ΜΟΡΦΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΡΩΓΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΣΤΟ ΙΣΛΑΜ ΜΕ ΣΗΜΕΙΟ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

Transcript

1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ Αντώνης Αναστασ πουλος ΜΟΡΦΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΡΩΓΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΣΤΟ ΙΣΛΑΜ ΜΕ ΣΗΜΕΙΟ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ Εισαγωγή 1 ΟΙ ΟΘΩΜΑΝΟΙ ξεκίνησαν ως µια µικρή περιφερειακή ηγεµονία στη Μικρά Ασία του στερου 13ου αιώνα, αλλά εξελίχθηκαν στους αιώνες που ακολο θησαν σε µια απ τις µεγαλ τερες αυτοκρατορίες στην παγκ σµια ιστορία, έχοντας υπ την εξουσία τους εδάφη σε τρεις ηπείρους (νοτιοανατολική Ευρώπη, δυτική Ασία, β ρεια Αφρική). Το κράτος που συγκρ τησαν, ήταν ένα µοναρχικ, απολυταρχικ, ισλαµικ κράτος µε επικεφαλής τον σουλτάνο. Ο βίος της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας εκτείνεται µέχρι τον 20 αιώνα. Το 1922 καταργήθηκε ο θεσµ ς του σουλτάνου και το επ µενο έτος ιδρ θηκε επισή- µως η διάδοχη Τουρκική ηµοκρατία του Μουσταφά Κεµάλ Ατατο ρκ. Το οθωµανικ κράτος δεν άσκησε κατά τη διάρκεια της µακραίωνης ιστορίας του κοινωνική πολιτική µε τη σ γχρονη έννοια του ρου. Η προσωπική φιλανθρωπία υποκαθιστο σε εν πολλοίς το απρ σωπο συντεταγµένο κράτος στη δηµιουργία θεσµών που πρ σφεραν υπηρεσίες, οι οποίες σήµερα ανήκουν στη σφαίρα της κοινωνικής πολιτικής. Αυτ δεν ήταν ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικ του οθωµανικο κράτους. Το ίδιο συνέβαινε σε λα τα 1. H συγγραφή του παρ ντος κεφαλαίου ολοκληρώθηκε το Γι αυτ το λ γο στηρίζεται σε βιβλιογραφία που εκδ θηκε µέχρι τ τε.

2 ΜΟΡΦΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΡΩΓΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΣΤΟ ΙΣΛΑΜ 127 ισλαµικά κρατικά µορφώµατα, που προηγήθηκαν ή ήταν σ γχρονα µε την Οθωµανική Αυτοκρατορία. Η πραγµάτευση του ζητήµατος της άσκησης κοινωνικής πολιτικής κατά την οθωµανική περίοδο θα περιστραφεί κυρίως γ ρω απ τις έννοιες της ελεηµοσ νης (σαντακά, ζεκάτ) και του αγαθοεργο κληροδοτήµατος (βακο φι). Η ελεηµοσ νη αποτελο σε το ιδεολογικ υπ βαθρο πάνω στο οποίο στηρίχθηκε ο θεσµ ς του βακουφιο, ο οποίος παρέσχε το νοµικ πλαίσιο για την προσφορά υπηρεσιών παιδείας και νοσοκοµειακής περίθαλψης, για τη φροντίδα των απ ρων και των εχ ντων ανάγκη, καθώς και για την κάλυψη άλλων κοινωνικών αναγκών. Αξίζει να επισηµανθεί πως τον βακουφικ θεσµ χρησιµοποίησαν χι µ νο οι µουσουλµάνοι, αλλά σε πολλές περιπτώσεις και οι µη µουσουλµάνοι, οι οποίοι επεδίωκαν να εξασφαλίσουν µε αυτ τον τρ πο τη νοµιµ τητα και τη µονιµ τητα των δικών τους αφιερώσεων, που είχαν φιλανθρωπικ χαρακτήρα. Απ την άλλη, δεν πρέπει να παραβλέψουµε τη σηµασία της αλληλεγγ ης και της αλληλοϋποστήριξης µεταξ των µελών διαφ ρων µορφών συσσωµατώσεων, που λειτουργο σαν στο εσωτερικ του οθωµανικο κράτους (βλ. ενδεικτικά Bilici, 1994, 52-54). Οι επαγγελµατικές συντεχνίες είναι το πιο γνωστ παράδειγµα συσσωµατώσεων, οι οποίες ανέπτυξαν κάποια συγκροτηµένη µορφή πρ νοιας για µέλη τους που είχαν την ανάγκη βοήθειας. Αυτ το ζήτηµα βρίσκεται µως εκτ ς του πεδίου που θα καλ ψει αυτ το κεφάλαιο. 2 Το κεφάλαιο δοµείται ως εξής: Στο 2ο µέρος θα γίνει µια σχετικά σ ντο- µη επισκ πηση της ιστορίας και των θεσµών της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. Στο 3ο µέρος θα εξετάσουµε τις µορφές κοινωνικής αρωγής και πρ νοιας που λειτο ργησαν στα ρια του οθωµανικο κράτους, επικεντρώνοντας την προσοχή µας στην αρχή της ελεηµοσ νης, τους θεσµο ς του βακουφιο και του ιµαρετιο και την εκπαίδευση αναφορά θα γίνει επίσης στην αρχή της προστασίας των αδυνάτων απ την αυθαιρεσία των ισχυρών. Το τελευταίο τµήµα του 3ου µέρους είναι αφιερωµένο στην περίοδο του Τανζιµάτ, που ξεκινά επισήµως το Είναι η περίοδος κατά την οποία το οθωµανικ κράτος εισάγει νέους θεσµο ς απ τη ση αποβλέποντας στον εκσυγχρονισµ του σε αυτ το πλαίσιο εµφανίζονται νέες µορφές κοινωνικής αρωγής και πρ νοιας. Το κεφάλαιο κλείνει µε το 4ο µέρος, το οποίο περιέχει ένα σ ντοµο καταληκτικ σχ λιο βάσει των σων έχουν προηγηθεί. 2. [Σηµείωση του Επιµελητή]: Τα ζητήµατα αυτά θα αναλυθο ν στα επ µενα κεφάλαια.

