροδοµής, µέσω δηµιουργίας µοντέλων ληµµάτων ανά γραµµατική κατηγορία, και δοκιµάσαµε πειραµατικά τις διαθέσιµες τεχνικές δυνατ τητες. 1 Απροσδ κητες, µως, επιπλοκές, που παρουσιάστηκαν ως προς την ηλεκτρονική υποστήριξη και τη χρηµατοδ τηση, επέβαλαν µια επτάµηνη περίοδο στασι- µ τητας, για να εξευρεθο ν ικανοποιητικές λ σεις. Τη στασιµ τητα ακολο θησε µια περίοδος έντονων ζυµώσεων, για να καταλήξουµε την 1η Νοεµβρίου 1997 στην έναρξη δε τερης προκαταρκτικής φάσης, που διαρκεί ως την 1η Ιανουαρίου 1998, ηµεροµηνία επίσηµης και ουσιαστικής έναρξης του προγράµµατος. Το ερευνητικ αυτ πρ γραµµα, που αναµένεται να ολοκληρωθεί τον Ιο νιο του 2001, υλοποιείται µε πρωτοβουλία του Τµήµατος Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστηµίου του Άµστερνταµ και ειδικά του νυν καθηγητή A.F. van Gemert, και µε την επιστηµονική συνεργασία του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, αξιοποιώντας την εµπειρία που έχει αποκτηθεί τα τελευταία χρ νια στον τοµέα 1. Το λογισµικ εισαγωγής ληµµάτων στη γλώσσα-πηγή και στη γλώσσα-στ χο, που διαθέταµε, λεγ ταν Dict-Edit. Είχε σχεδιαστεί για υπολογιστή Macintosh στις αρχές της δεκαετίας του 1990, ειδικά για τις ανάγκες εν ς ελληνο-ολλανδικο λεξικο, απ το Κέντρο Πληροφορικής της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηµίου του Άµστερνταµ. Η λειτουργία του αποδείχτηκε εκ των υστέρων προβληµατική, και η δυνατ τητα αυτ µατης αντιστροφής των δεδοµένων, που είχαν εισαχθεί, αµφίβολη.
122 T π MAPKAKH της λεξικογραφίας, µέσα στον ίδιο πανεπιστηµιακ χώρο. 2 Επιδοτείται, κατά κ ριο λ γο, απ την Ένωση Ολλανδικής Γλώσσας (Nederlandse Taalunie) και ειδικ τερα απ την Επιτροπή Λεξικογραφικών Π ρων Μετάφρασης (Commissie voor Lexicografische Vertaalvoorzieningen, CLVV), µε επικεφαλής τον καθηγητή W. Martin, και, κατά δε τερο λ γο, απ τη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστηµίου του Άµστερνταµ. Yπάρχει, επίσης, οικονοµική αρωγή και απ ελληνικής πλευράς (απ το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, υπ µορφήν επιστηµονικής συνεργασίας, και απ άλλους φορείς). Αρχικά, το πρ γραµµα είχε ως στ χο να αποτελέσει συνέχεια της προσπάθειας που ξεκίνησε το 1988 ο Oλλανδ ς ελληνιστής M. van Pinxteren, σε συνεργασία µε τη Φιλοσοφική Σχολή, για να συνταχθο ν δ ο λεξικά, ελληνο-ολλανδικ και ολλανδο-ελληνικ, 50.000 ληµµάτων. Τώρα, ο αρχικ ς αυτ ς στ χος έχει απ τη µια πλευρά διευρυνθεί και απ την άλλη περιοριστεί: περιλαµβάνει, καταρχήν, τη δηµιουργία ηλεκτρονικής βάσης δεδοµένων της ελληνικής και της ολλανδικής γλώσσας και, κατά δε τερον, τη σ νταξη δ ο δίγλωσσων ερµηνευτικών λεξικών που, µε 40.000 λήµµατα το καθένα, παρµένα απ τη βάση δεδο- µένων, θα εξυπηρετο ν τις ανάγκες στον τοµέα της µετάφρασης τ σο του Oλλανδο /Φλαµανδο σο και του Έλληνα χρήστη. Για να επιτευχθεί η ταυτ χρονη χρήση των ληµµάτων και απ τους δ ο χρήστες, για να είναι, δηλαδή, τα λεξικά διπλής κατε θυνσης (bidirectional), επιλέξαµε ως µεταγλώσσα τη διεθνή επιστηµονική ορολογία (αγγλίζουσα και λατινίζουσα), για να παράσχουµε πληροφορίες σε µορφολογικ και υφολογικ επίπεδο. Παράλληλα, σε περίπτωση πολυσηµίας στη γλώσσα-πηγή, δίδονται επεξηγηµατικές πληροφορίες για κάθε σηµασία µ νο στα ελληνικά, αν αυτές απευθ νονται στον ελλην φωνο χρήστη, ή µ νο στα ολλανδικά, αν προορίζονται για τη διευκ λυνση του ολλανδ φωνου χρήστη. Ποιος είναι µως αυτ ς ο ολλανδ φωνος και ο ελλην φωνος χρήστης των λεξικών; Απ τη µια πλευρά πρ κειται για τον Oλλανδ /Φλαµανδ µαθητή νεοελληνικής γλώσσας στη δευτεροβάθµια εκπαίδευση, 3 τον ενήλικα µαθητή στα 2. Αυτή τη στιγµή βρίσκονται σε εξέλιξη στη Φιλοσοφική Σχολή ακ µη οκτώ λεξικογραφικά ερευνητικά προγράµµατα: σ νταξη λεξικών απ και προς τα ολλανδικά και τις ακ λουθες γλώσσες: δανικά, πολωνικά, ρωσικά, αραβικά, ιταλικά, κροατικά, λατινικά και ρουµανικά. 3. Η προώθηση της διδασκαλίας των νέων ελληνικών στη δευτεροβάθµια ολλανδική εκπαίδευση εντάσσεται στο πλαίσιο της πολιτικής υποστήριξης των λιγ τερο διαδεδοµένων επίσηµων γλωσσών των κρατών-µελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οποία υλοποιείται, απ το 1989, µέσω του κοινοτικο προγράµµατος Lingua και, απ το 1995, µέσω του Socrates. Περισσ τερα στοιχεία για το τελευταίο πρ γραµµα βλ. στο Official Journal of the European Communities 1995, που δηµοσιε εται η σχετική απ φαση δηµιουργίας του. Tο πρ γραµµα συµφωνεί, επίσης, και µε τη γενικ τερη πολιτική του ολλανδικο υπουργείου Παιδείας, το οποίο µέσω ειδικών επιτροπών (Vakontwikkelgroep Moderne Vreemde Talen και Commissie Vernieuwing Eindexamenprogramma s Moderne Vreemde Talen) στοχε ει στην προώθηση χι µ νο των «µεγάλων» σ γχρονων ευρωπαϊκών γλωσσών, αλλά και των «µικρών» (π.χ. ρωσικών, ισπανικών, ιταλικών), καθώς επίσης και των γλωσσών µειονοτικών οµάδων (π.χ. τουρκικών και αραβικών).