3 128 ΑΝΤΩΝΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ Η Οθωµανική Αυτοκρατορία 3 Η Οθωµανική Αυτοκρατορία οφείλει το νοµά της στη βασιλε ουσα δυναστεία των Οσµανιδών και, πιο συγκεκριµένα, στον ιδρυτή της Οσµάν, ο οποίος εµφανίζεται στο προσκήνιο της ιστορίας, ταν νικά το καλοκαίρι του 1302 µια βυζαντινή στρατιωτική δ ναµη έξω απ τη Νικοµήδεια. Στα χρ νια του διαδ χου του Ορχάν καταλήφθηκαν οι µεγάλες π λεις της Βιθυνίας (στη βορειοδυτική Μικρά Ασία), η οποία αποτέλεσε τον πρώτο πυρήνα του οθωµανικο κράτους. Οι Οθωµανοί δεν σταµάτησαν εκεί και µέχρι τα τέλη του 14ου αιώνα είχε σχηµατιστεί η λεγ µενη «πρώτη αυτοκρατορία», αφο το κράτος τους είχε επεκταθεί πια τ σο στη Μικρά Ασία σο και στη Βαλκανική. Στην εξάπλωση της κυριαρχίας τους συντέλεσαν τ σο οι δικές τους στρατιωτικές και πολιτικές ικαν τητες σο και ο πολιτικ ς κατακερµατισµ ς των δ ο χερσονήσων. Για παράδειγµα, οι βυζαντινοί εµφ λιοι π λεµοι του 14ου αιώνα διευκ λυναν την εδραίωσή τους στη Βαλκανική, αφο τις πρώτες σηµαντικές στρατιωτικές επιχειρήσεις τους εκεί τις ανέλαβαν ως σ µµαχοι του Ιωάννη ΣΤ Καντακουζηνο. Η επέκταση του οθωµανικο κράτους ανακ πηκε προσωρινά απ την ήττα του Βαγιαζίτ A Κεραυνο ( ) απ τον µογγ λο Τιµο ρ (Τα- µερλάνο) στη µάχη της Άγκυρας το Κατά τη δεκαετία που ακολο θησε, οι γιοι του ηττηµένου σουλτάνου συγκρο στηκαν µεταξ τους µε στ χο την ενιαία κυριαρχία στο κράτος του πατέρα τους, το οποίο είχε ουσιαστικά διαλυθεί. Τελικ ς νικητής και µοναδικ ς οθωµαν ς σουλτάνος αναδείχτηκε ο Μεχµέτ Α το 1413 τα γεγον τα απέδειξαν πως η δοκιµασία του 1402 δεν ήταν το τέλος των Οθωµανών, αλλά απλώς µια ανάσχεση, την οποία ξεπέρασαν µε επιτυχία. Στις δεκαετίες µετά το 1413, οι Οθωµανοί επεκτάθηκαν και πάλι στη Βαλκανική και τη Μικρά Ασία. Η επιτυχία τους µε τη µεγαλ τερη συµβολική αξία και απήχηση ήταν βεβαίως η άλωση της Κωνσταντινο πολης, της πρωτε ουσας του αποδυναµωµένου βυζαντινο κράτους, το Ο πορθητής της Μεχµέτ Β ( , ) αποφάσισε να την καταστήσει έδρα του κράτους του και εφάρµοσε συστηµατική πολιτική εποικισµο και αναζωογ νησης της π λης, η οποία στους αιώνες που ακολο θησαν έγινε µια απ τις λαµπρ τερες και µεγαλ τερες στον κ σµο. Το οι Οθωµανοί κατέκτησαν τη Συρία, την Παλαιστίνη, την αραβική χερσ νησο και την Αίγυπτο. Έγιναν, κατά συνέπεια, κ ριοι των ιε- 3. Υπάρχουν πολλές γενικές ιστορίες της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, τις οποίες µπορεί να συµβουλευθεί κάθε ενδιαφερ µενος. Αναφέρουµε εδώ κάποιες ενδεικτικά: Imber, 1990 Ιναλτζίκ, 1995 Cook, 1976 Shaw, 1976 Shaw και Shaw, 1977 Mantran, 1989 Lewis, 2001 Quataert, 2000 Zürcher, 1993 nalcık µε Quataert, 1994.

4 ΜΟΡΦΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΡΩΓΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΣΤΟ ΙΣΛΑΜ 129 ρών π λεων του ισλάµ (Μέκκα και Μεδίνα) και των εδαφών που είχε δια- µορφωθεί ο κλασικ ς ισλαµικ ς πολιτισµ ς, ενώ για πρώτη φορά το οθωµανικ κράτος απέκτησε σαφή µουσουλµανική πληθυσµιακή πλειον τητα. Ήταν πια µια αυτοκρατορία τριών ηπείρων. Απ το 1520 ως το 1566 σουλτάνος διετέλεσε ο Σουλεϊµάν Α ο Μεγαλοπρεπής. Η παραδοσιακή ιστοριογραφική άποψη θεωρεί πως στα χρ νια του οι οθωµανικοί θεσµοί έλαβαν την κλασική µορφή τους, ενώ, σε,τι αφορά τη διεθνή ισορροπία δυνάµεων, η Οθωµανική Αυτοκρατορία αποτελο σε πια παγκ σµια δ ναµη. Την ίδια εποχή έφτασε ουσιαστικά στα µέγιστα ρια γεωγραφικής επέκτασής της, καθώς κατέκτησε την Ουγγαρία στην Ευρώπη και το Ιράκ στην Ασία. Ο θάνατος του Σουλεϊµάν σηµατοδοτεί συµβατικά την έναρξη της µακράς περι δου, που είναι γνωστή ως η περίοδος της οθωµανικής παρακµής και χαρακτηρίζεται απ το τέλος των µεγάλων στρατιωτικών κατακτήσεων, αλλά και απ αταξία και αποδιοργάνωση στο εσωτερικ. Ωστ σο η αντιµετώπιση της περι δου που ξεκινά στα τέλη του 16ου αιώνα ως «παρακµής» έχει δεχτεί συστηµατική κριτική κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Στις µέρες µας αντί του ρου «περίοδος της παρακµής», που αντιδιαστέλλει µε γενικ τρ πο τη συγκεκριµένη περίοδο προς µια εξιδανικευµένη «ακµή», είναι πιο διαδεδοµένοι ροι, πως «περίοδος της αποκέντρωσης» και «εποχή των αγιάν [δηλαδή των επαρχιακών µουσουλµάνων µεγιστάνων]», οι οποίοι δίνουν έµφαση σε συγκεκριµένα φαιν µενα που παρατηρο νται στην εσωτερική δοµή και λειτουργία του οθωµανικο κράτους και κυρίως στην ενδυνά- µωση των επαρχιακών ελίτ έναντι του κέντρου ( nalcık, 1977 McGowan, 1994 Hathaway, 1996). Κατά τον 17ο αιώνα παρατηρείται µια αποδυνάµωση της προσωπικής εξουσίας των σουλτάνων για λ γους που συνδέονται σε ένα βαθµ µε αλλαγές στον τρ πο διαπαιδαγώγησης και εκπαίδευσης των οθωµανών πριγκίπων και πιο συγκεκριµένα µε την κατάργηση της πρακτικής να διορίζονται διοικητές επαρχιών πριν αναλάβουν τον θρ νο. Οι πρίγκιπες περνο σαν πλέον τη ζωή τους κλεισµένοι σε διαµερίσµατα του χαρεµιο µε αποτέλεσµα ως σουλτάνοι να είναι σε αρκετές περιπτώσεις υποχείρια των µητέρων τους και των κ κλων του χαρεµιο, ενώ το 1622 σηµειώθηκε η πρώτη δολοφονία βασιλε οντος σουλτάνου. Στα χρ νια του Μουράτ ( ) και κατά την περίοδο κατά την οποία το αξίωµα του µεγάλου βεζίρη µονοπωλο σε η οικογένεια Κιοπρουλο ( ) 4 έγινε η πρώτη συστηµατική προσπάθεια ανασ νταξης της Αυτοκρατορίας, καθώς κυριαρχο σε πια στους κ κλους των διανοουµένων και της διοίκησης η αίσθηση πως το κράτος είχε ει- 4. Μέλη της οικογένειας Κιοπρουλο διετέλεσαν µεγάλοι βεζίρηδες και κατά τις δεκαετίες που ακολο θησαν ( , , 1710).

5 130 ΑΝΤΩΝΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ σέλθει στη φάση της παρακµής και της πληµµελο ς λειτουργίας των «κλασικών» θεσµών. Ωστ σο οι προσπάθειες ανασυγκρ τησης εξαντλο νταν στην επιβολή δηµοσιονοµικής πειθαρχίας και τον περιορισµ της αυθαιρεσίας των κρατικών στελεχών, καθώς και στην αυστηρή τιµωρία σων παρέβαιναν τις εντολές του κράτους ή δεν εκπλήρωναν τις υποχρεώσεις τους προς αυτ. Πρ τυπο των ποιων µεταρρυθµίσεων ήταν η «χρυσή εποχή» του Μεχµέτ Β και του Σουλεϊµάν Α, δηλαδή το παρελθ ν, µε αποτέλεσµα να µην υπάρχει αποτελεσµατική προσαρµογή στις νέες ανάγκες που δηµιουργο σαν τ σο η πρ οδος των χριστιανικών κρατών της Ευρώπης, σο και οι µεταβαλλ µενες συνθήκες στο εσωτερικ του οθωµανικο κράτους. Γι αυτ τον λ γο, οι µεταρρυθµιστές σουλτάνοι και µεγάλοι βεζίρηδες του 17ου και 18ου αιώνα έχουν χαρακτηριστεί «παραδοσιακοί µεταρρυθµιστές» (Shaw, 1976, 169 κ.εξ.). Με τη συνθήκη του Κάρλοβιτς το 1699 η Οθωµανική Αυτοκρατορία προέβη στην πρώτη σηµαντική παραχώρηση εδαφών στην Ευρώπη. Ωστ σο η έντονη γεωγραφική συρρίκνωση του οθωµανικο κράτους δεν επήλθε παρά µ νο κατά τον 19ο αιώνα, και µάλιστα κατά το δε τερο µισ του. Οι Οθωµανοί επωφελήθηκαν συχνά απ την ισορροπία δυνάµεων στο διεθνές διπλωµατικ πεδίο και έτσι οι αποτυχίες τους στα πεδία των µαχών δεν κατέληξαν σε αντίστοιχες εδαφικές απώλειες. Στο «Ανατολικ Ζήτηµα», το οποίο ανέκυψε στο τελευταίο τέταρτο του 18ου αιώνα µε αντικείµενο την τ χη της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας και των εδαφών της, αναµίχθηκαν στη διάρκεια του επ µενου ενάµιση αιώνα λες οι κ ριες ευρωπαϊκές δυνάµεις. Αφετηρία του θεωρείται παραδοσιακά η συνθήκη του Κιουτσο κ Καϊναρτζή, η οποία υπογράφτηκε το 1774 µε τη Ρωσία, κ ριο αντίπαλο των Οθωµανών κατά τον 18ο και 19ο αιώνα. 5 Στο εσωτερικ της αυτοκρατορίας οι µουσουλµανικές επαρχιακές ελίτ (αγιάν) αναδείχτηκαν τον 18ο αιώνα σε σηµαντικ παράγοντα, καθώς το κράτος εξαρτι ταν λο και περισσ τερο απ αυτές για τη διεκπεραίωση των υποθέσεών του. Μεταξ άλλων οι αγιάν έπαιζαν σηµαντικ ρ λο στην κατανοµή και συλλογή των φ ρων και εισφορών, καθώς και στη στρατολ γηση ανδρών σε περι δους πολέµου. Σε ορισµένες περιπτώσεις µάλιστα µουσουλµάνοι µεγιστάνες εξελίχθηκαν σε ουσιαστικά αυτ νοµους τοπάρχες κάτω απ την επικυριαρχία του σουλτάνου. Ο Αλή Τεπελενλής στα Ιωάννινα, ο Οσµάν Πασβάνογλου στο Βιδίνι, ο Ζαχίρ αλ-ουµάρ και ο Αχµέτ Τζεζάρ 5. Με τη συνθήκη του Κιουτσο κ Καϊναρτζή, η Οθωµανική Αυτοκρατορία απώλεσε τον έλεγχο της Κριµαίας και του Αζ φ, χάνοντας για πρώτη φορά έδαφος µε µουσουλµανική πληθυσµιακή πλειον τητα. Υποχρεώθηκε ακ µα να ανοίξει τη Μα ρη Θάλασσα, οθωµανική λίµνη για αιώνες, στη ρωσική ναυσιπλο α. Η Ρωσία, απ την πλευρά της, ερµήνευσε κάποιους ρους της συνθήκης µε τρ πο που της επέτρεπε να επεµβαίνει στα εσωτερικά της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας ως προστάτιδα των ορθ δοξων χριστιανών υπηκ ων της.

6 ΜΟΡΦΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΡΩΓΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΣΤΟ ΙΣΛΑΜ 131 στην Παλαιστίνη, ο Αλή Μπέη αλ-καµπίρ και ο Μεχµέτ Αλή στην Αίγυπτο αποτελο ν τις πιο γνωστές περιπτώσεις. Ο 18ος αιώνας κλείνει µε τη µεγαλ τερη ως τ τε µεταρρυθµιστική προσπάθεια, που είναι γνωστή ως νιζάµ-ι τζεντίντ (νέα τάξη), απ το νοµα εν ς νέου στρατιωτικο σώµατος, που συγκροτήθηκε στα χρ νια του σουλτάνου Σελίµ Γ ( ) παρά τις αντιδράσεις των γενιτσάρων, δηλαδή του παραδοσιακο πεζικο του οθωµανικο στρατο, και άλλων θιγ µενων οµάδων στο κέντρο και τις επαρχίες. Αυτή η προσπάθεια θεωρείται η τελευταία έκφραση «παραδοσιακής µεταρρ θµισης» και επικεντρώθηκε, πως και οι περισσ τερες του 18ου αιώνα, στο στράτευµα, αφο εκείνο που προβληµάτιζε πρωτίστως την οθωµανική ηγεσία ήταν οι ήττες στα πεδία των µαχών. Η µεταρρυθµιστική απ πειρα του Σελίµ Γ έληξε το 1807 µε την επικράτηση µιας συµµαχίας συντηρητικών δυνάµεων και την ανατροπή του σουλτάνου. Η ανάρρηση στον θρ νο του Μαχµο τ Β ( ) σηµατοδοτεί την ενδυνάµωση της προσωπικής εξουσίας του σουλτάνου και εγκαινιάζει µια περίοδο εκτεταµένου εκσυγχρονισµο των οθωµανικών θεσµών µε βάση δυτικά πρ τυπα. Στα χρ νια του Μαχµο τ καταργήθηκαν τα παραδοσιακά στρατιωτικά σώµατα, οι γενίτσαροι και οι σπαχήδες, 6 και εισήχθησαν µια σειρά απ αλλαγές στη διοίκηση του κράτους. Λίγους µήνες µετά τον θάνατ του το 1839 και την ανάρρηση του διαδ χου του Αµπντουλµετζίτ ( ) στο θρ νο, ανακοινώθηκε το διάταγµα που είναι γνωστ ως «χατ-ι σερίφ του Γκιουλχανέ» και εισήγαγε την ισοπολιτεία των µουσουλµάνων και των µη µουσουλµάνων υπηκ ων της Αυτοκρατορίας. Το χατ-ι σερίφ, πως και το χατ-ι χουµαγιο ν του 1856, το οποίο επιβεβαίωσε και διε ρυνε τις διακηρ ξεις του 1839, ανακοινώθηκε κατ πιν πιέσεων των χριστιανικών ευρωπαϊκών δυνάµεων, αλλά αποτέλεσε την αφετηρία µιας σειράς σαρωτικών αλλαγών και µιας νέας εποχής γνωστής ως «Τανζιµάτ» (µεταρρυθµίσεις). Το Τανζιµάτ συνιστο σε ριζική αποµάκρυνση απ τη µακραίωνη πρακτική του οθωµανικο κράτους, το οποίο είχε διοικηθεί µέχρι τ τε ως ένα παραδοσιακ ισλαµικ κράτος. Το Τανζιµάτ σήµαινε αφεν ς πως οι µη µουσουλµάνοι υπήκοοι του κράτους έπαυαν να είναι θεσµικά κατώτεροι απ τους µουσουλµάνους και αφετέρου πως εισήχθησαν δυτικής προέλευσης θε- 6. Οι σπαχήδες ήταν το επαρχιακ ιππικ του οθωµανικο στρατο. Οι γενίτσαροι αµείβονταν µε µισθ, ενώ οι σπαχήδες µε τις προσ δους γαιών που τους παραχωρο νταν απ τον σουλτάνο. Οι σπαχήδες δεν ήταν φεουδάρχες µε τη δυτική έννοια του ρου ο τε οι χωρικοί, που δο λευαν τη γη, ήταν δουλοπάροικοι. Εφ σον ένας σπαχής δεν εκπλήρωνε τις στρατιωτικές υποχρεώσεις του, το κράτος είχε το δικαίωµα να τον αποµακρ νει απ τη γη του, αφο δεν είχε την ιδιοκτησία της, αλλά µ νο τη νοµή των προσ δων της. Απ τα τέλη του 16ου αιώνα και µετά, η σηµασία του σώµατος των σπαχήδων βαίνει διαρκώς µειο µενη για στρατιωτικο ς και άλλους λ γους.