ƒ ƒ ªª À -O π À/ -E π À π À 123 πολυάριθµα νυχτερινά επιµορφωτικά κέντρα, 4 τον φοιτητή νεοελληνικής φιλολογίας 5 και τον καθηγητή νεοελληνικών στη δευτεροβάθµια και την τριτοβάθµια εκπαίδευση. Απ την άλλη, πρ κειται για τον Έλληνα φοιτητή στην Ολλανδία και το Βέλγιο, και τον καθηγητή στα σχολεία µητρικής γλώσσας, πρωτοβάθµιας και δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης, στις ίδιες χώρες. Και, φυσικά, δεν πρέπει να παραλείψουµε εδώ τον µεταφραστή-διερµηνέα, εργαζ µενο σε οργανισµο ς της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και τον επιχειρηµατία, που χρησιµοποιο ν τις δυο αυτές γλώσσες ως εργαλείο δουλειάς. Οι γλωσσικές ανάγκες των ατ µων αυτών σε θέµατα µετάφρασης δεν καλ πτονται αυτή τη στιγµή επαρκώς, αφο γίνεται χρήση είτε µιας ενδιάµεσης βοηθητικής γλώσσας (αγγλικών, γαλλικών, γερµανικών) 6 είτε των τριών υπαρχ ντων ελληνο-ολλανδικών και ολλανδο-ελληνικών λεξικών, 7 που είναι µως πεπαλαιωµένα ή παρουσιάζουν µεγάλες ελλείψεις. Με δεδοµένη, µάλιστα, την ευρωπαϊκή ενοποίηση και την ενίσχυση των ελληνο-ολλανδικών σχέσεων, το κεν που δηµιουργείται απ την έλλειψη εν ς αποτελεσµατικο εργαλείου µετάφρασης καθίσταται λο και µεγαλ τερο. Στην κάλυψη αυτο του κενο έγκειται ακριβώς και η σηµασία του προγράµµατος, το οποίο φιλοδοξεί να προσφέρει ένα επιστηµονικ εργαλείο, ικαν να επιλ σει τα τεράστια µεταφραστικά προβλήµατα που ταλανίζουν χρ νια τώρα σους ασχολο νται µε το γλωσσικ ζε γος ολλανδικά-ελληνικά και αντίστροφα. Για να εξασφαλίσουµε την επιτυχία του προγράµµατος, κινο µαστε προς δ ο κατευθ νσεις: 1. σε επίπεδο µακροδοµής επιδιώκουµε την κατάρτιση µιας, κατά το δυνατ ν, πλήρους και σ γχρονης βάσης δεδοµένων, και 2. σε επίπεδο µικροδοµής στοχε ουµε στην καταγραφή των ακ λουθων γλωσσικών επιπέδων: φωνητικής, δηλαδή προφοράς, ορθογραφίας, µορφολογίας, σ νταξης, σηµασιών, συνδυαστικ τητας (combinatorics) και φους. Ως προς τη µακροδοµή, θα ήθελα να επισηµάνω τι στηρίζεται σε δ ο άξονες: (α) στο ελληνικ ληµµατολ γιο που συντάξαµε στην προκαταρκτική φάση στε- 4. Πρ κειται για τα Volksuniversiteiten, που προσφέρουν διδασκαλία της νεοελληνικής σε λα τα επίπεδα εκµάθησης, έναντι χαµηλών διδάκτρων. 5. Νεοελληνική φιλολογία και γλώσσα διδάσκονται σε τέσσερα πανεπιστήµια στην Ολλανδία και το Βέλγιο: στο Xρ νινγκεν, το Άµστερνταµ, την Αµβέρσα και τις Βρυξέλλες. 6. Κυρίως χρησιµοποιο νται τα ακ λουθα λεξικά σε συνδυασµ µε δίγλωσσα ολλανδικής: (i) Stavropoulos Hornby 1977, και (ii) Wendt 1995. 7. Πρ κειται για: (i) van Dijk-Wittop Koning 1991 6. Περιέχει 3.000 λήµµατα και, παρ λα τα θετικά του σηµεία, δεν ξεπερνά το επίπεδο εν ς βασικο λεξιλογίου (ii) Imbrechts 1981 µε 17.000 λήµµατα (iii) Imbrechts 1982 µε 20.000 λήµµατα, (iv) Lindenburg 1988 µε 35.000 λήµµατα, που αντλο νται, ως επί το πλείστον, απ έργα νεοελληνικής λογοτεχνίας, γραµµένα µέχρι τη δεκαετία του 1950. Αναλυτικά για τα αρνητικά και θετικά σηµεία των παραπάνω λεξικών βλ. στο van Gemert 1996, που παρουσιάζονται λεπτοµερώς λα τα λεξικά που χρησιµοποιο νται αυτή τη στιγµή, κατά την εκµάθηση της ελληνικής γλώσσας απ ολλανδ φωνους, και αντίστροφα.