7 132 ΑΝΤΩΝΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ σµοί στη διοίκηση, τη δικαιοσ νη και την εκπαίδευση. Αποκορ φωµα του Τανζιµάτ θεωρείται η παραχώρηση συντάγµατος το Η µακρά βασιλεία του Αµπντουλχαµίτ Β ( ) ήταν η τελευταία αναλαµπή του σουλτανικο απολυταρχισµο. Ο Αµπντουλχαµίτ κατάργησε το 1878 το κοινοβο λιο, το οποίο λειτο ργησε για λιγ τερο απ ένα έτος, και συγκρ τησε ένα αστυνοµικ κράτος, αποτυγχάνοντας µως τελικά να αποτρέψει τ σο την απ σχιση εδαφών απ το οθωµανικ κράτος σο και την ανατροπή του απ ένα επαναστατικ κίνηµα. Με την επανάσταση των Νεοτο ρκων (1908) ξεκινά η τελευταία φάση της ιστορίας του οθωµανικο κράτους. H φιλελε θερη κατε θυνση, την οποία επαγγέλθηκαν η επαναφορά σε ισχ του συντάγµατος και η επαναλειτουργία του κοινοβουλίου, δεν επιβεβαιώθηκε απ τα γεγον τα. Αντιθέτως, επικράτησαν συνθήκες σ γχυσης, αστάθειας και καταστολής µε αποκορ φωµα την κατάληψη της εξουσίας απ µια δικτατορική ουσιαστικά τριανδρία απ το 1913 ως το Η εµπλοκή της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας στον Α Παγκ σµιο Π λεµο στο πλευρ των κεντρικών δυνάµεων τη συµπαρέσυρε στην ήττα, µε αποτέλεσµα ο έλεγχος των εδαφών της να περάσει στις νικήτριες δυνάµεις. Μέσα µως απ την ταπείνωση της ήττας ξεπήδησε το εθνικ τουρκικ κίνηµα του οποίου ηγήθηκε ο οθωµαν ς αξιωµατικ ς Μουσταφά Κεµάλ (Ατατο ρκ). Με τις ενέργειές του ο Κεµάλ οδήγησε στην επίσηµη κατάργηση του σουλτανικο θεσµο και την ίδρυση της αβασίλευτης τουρκικής δηµοκρατίας (1923). Οι βασικοί ιδεολογικοί π λοι πάνω στους οποίους εδραιώθηκε το οθω- µανικ κράτος ήταν δ ο. Ο ένας ήταν το ισλάµ και οι διοικητικές παραδ σεις που είχαν διαµορφωθεί απ προγενέστερα ισλαµικά κράτη. Ο δε τερος ήταν η οικογένεια των Οσµανιδών: οι σουλτάνοι λοι τους απευθείας απ γονοι του Οσµάν ήταν η αποκλειστική πηγή εξουσίας η αυτοκρατορία δεν νοο νταν χωρίς τους Οσµανίδες. Τον σουλτάνο επικουρο σαν στο έργο του ο µέγας βεζίρης και το αυτοκρατορικ συµβο λιο (ντιβάν-ι χουµαγιο ν), που αποτελο νταν απ ανώτατα στελέχη της κεντρικής διοίκησης µε στρατιωτικά, διοικητικά, δικαστικά και οικονοµικά καθήκοντα. Απ τα χρ νια του Μεχµέτ Β στην κρατική διοίκηση κυριάρχησαν οι ο λοι της Π λης (καπί κουλλαρί), στελέχη που είχαν εκπαιδευτεί απ νεαρή ηλικία για να υπηρετο ν το κράτος και συνδέονταν προσωπικά µε τον σουλτάνο ως δο λοι του (ένα µέρος τους προερχ ταν απ τον θεσµ του παιδοµαζώµατος, που λειτο ργησε συστηµατικά ως τα µέσα του 17ου αιώνα περίπου). Η επαρχιακή διοίκηση στηρίχθηκε µως σε µεγάλο βαθµ και στο ιππικ των σπαχήδων. Το κράτος παραχωρο σε στον σπαχή τις προσ δους µιας περιοχής και εκείνος φειλε σε αντάλλαγµα στρατιωτική υπηρεσία, αλλά και διοικητικ έργο. Αξι λογη συµµετοχή στη διοίκηση των επαρχιών είχαν και οι καδήδες (δικαστές), οι οποίοι προέρχονταν απ την οµάδα των ουλεµά (λ γιοι µε θεολογική-νοµική κατάρτιση). Το δικαστήριο του καδή δεν απένεµε

8 ΜΟΡΦΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΡΩΓΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΣΤΟ ΙΣΛΑΜ 133 απλώς δικαιοσ νη λειτουργο σε και ως συνδετικ ς κρίκος µεταξ κέντρου και περιφέρειας µέσω των αναφορών που έστελνε στην Κωνσταντινο πολη και των διαταγµάτων που λάµβανε απ αυτή, ενώ επέβλεπε και την εφαρ- µογή διαφ ρων εντολών και µέτρων. Απ τον 17ο αιώνα, και πολ πιο έντονα κατά τον 18ο, αυξάνεται η ση- µασία της καταγωγής για την ανάδειξη κάποιου σε µια θέση ισχ ος, καθώς τα στελέχη του κράτους και γενικά οι ελίτ επιδιώκουν και εν πολλοίς κατορθώνουν να κληροδοτήσουν τα προν µιά τους, καθώς και αξιώµατα, στους απογ νους τους. Με άλλα λ για, παρατηρείται µια «αριστοκρατικοποίηση» του οθωµανικο κατεστηµένου, ενώ το ιδανικ του λεγ µενου «κλασικο» συστήµατος ήταν να αποτραπεί ο σχηµατισµ ς µιας κληρονοµικής αριστοκρατίας, που θα µπορο σε να περιορίσει την εξουσία του σουλτάνου. Το οθωµανικ κράτος διέκρινε τους υπηκ ους του σε ασκερί και ραγιάδες. Οι ασκερί ήταν τα στελέχη του στρατο και της διοίκησης, τα οποία δεν πλήρωναν φ ρους, επειδή θεωρητικά οι υποχρεώσεις τους προς το κράτος δεν τους επέτρεπαν να ασχοληθο ν µε παραγωγικές δραστηρι τητες. Οι ραγιάδες ήταν ο υπ λοιπος οθωµανικ ς πληθυσµ ς ανεξαρτήτως θρησκείας, δηλαδή η συντριπτική πλειον τητα των υπηκ ων. Μουσουλµάνοι και µη µουσουλµάνοι ραγιάδες υποχρεο νταν να καταβάλλουν φ ρους στο κράτος και τα στελέχη του. Κάποιος που είχε γεννηθεί ραγιάς ήταν εξαιρετικά δ σκολο έως αδ νατο να µπορέσει να γίνει ασκερί το παιδοµάζωµα ήταν ίσως η κ ρια οδ ς µέσω της οποίας αυτ συνέβαινε, αφο οι νεαροί ραγιάδες εκπαιδε ονταν για να στελεχώσουν ως ασκερί την κεντρική και επαρχιακή διοίκηση, καθώς και τον στρατ (Kunt, 1982). Οι µη µουσουλµάνοι υπήκοοι του οθωµανικο κράτους ονοµάζονταν ζιµµήδες. Τα δικαιώµατα και οι υποχρεώσεις των ζιµµήδων καθορίζονταν απ τον ιερ ν µο του ισλάµ και το οθωµανικ κράτος ακολο θησε γενικά σε αυτ το θέµα την πολιτική των προγενέστερων ισλαµικών κρατικών σχη- µατισµών: οι ζιµµήδες µπορο σαν να διατηρήσουν τη ζωή, την περιουσία και τη θρησκεία τους, ασκώντας µως τις δραστηρι τητές τους µε τρ πο που να µην προσβάλλει ή προκαλεί την κυρίαρχη µουσουλµανική κοιν τητα. Σε αντάλλαγµα της προστασίας που τους παρεχ ταν, οι ενήλικοι ζιµµήδες φειλαν να καταβάλλουν κεφαλικ φ ρο (τζίζιε ή χαράτσι) στο κράτος. Η θεσµική τους κατωτερ τητα είχε ως αποτέλεσµα να υφίστανται στην καθηµερινή ζωή τους µια σειρά περιορισµών, απ ενδυµατολογικο ς µέχρι την απαγ ρευση των δηµ σιων εκδηλώσεων της λατρείας τους. Περιορισµένος έως σχεδ ν αν παρκτος ήταν και ο ρ λος τους στην κρατική διοίκηση. Στους πρώτους οθωµανικο ς αιώνες υπήρχαν κάποιοι χριστιανοί σπαχήδες, οι οποίοι στη συνέχεια εξέλιπαν, ενώ κατά το δε τερο µισ του 17ου αιώνα και τις αρχές του επ µενου δηµιουργήθηκαν τα αξιώµατα του µεγάλου δραγοµάνου και του δραγοµάνου του στ λου, δηλαδή θέσεις διερµηνέων στην υπηρεσία

9 134 ΑΝΤΩΝΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ του οθωµανικο κράτους. Αυτές οι θέσεις ήταν σηµαντικές για τους χριστιανο ς Φαναριώτες που τις στελέχωσαν, αλλά δευτερε ουσας σηµασίας απ τη σκοπιά της οθωµανικής διοικητικής ιεραρχίας. 7 Η είσπραξη της φορολογίας ήταν ένα απ τα κ ρια µελήµατα του οθω- µανικο κράτους, καθώς τα έσοδα που προέκυπταν απ αυτή χρησιµοποιο νταν για την οµαλή λειτουργία και τη µισθοδοσία της διοίκησης και του στρατε µατος. Παρατηρεί µάλιστα κανείς πως το οθωµανικ κράτος ήταν συχνά πρ θυµο να παραβλέψει µη σ ννοµες καταστάσεις, εφ σον οι οφειλ µενοι φ ροι συνέχιζαν να καταβάλλονται κανονικά. Απ τα τέλη του 16ου αιώνα και µετά γενικε εται το σ στηµα εκµίσθωσης (ιλτιζάµ) των φ ρων και άλλων κρατικών εσ δων απ το κράτος σε ιδιώτες, οι οποίοι κατέβαλλαν το προϋπολογισµένο ποσ στο κρατικ ταµείο και αναλάµβαναν να το εισπράξουν οι ίδιοι απ τους ραγιάδες προσθέτοντας ένα ποσοστ κέρδους. 8 Οι αγιάν στήριξαν σε µεγάλο βαθµ τη δ ναµή τους στο σ στηµα ιλτιζάµ, το οποίο εξασφάλιζε στους µισθωτές σηµαντικ µερίδιο της εξουσίας σε µια περιφέρεια, ιδίως αφ του εισήχθησαν στα τέλη του 17ου αιώνα οι ισ βιες µισθώσεις, οι οποίες µπορο σαν επιπλέον να παραµείνουν κάτω απ τον έλεγχο µιας οικογένειας για γενιές. Ένα άλλο αξι λογο χαρακτηριστικ του οθωµανικο φορολογικο συστήµατος ήταν η υποχρέωση καταβολής της πλειον τητας των φ ρων σε χρήµα και χι σε είδος, γεγον ς που ώθησε σε εκτεταµένο εκχρηµατισµ της οθωµανικής οικονοµίας. Η γη ήταν η κυρι τερη πηγή πλο του στην Οθωµανική Αυτοκρατορία, πως στις περισσ τερες προβιοµηχανικές κοινωνίες. Ανεπτυγµένο µως ήταν και το εµπ ριο, τ σο το εσωτερικ σο και το εξωτερικ η Αυτοκρατορία ήταν ένας αχανής, πολιτικά ενοποιηµένος χώρος, απ τον οποίο διέρχονταν σηµαντικές εµπορικές οδοί. Στα ρια του αστικο χώρου, το εµπ ριο και η βιοτεχνία οργανώθηκαν σε µεγάλο βαθµ γ ρω απ το θεσµ των συντεχνιών οι συντεχνίες ήταν ιεραρχικές συσσωµατώσεις, που ασκο σαν έλεγχο στα µέλη τους, τις πρώτες λες, την παραγωγή και τις τιµές. Η δουλεία είναι επίσης ένας θεσµ ς που το ισλάµ αποδέχεται, ενθαρρ νοντας µως παράλληλα την απελευθέρωση των δο λων. Το δουλεµπ ριο στα οθωµανικά εδάφη ήταν ζωηρ, αλλά η δουλεία ήταν κυρίως φαιν µενο των π λεων και είχε σε µεγάλο βαθµ οικιακ χαρακτήρα. 7. Χριστιανοί ήταν εξάλλου οι ηγεµ νες των Παραδουνάβιων Ηγεµονιών. 8. Η γενίκευση του συστήµατος ιλτιζάµ συνδέεται µε την παρακµή των σπαχήδων. Οι µεταβαλλ µενες συνθήκες στη διεξαγωγή του πολέµου επέβαλλαν στο οθωµανικ κράτος τη χρησιµοποίηση λο και µεγαλ τερου αριθµο πεζών τυφεκιοφ ρων σε βάρος του ιππικο των σπαχήδων µε τον παραδοσιακ οπλισµ τους. Ως εκ το του, το σ στηµα εκχώρησης των κρατικών προσ δων στους σπαχήδες µε τη µορφή τιµαρίων παρήκµασε το κράτος προτιµο σε πια να εκµισθώνει τις προσ δους σε ιδιώτες, προκειµένου να εξασφαλίζει τα ποσά που απαιτο νταν για τη µισθοδοσία του στρατο του.

10 ΜΟΡΦΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΡΩΓΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΣΤΟ ΙΣΛΑΜ 135 Η περίοδος του Τανζιµάτ αποτελεί, πως ήδη σηµειώσαµε, µια δραµατική τοµή σε σχέση µε το παρελθ ν. Το οθωµανικ κράτος οργανώθηκε κατά τα δυτικά πρ τυπα, καταργώντας τη διάκριση ανάµεσα σε µουσουλµάνους και ζιµµήδες υπηκ ους. Επιπλέον, καταβλήθηκε συστηµατική προσπάθεια να δηµιουργηθεί µια κοινή οθωµανική ταυτ τητα για λους τους υπηκ ους µε στ χο να υπερκεραστεί η αυξαν µενη εθνική συνειδητοποίηση των λαών που συναποτελο σαν τον πληθυσµ του οθωµανικο κράτους. Οι µεταρρυθµίσεις του Τανζιµάτ εκσυγχρ νισαν το κράτος και τις δοµές του, αλλά δεν απέτρεψαν τη συρρίκνωσή του και εντέλει τη διάλυσή του. Οι λ γοι είναι πολλοί και περίπλοκοι. Εδώ θα επισηµάνουµε µ νο την αδυναµία του κρατικο µηχανισµο να απορροφήσει και να εφαρµ σει τις εκτεταµένες αλλαγές που ανακοίνωνε η κεντρική κυβέρνηση, καθώς και την απροθυ- µία των ποικίλων λαών της Βαλκανικής, της Μικράς Ασίας και των αραβικών επαρχιών να συµβιώσουν αρµονικά κάτω απ τη σκέπη µιας πολυεθνικής αυτοκρατορίας στην εποχή των εθνικισµών. Μορφές κοινωνικής αρωγής και πρ νοιας στην Οθωµανική Αυτοκρατορία Γενικά πως αναφέρθηκε παραπάνω, κατά την οθωµανική περίοδο γενικά δεν θεωρο νταν υποχρέωση του κράτους να ασκήσει κοινωνική πολιτική µε τη σ γχρονη έννοια του ρου ο τε το ίδιο διανοο νταν να πράξει κάτι τέτοιο. Θα µπορο σε να πει κανείς τι ο ρ λος του κράτους εξαντλο νταν στο να διαχειρίζεται τις διεθνείς σχέσεις της Αυτοκρατορίας, να εγγυάται τη διατήρηση της τάξης στο εσωτερικ, να απονέµει δικαιοσ νη, να οργανώνει το στρατ και να διεξάγει πολέµους, καθώς και να εισπράττει φ ρους προκειµένου να συντηρεί τους µηχανισµο ς του. Ανάγκες που υπάγονται στον ορισµ της κοινωνικής πολιτικής καλ πτονταν είτε απ ιδιώτες µε τη µορφή της ελεηµοσ νης είτε απ συσσωµατώσεις που είχαν συγκροτήσει πλέγµατα ασφάλειας για την προστασία των µελών τους. Με αυτή την έννοια, µπορο µε να µιλάµε για µορφές κοινωνικής αρωγής και πρ νοιας (καθώς και αλληλεγγ ης), αλλά χι για συγκροτη- µένη άσκηση κοινωνικής πολιτικής µε φορέα το κράτος. Με άλλα λ για, το οθωµανικ κράτος δεν ασκεί σχεδ ν καµία «διορθωτική ή προληπτική παρέµβαση στην κοινωνική πραγµατικ τητα µε την λήψη µέτρων που αποσκοπο ν στην άµβλυνση των κοινωνικών ανισοτήτων και την προαγωγή της κοινωνικής δικαιοσ νης» (Τσαο σης, 1984, 146). Αποβλέπει µεν στην ευηµερία των υπηκ ων του, αλλά χι στην εξάλειψη, ο τε στη σηµαντική µείωση, της