124 T π MAPKAKH ρα απ αντιπαραβολή τριών λεξικών της ελληνικής και εν ς δίγλωσσου (Stavropoulos 1988 Σ γχρονο Λεξικ της Νεοελληνικής γλώσσας 1991 Τεγ πουλος Φυτράκης 1991 4 Κριαράς 1995) και το οποίο ελέγχεται απ συνεργάτες του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, ώστε να πάρει την τελική του µορφή, και (β) σε ηλεκτρονική βάση δεδοµένων της ολλανδικής γλώσσας (Referentiebestand Nederlands, RBN), 8 που ετοιµάζεται απ την Επιτροπή Λεξικογραφικών Π ρων Μετάφρασης και έχει τεθεί στη διάθεσή µας. Η βάση αυτή θα περιέχει 40.000 λήµµατα της ολλανδικής στην οριστική τους µορφή, και βασίζεται τ σο σε σώ- µατα κειµένων σο και σε καταλ γους συχν τητας ληµµάτων. Η τελική µορφή του ληµµατολογίου θα αποτελέσει το θεµέλιο για την κατε θυνση ελληνικά-ολλανδικά και, αντεστραµµένα, θα λειτουργήσει ως συµπλήρωµα της βάσης RBN για την κατε θυνση ολλανδικά-ελληνικά. Ως προς τη µικροδοµή, θα ήθελα να κάνω ορισµένες επισηµάνσεις: 1. Η προφορά θα σηµειωθεί σ µφωνα µε το ιεθνές Φωνητικ Aλφάβητο απ συνεργάτες του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας. 2. Θα περιληφθο ν οι εν χρήσει παραλλαγές του λήµµατος ως προς τον τ νο ή τον τ πο, οι οποίες θα αποτελέσουν και παραπεµπτικά λήµµατα. 3. Στο µορφολογικ επίπεδο θα συµπεριλάβουµε τα ακ λουθα στοιχεία: το γένος του ουσιαστικο, τα παραθετικά του επιθέτου και το παράγωγο επίρρηµά του, τους χρ νους και τη µετοχή παρακειµένου του ρήµατος και το είδος της αντωνυµίας, του επιρρήµατος, του αριθµητικο, του άρθρου και του συνδέσµου. Θα σηµειώνονται µ νον σοι απ τους παραπάνω τ πους παρουσιάζουν κάποια ανωµαλία. Σε περίπτωση οµαλής κλίσης και σχηµατισµο θα γίνεται παραποµπή σε εκτενές γραµµατικ παράρτηµα. 4. Οι συντακτικές πληροφορίες θα περιλαµβάνουν διάφορα στοιχεία. Για το ουσιαστικ και το επίθετο θα δηλώνεται η σ νταξή τους µε συγκεκρι- µένη πρ θεση, πτώση ή σ νδεσµο. Για το ενεργητικ ή αποθετικ ρήµα θα δηλώνεται αν είναι µεταβατικ, αµετάβατο ή απρ σωπο και για το ρήµα µε παθητική µορφολογία αν έχει παθητική, µέση, αυτοπαθή ή αλληλοπαθή διάθεση. Για την αντωνυµία θα δηλώνεται η έναρθρη ή χι χρήση της και η χρήση της ως επιθετικο ή ονοµατικο προσδιορισµο. Ανάλογα στοιχεία δίδονται και για τις υπ λοιπες γραµµατικές κατηγορίες. 9 8. Σχετικά µε στοιχεία της µακροδοµής καθώς και της µικροδοµής ( σον αφορά τα ουσιαστικά) της βάσης αυτής βλ. Martin 1997. 9. Για το επίρρηµα δηλώνεται η χρήση του ως επιθετικο προσδιορισµο και η σ νταξή του µε πρ θεση ή σ νδεσµο. Για την πρ θεση αναφέρουµε την πτώση µε την οποία συντάσσεται. Για το αριθ- µητικ δηλώνεται η χρήση του ως επιθετικο ή ονοµατικο προσδιορισµο και η σ νταξή του µε κτητική αντωνυµία. Για τον σ νδεσµο δηλώνουµε τη σ νταξή του µε συγκεκριµένη έγκλιση και χρ νο ρήµατος, και τη χρήση του για παρατακτική ή υποτακτική σ νδεση. Τέλος, για το µ ριο µας ενδιαφέρει η σ νταξή του µε συγκεκριµένη έγκλιση και χρ νο ρήµατος ή συγκεκριµένη πτώση.