11 136 ΑΝΤΩΝΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ κοινωνικής ανισ τητας. 9 Αντιθέτως, οι διακρίσεις µεταξ ασκερί και ραγιάδων αφεν ς και µουσουλµάνων και ζιµµήδων αφετέρου αποτελο ν βασικές συνιστώσες της ιδεολογίας του. Κατά συνέπεια, το κράτος προνοεί για την ελίτ του, εξασφαλίζοντας σε υψηλ βαθµους ασκερί και ουλεµά οικονοµικές «παροχές» που τους επέτρεπαν να διατηρο ν το στάτους τους στο εσωτερικ της οµάδας τους κατά τις περι δους κατά τις οποίες δεν κατείχαν κάποιο προσοδοφ ρο αξίωµα, χωρίς µως να αναπτ σσει ανάλογο µηχανισµ στήριξης για τη µεγάλη µερίδα των υπηκ ων, τους ραγιάδες. Κάποιες άλλες παρεµβάσεις, που συνιστο ν παραδοσιακή πρακτική των ισλαµικών κρατών, αφορο ν την κοινωνία ευρ τερα, αλλά δε συνιστο ν συνολική άσκηση κοινωνικής πολιτικής: πρ κειται κυρίως για την κλιµάκωση των προστίµων και των φ ρων σε τρεις κατηγορίες ανάλογα µε την οικονοµική κατάσταση των υπηκ ων, την πρ νοια για τον έλεγχο των τιµών και την κάλυψη των επισιτιστικών αναγκών του πληθυσµο της Κωνσταντινο πολης, καθώς και την εγγ ηση για προστασία των αδυνάτων απ τις αυθαιρεσίες και την καταπίεση των ισχυρών και των κρατο ντων. Πρέπει να επισηµάνουµε επίσης τι η θεσµική και κοινωνική βαρ τητα της θρησκευτικής ταυτ τητας σε ένα ισλαµικ κράτος σήµαινε πως οι θεσµοί που υποστήριζαν σους είχαν ανάγκη δεν διακρίνονταν απ καθολικ τητα. Με άλλα λ για, οι διάφοροι θεσµοί πρ νοιας συνήθως δεν κάλυπταν το σ νολο του πληθυσµο αδιακρίτως θρησκείας: οι µουσουλµανικοί ενίσχυαν µουσουλµάνους, οι χριστιανικοί χριστιανο ς και οι εβραϊκοί εβραίους. Την έννοια της κοινωνικής πολιτικής υποκαθιστά σε µεγάλο βαθµ η πολ σηµαντική για το ισλάµ αρχή της ελεηµοσ νης. Σ µφωνα µε το Κοράνι, σοι αποθησαυρίζουν αντί να δαπανο ν κατά το θέληµα του Θεο, θα υποστο ν σκληρή αιώνια τιµωρία (Το Ιερ Κοράνιο, 9.34). Μπορο µε να διακρίνουµε τρεις διαφορετικές µορφές ελεηµοσ νης: σαντακά, ζεκάτ και βακο φι. Παρ τι η ελεηµοσ νη είναι µια δραστηρι τητα που στον δυτικ κ σµο έχει γενικά ιδιωτικ και συχνά µη οργανωµένο χαρακτήρα, τα πράγµατα είναι κάπως διαφορετικά στο ισλάµ. Αυτ συµβαίνει, πρώτον, γιατί η ελεηµοσ νη είναι µια έννοια που απαντά επανειληµµένως στο Κοράνι και στις σχετικές µε τον Προφήτη παραδ σεις µε αποτέλεσµα να µην είναι απλώς µια σ σταση, αλλά µια βασική υποχρέωση του πιστο κατά το πρ τυπο του Μωάµεθ. Αποτελεί µάλιστα έναν απ τους λεγ µενους «πέντε στ λους» της πίστης (Ζιάκας, 1998, ). ε τερον, το ισλάµ είναι µια θρησκεία που οργανώνει τις υποχρεώσεις των πιστών µε τρ πο που τις καθιστά νοµικές και χι απλώς ηθικές. Οι µουσουλµάνοι θεολ γοι είναι στην ουσία νοµοµαθείς που επεξεργάζονται µε νοµικ πνε µα τις αρχές της θρησκείας 9. Βλ. τον σχετικ ορισµ του σ γχρονου κράτους πρ νοιας που δίνει η Στασινοπο λου, 1990, 26.

12 ΜΟΡΦΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΡΩΓΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΣΤΟ ΙΣΛΑΜ 137 τους, µεταξ των οποίων και την ελεηµοσ νη. Απ την άλλη, έχει ενδιαφέρον να επισηµάνουµε τι λες οι µορφές ελεηµοσ νης, απ την τυχαία αυθ ρµητη ως τη θεσµοποιηµένη, περιβάλλονται έναν «ιερ» µανδ α: τυπικά τουλάχιστον, κίνητρο για την εµφάνιση µορφών αρωγής και πρ νοιας δεν είναι οι κοινωνικές ανάγκες και η αλληλεγγ η, αλλά η προσωπική επιδίωξη του κάθε πιστο να ικανοποιήσει το θέληµα του Θεο και να εξασφαλίσει στον εαυτ του µια θέση στον παράδεισο. Ο πιστ ς που είναι ελεήµων και ενδιαφέρεται για σους έχουν ανάγκη, θα ανταµειφθεί απ τον Θε : «Εκείνοι που απ φιλανθρωπία ξοδε ουν τις περιουσίες τους και τη ν χτα και τη µέρα, κρυφά και φανερά, έχουν την αµοιβή τους στον Κ ρι τους. Πάνω τους δεν θα υπάρξει ο τε φ βος ο τε θλίψη» (Το Ιερ Κοράνιο, 2.274). Σαντακά Ζεκάτ Σαντακά είναι η ιδιωτική ελεηµοσ νη, που δίνεται ανιδιοτελώς και αυθ ρµητα: «Ω! Σεις που πιστε ετε! Μην διαγράφετε την ελεηµοσ νη σας µε την επίδειξη και την υστεροβουλία» (Το Ιερ Κοράνιο, 2.264). Ο ιερ ς ν µος δεν θέτει περιορισµο ς στο ποιοι είναι οι αποδέκτες της ελεηµοσ νης. Σ µφωνα µως µε τις παραδ σεις που αφορο ν τον Προφήτη, είναι προτιµ τερο να ευεργετεί κανείς τον συγγενή και τον γείτονα (συσφίγγοντας έτσι τους οικογενειακο ς και κοινωνικο ς δεσµο ς) παρά πιο µακρινά πρ σωπα ή αγνώστους. Αναφέρεται στο Κοράνι: «Θα σε ρωτήσουν: Τι πρέπει να ξοδε ουν (σε ελεηµοσ νη); Απάντησε: Οτιδήποτε ξοδε ετε για το καλ, στους γονείς και τους συγγενείς, στα ορφανά και τους δυστυχισµένους και για τους ταξιδιώτες. Κι οτιδήποτε κάνετε που είναι καλ. Γιατί ο Θε ς γνωρίζει το το καλά» (Το Ιερ Κοράνιο, 2.215). Καθίσταται επίσης σαφές πως η ωφέλεια για τον ελεήµονα είναι πολ µεγαλ τερη, ταν δίνει την ελεηµοσ νη κρυφά παρά φανερά (Το Ιερ Κοράνιο, 2.271). Η ελεηµοσ νη τ που σαντακά µπορεί να δίνεται και σε µη µουσουλµάνους, αντίθετα µε το ζεκάτ (Weir [Zysow], 1994). Ζεκάτ (αραβ. ζακάτ) ονοµάζεται ο υποχρεωτικ ς φ ρος ελεηµοσ νης, που κατέβαλλαν οι µουσουλµάνοι κυρίως κατά τους πρώτους πέντε αιώνες του ισλάµ επιβαρ νει τις καλλιέργειες, τα ζώα, τον χρυσ, το ασήµι και τα εµπορε - µατα των πιστών. Το ζεκάτ εισήχθη απ τον ίδιο τον προφήτη Μωάµεθ, αλλά δεν υπάρχει συµφωνία για το π τε συνέβη αυτ. Ο τρ πος µε τον οποίο ο Μωά- µεθ διαχειρίστηκε τα ποσά που συγκεντρώθηκαν, δηλαδή χι µ νο ως ελεη- µοσ νη για τους φτωχο ς, αλλά και για στρατιωτικο ς και πολιτικο ς σκοπο ς, προκάλεσε αντιδράσεις. Ο Προφήτης, απ την πλευρά του, επικαλέστηκε θεία αποκάλυψη σ µφωνα µε την οποία οι κατηγορίες ν µιµων δικαιο χων του ζεκάτ είναι οκτώ: οι φτωχοί, οι έχοντες ανάγκη, οι εισπράκτορές του, «αυτοί που οι καρδιές τους συµφιλιώθηκαν (πρ σφατα) µε την Αλήθεια», 10 δο λοι, 10. Οι ερµηνευτές θεωρο ν πως αυτή η διατ πωση καλ πτει τρεις κατηγορίες προσήλυ-

13 138 ΑΝΤΩΝΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ χρεώστες, σοι ακολουθο ν τον δρ µο του Αλλάχ (η ερµηνεία που δ θηκε είναι πως εννοο νται οι πολεµιστές της πίστης) και οι ταξιδιώτες (Το Ιερ Κοράνιο, ). 11 Η ίδια αποκάλυψη αναφέρει πως το ζεκάτ είναι καθήκον που επιβάλλει ο Αλλάχ. Το ζεκάτ θεσµοθετήθηκε πλήρως ως υποχρεωτικ ς φ ρος στα χρ νια µετά τον θάνατο του Μωάµεθ η διανοµή των εσ δων στους δικαιο χους γιν ταν βάσει του προαναφερθέντος κορανικο χωρίου (Zysow, 2001). Αξίζει να αναφερθεί πως µε το πέρασµα του χρ νου ν µιµοι δικαιο χοι του σαντακά και του ζεκάτ θεωρήθηκαν και οι ουλεµά, δηλαδή οι νοµοµαθείς θεολ γοι του ισλάµ, γεγον ς που αναδεικν ει τον έντονα θρησκευτικ χαρακτήρα της µουσουλµανικής ελεηµοσ νης (Weir [Zysow], 1994, 714 και Schacht, 1987, 1204). Απ την άλλη, µε αυτ ν τον τρ πο ενισχ ονταν έµµεσα και οι θεσµοί (π.χ. εκπαίδευση) που οι ουλεµά στελέχωναν. εδοµένου µως τι σε αρκετές περιπτώσεις οι θρησκευτικοί λ γιοι δεν ήταν ο τε άποροι ο τε φτωχοί, αυτή η εξέλιξη συχνά κατέληγε να αποτελεί ιδιοτελή εκµετάλλευση της θέσης τους χωρίς να εµπεριέχει κανένα στοιχείο άσκησης κοινωνικής πολιτικής. Ο θεσµ ς του βακουφιο Το βακο φι αποτελεί τη λεγ µενη «µ νιµη ελεηµοσ νη». H ουσία του θεσµο συνίσταται στην αφιέρωση περιουσιακών στοιχείων, τα οποία συντηρο ν κάποιον ιερ ή φιλανθρωπικ σκοπ µέσω του εισοδήµατος που παράγουν. 12 Παρ τι ο θεσµ ς δεν αναφέρεται πουθενά στο Κοράνι και φαίνεται να διαµορφώθηκε µετά τον θάνατο του προφήτη Μωάµεθ, η µουσουλ- µανική παράδοση ανάγει την αρχή του σε αυτ ν και στην προτροπή του να δίνεται ελεηµοσ νη σε σους την έχουν ανάγκη. 13 Η δωρεά ισχ ει στο διηνεκές και το βακο φι είναι αναπαλλοτρίωτο. Απαραίτητη προϋπ θεση για την ίδρυση εν ς βακουφιο είναι ο δωρητής να έχει την πλήρη κυρι τητα των περιουσιακών στοιχείων που αφιερώνει. Ο των: αυτο ς που δεν δείχνουν µεγάλο ενθουσιασµ για τη νέα τους θρησκεία, αυτο ς που έχουν κ ρος και µπορο ν να προσελκ σουν και άλλους στο ισλάµ, καθώς και σους αναλαµβάνουν εχθρικο ς µη µουσουλµάνους ή µουσουλµάνους που αρνο νται να καταβάλουν ζεκάτ (Zysow, 2001, 415). 11. Απ την ελληνική απ δοση του Κορανίου του 1978 απουσιάζουν οι δο λοι και οι χρεώστες. Αναφέρονται µως στην παλι τερη απ δοση Πεντάκη (Το Κοράνιον, 1928). 12. Για την περίπτωση της περιοχής των Σερρών τον 15ο-16ο αιώνα και την ποικιλοµορφία των βακουφιών της, βλ. Balta, Η νε τερη επιστήµη συνδέει τη διαµ ρφωση του βακουφικο θεσµο µε αρχές του ρωµαϊκο δικαίου και βυζαντινά πρ τυπα (Heffening, 1987, 1098 Barnes, 1987, 12-16), αν και έχουν διατυπωθεί αµφιβολίες για το αν η εµφάνιση των βακουφιών οφείλεται άµεσα σε βυζαντινή επιρροή (Peters, 2000, 60).