ƒ ƒ ªª À -O π À/ -E π À π À 125 5. Σε επίπεδο σηµασιολογικ θα δοθο ν στοιχεία, πως π.χ. αν ένα ουσιαστικ είναι συγκεκριµένο ή αφηρηµένο, αν ο σχηµατισµ ς εν ς επιρρήµατος συνδέεται µε συγκεκριµένες µ νο σηµασίες του επιθέτου, αν υπάρχει σχή- µα συνεκδοχής κτλ. Οδηγ για την επεξεργασία των ληµµάτων στο ελληνοολλανδικ τµήµα θα αποτελέσει το Λεξικ της σ γχρονης ελληνικής δη- µοτικής γλώσσας του Κριαρά. Για το ελληνο-ολλανδικ λεξικ οι παραδειγµατικές φράσεις που θα επεξηγο ν κάθε σηµασία θα αντληθο ν κυρίως απ τη βάση RBN, αφο θα έχουν µεταφραστεί απ τα ολλανδικά. Θα συµπληρωθο ν, επίσης, µε άλλες, προερχ µενες απ το παραπάνω λεξικ. 6. Στοιχεία συνδυαστικ τητας που θα προσπαθήσουµε να αποδώσουµε είναι οι ιδιωτισµοί, 10 οι λεξικές, στερε τυπες και παροιµιακές φράσεις, ο συνδυασµ ς του λήµµατος µε συγκεκριµένη πρ θεση ή σ νδεσµο (grammatical collocation ή lexical collocation). 7. Στοιχεία φους που θα µας απασχολήσουν είναι, µεταξ άλλων, το επίπεδ του (επίσηµο, λαϊκ κτλ.) και το θέµα των αποχρώσεων (connotation) που µπορεί να έχει µια σηµασία του λήµµατος. Για να µπορέσουµε να συµπεριλάβουµε σε κάθε λήµµα λα τα στοιχεία που προαναφέρθηκαν, πρέπει να διαθέτουµε αξι πιστη ηλεκτρονική υποστήριξη. Η πειραµατική χρήση του λογισµικο Dict-Edit, δυστυχώς, δεν κατέληξε παρά σε αναζήτηση νέων λ σεων. Ο ηµιτελής χαρακτήρας του µας οδήγησε στη χρήση του λογισµικο OMBI (Reversible Bilingual Lexical Database) 11 για λειτουργικ Windows, που σχεδιάστηκε απ την επιτροπή CLVV. Αυτ το λογισµικ επιτρέπει στον χρήστη να επεξεργάζεται τα λήµµατα σε λα τα γλωσσικά επίπεδα που προαναφέραµε, µέσω σειράς πεδίων που µπορο ν να συµπεριλάβουν λες τις σχετικές πληροφορίες (Wijne, van Elswijk, Maks & Martin 1997). Επίσης, αντιστρέφοντας αυτ µατα λα τα δεδοµένα που έχουν εισαχθεί, δίνει τη δυνατ τητα να δουλε ει κανείς και προς τις δ ο γλωσσικές κατευθ νσεις ταυτ χρονα, µε αποτέλεσµα σηµαντική εξοικον µηση χρ νου. Φυσικά, πάντοτε απαιτείται έλεγχος, αφο συχνά γίνονται λάθη κατά την αντιστροφή. Γι αυτ ν τον λ γο, άλλωστε, έχει ήδη συσταθεί ένα συµβουλευτικ ργανο απ ελληνιστές, που θα ελέγχει τα λήµµατα και θα προτείνει κατάλληλες λ σεις, ταν αυτ απαιτείται. Ταυτ χρονα, µια τριµελής επιστηµονική επιτροπή εποπτε ει την πρ οδο των εργασιών στο σ νολ τους. Η µελλοντική πορεία του προγράµµατος ελπίζουµε να δείξει τι τα προβλήµατα που ως τώρα παρεµπ δισαν την οµαλή του εξέλιξη δεν αποτελο ν πα- 10. Πρ κειται για ειδικο ς ιδιωτισµο ς, που συνδέονται µε µια απ τις σηµασίες του λήµµατος, και γενικο ς, που αναφέρονται σε ολ κληρο το λήµµα. 11. Για τα στοιχεία για τα κ ρια χαρακτηριστικά και τη δοµή του λογισµικο αυτο βλ. Martin Tamm 1996.
126 T π MAPKAKH ρά παρελθ ν. Τέλος, ελπίζουµε να είναι τέτοια η πορεία, ώστε σ ντοµα να είµαστε σε θέση να παρουσιάσουµε πορίσµατα. Bιβλιογραφικές αναφορές IMBRECHTS, K. 1981. Zakwoordenboek Nieuwgrieks-Nederlands, (µε τη συνεργασία του A. Γκαραλέα). Zutphen: Thieme.. 1982. Zakwoordenboek Nederlands-Nieuwgrieks (µε τη συνεργασία του A. Γκαραλέα). Zutphen: Thieme. KΡΙΑΡΑΣ, E. 1995. Λεξικ της Σ γχρονης Ελληνικής ηµοτικής Γλώσσας. Aθήνα: Eκδοτική Aθηνών. LINDENBURG, M.A. 1988. Woordenboek Nieuwgrieks-Nederlands. Delft. MARTIN, W. 1997. Referentiebestand Nederlands. Instructies en documentatie. Amsterdam: CLVV. MARTIN, W. & A. TAMM. 1996. OMBI: An editor for constructing reversible lexical databases. Στο Euralex 96 (Πρακτικά Συνεδρίου, Göteborg 1996), επιµ. M. Gellerstam, J. Järborg, S.G. Malmgren, K. Noren, L. Rogström & C. Röjder Papmehl, 675-687. Göteborg: Göteborg University, Department of Swedish. Official Journal of the European Communities. 1995. L87/10. STAVROPOULOS, D.N. 1988. Oxford Greek-English Learner s Dictionary. Oxford: Oxford University Press. STAVROPOULOS, D.N. & A.S. HORNBY. 1977. Oxford English-Greek Learner s Dictionary. Oxford: Oxford University Press. Σ γχρονο Λεξικ της Nεοελληνικής Γλώσσας. 1991. Aθήνα: Πατάκης. ΤΕΓ ΠΟΥΛΟΣ ΦΥΤΡΑΚΗΣ. 1991 4. Eλληνικ λεξικ. Aθήνα: Aρµονία. Van DIJK-WITTOP KONING, A.M. 1991 6. Basis woordenlijst Nieuwgrieks, Basic Lexicon. Coutinho: Muiderberg. Van GEMERT, A. 1996. Overzicht woordenboeken Nieuwgrieks. Lychnari 3: 29-30. WENDT, H.F. 1995. Langenscheidts Taschenwörterbuch Neugriechisch. Neugriechisch-Deutch. Deutch-Neugriechisch. Berlin: Langenscheidt. WIJNE, C., M. Van ELSWIJK, I. MAKS & W. MARTIN. 1997. OMBI 4: User Manual. Amsterdam: CLVV.