14 ΜΟΡΦΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΡΩΓΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΣΤΟ ΙΣΛΑΜ 139 δωρητής είναι ελε θερος να αφιερώσει τα περιουσιακά στοιχεία του για οποιονδήποτε σκοπ επιθυµεί, αρκεί αυτ ς να συνάδει µε τις αξίες του ισλάµ. Τα βακο φια διακρίνονται α) σε αγαθοεργά ή δηµ σια (χαϊρί), τα οποία παράγουν εισ δηµα για κάποιο ίδρυµα (που µπορεί να είναι ένα τζα- µί, αλλά και ένα σχολείο, ένα νοσοκοµείο 14 ή ένα πτωχοκοµείο), τους φτωχο ς ή για οποιονδήποτε άλλο αγαθοεργ σκοπ ( πως, για παράδειγµα, τη συντήρηση µιας γέφυρας, εν ς υδραγωγείου ή µιας κρήνης), και β) σε οικογενειακά (εχλί), τα οποία συγκροτο νται επίσης για την ενίσχυση κάποιου αγαθοεργο ή ιερο σκοπο, που µως πρ κειται να εξυπηρετηθεί µ νο αφο εκλείψουν ο ιδρυτής του βακουφιο και οι απ γονοί του ή κάποια τρίτα πρ σωπα που αυτ ς έχει ορίσει. Στην πρώτη περίπτωση ο ιδρυτής και οι οικείοι του δεν έχουν καµία υλική απολαβή απ το βακο φι, ενώ στη δε τερη είναι οι πραγµατικοί δικαιο χοι των εισοδηµάτων του βακουφιο. Υπάρχει τέλος µια ενδιάµεση κατηγορία βακουφιών, που τα εισοδήµατά τους κατανέµονται απ την πρώτη στιγµή µεταξ εν ς αγαθοεργο ή ιερο σκοπο και του ιδρυτή και της οικογένειάς του. Και σε αυτή την περίπτωση οι ιδρυτές των βακουφιών έχουν τη δυνατ τητα να ρυθµίσουν τους ρους της αφιέρωσης έτσι ώστε να διασφαλίσουν ένα σηµαντικ εισ δηµα στους εαυτο ς και τους απογ νους τους (Yediyıldız, 1985, 12-19). Η διαδικασία δηµιουργίας εν ς βακουφιο ακολουθεί συγκεκριµένους νοµικο ς καν νες. Οι συγκεκριµένοι ροι βάσει των οποίων λειτουργεί το κάθε βακο φι καθορίζονται απ τον δωρητή και καταγράφονται στο έγγραφο που αποτελεί την ιδρυτική του πράξη (βακφιγιέ). Τη διαχείριση του βακουφιο αναλαµβάνει ένας διαχειριστής (µουτεβελλής), ενώ η επίβλεψή του ανήκει στον καδή, ο οποίος έχει την εξουσία να διορίζει τους µουτεβελλήδες, αλλά και να τους πα ει, αν παρανοµο ν. Εντο τοις, αυτ ς ο κρατικ ς έλεγχος παρέµεινε εν πολλοίς τυπικ ς. Στα οικογενειακά βακο φια, αλλά συνήθως και στην ενδιάµεση κατηγορία, δηλαδή στη µεγάλη πλειον τητα των βακουφιών της οθωµανικής περι δου, η θέση του µουτεβελλή ανήκε στον ιδρυτή του βακουφιο και κατ πιν κληρονοµικά στους συγγενείς και τους απογ νους του. Τα έσοδα των βακουφιών προέρχονται απ την ενοικίαση των γαιών, καταστηµάτων, αποθηκών, σπιτιών και γενικά ακίνητης περιουσίας κάθε εί- 14. Τα µεγαλ τερα νοσοκοµεία της οθωµανικής περι δου λειτο ργησαν στο πλαίσιο του βακουφικο θεσµο χάρη σε αφιερώσεις σουλτάνων και µελών της σουλτανικής οικογένειας αναφέρεται τι τουλάχιστον σε κάποια απ τα νοσοκοµεία υπήρχε πρ νοια για δωρεάν εξέταση και χορήγηση φαρµάκων στους φτωχο ς. Γενικά πάντως οι δαπάνες λειτουργίας των νοσοκοµείων καλ πτονταν απ τα βακο φια. Επίσηµος φορέας ιατρικής εκπαίδευσης ήταν ειδικοί µεντρεσέδες, που επίσης ανήκαν σε βακο φια και συνήθως συνδέονταν µε κάποιο νοσοκοµείο ο πιο γνωστ ς ήταν ο µεντρεσές του τζαµιο του Σουλεϊµάν του Μεγαλοπρεπο ς στην Κωνσταντινο πολη. πως συνέβαινε γενικά στους µεντρεσέδες, στην ιδρυτική πράξη του βακουφιο προβλεπ ταν µισθ ς για τον διδάσκοντα και ηµερήσια αποζηµίωση για τους σπουδαστές (}ehsuvaroñlu, 1986 Arslanta{, 1993 Ιναλτζίκ, 1995, ).

15 140 ΑΝΤΩΝΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ δους, η οποία αποτελεί το αντικείµενο της αφιέρωσης. Κατά την οθωµανική περίοδο επιτρεπ ταν και η αφιέρωση χρηµατικών ποσών, που παρήγαν εισ δηµα επενδυ µενα ως δάνεια. Οι νοµοµαθείς ήταν ωστ σο επιφυλακτικοί έναντι των λεγ µενων χρηµατικών βακουφιών, επειδή αφεν ς η δωρεά χρη- µάτων αντέβαινε τον καν να πως το αντικείµενο της δωρεάς φειλε να είναι σταθερ και αιώνιο και αφετέρου το Κοράνι απαγορε ει τον τοκισµ χρη- µάτων και την τοκογλυφία (Çızakça, 1995). Οι µη µουσουλµάνοι ενέταξαν κατά την οθωµανική περίοδο και τα δικά τους θρησκευτικά και αγαθοεργά ιδρ µατα στο βακουφικ πλαίσιο λειτουργίας, έτσι ώστε να διασφαλίσουν τη νοµιµ τητά τους κατά το δίκαιο του κυρίαρχου. Τυπικά βεβαίως ο ισλαµικ ς ν µος δεχ ταν την ίδρυση βακουφιών απ µη µουσουλµάνους, µ νο αν αυτά δεν εξυπηρετο σαν σκοπο ς ασ µβατους προς το ισλάµ, πως η συντήρηση µη µουσουλµανικών οίκων λατρείας και µονών (Peters, 2000, 61). Το βακο φι είναι αναµφιβ λως µια θεσµοποιηµένη µορφή αρωγής και πρ νοιας, µ νο που διακρίνεται απ χαρακτηριστικά που δεν επιτρέπουν να ταυτιστεί µε την άσκηση κοινωνικής πολιτικής και οπωσδήποτε χι µε την άσκηση κρατικής κοινωνικής πολιτικής. Ο θεσµ ς στηρίζεται µε σηµερινο ς ρους στην «ιδιωτική πρωτοβουλία» 15 και έχει τοπικ χαρακτήρα µέσα σε ένα πλαίσιο αρχών και καν νων που θέτει ο ιερ ς ν µος του ισλάµ. Τα βακο φια δεν είναι κρατικοί οργανισµοί και δεν αφορο ν παροχές µε καθολική εφαρµογή σε λη την έκταση της αυτοκρατορίας. εν πρέπει επίσης να παραβλέπει κανείς τι τα βακο φια δεν αποσκοπο σαν πάντα στην άµβλυνση κοινωνικών ανισοτήτων, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις κατέληγαν να ενισχ ουν κυρίως ή αποκλειστικά την οικογένεια του ιδρυτή τους και χι το κοινωνικ σ νολο. Έτσι κι αλλιώς, ισχ ει αυτ που επισηµάναµε παραπάνω γενικά για την ελεηµοσ νη: η θεµελίωση του θεσµο είναι πρωτίστως θρησκευτική και χι κοινωνική οι ιδρυτές των βακουφιών ενδιαφέρονται πρωταρχικά για τη σωτηρία της ψυχής τους και χι για τη δι ρθωση των κοινωνικών αδικιών. Τυχαίνει απλώς, αφο αυτή είναι η επιθυµία του Θεο, ο πρωταρχικ ς στ χος τους να επιτυγχάνεται µε τη φιλανθρωπία και την ελεηµοσ νη, η οποία, στην περίπτωση των βακουφιών, εξασφαλίζει συνήθως και κοινωνικ κ ρος και προβολή στο δωρητή. Απ την άλλη, είναι γεγον ς τι πολλά βακο φια εξυπηρετο σαν τελικά σκοπο ς, 15. [Σηµείωση του Επιµελητή]: Θα µπορο σαµε να χρησιµοποιήσουµε και τον ρο «µηκερδοσκοπικ ευαγές κληροδ τηµα», ενώ είµαστε διστακτικοί να χρησιµοποιήσουµε τον ρο «τρίτος τοµέας», αν και προσοµοιάζει αρκετά. Ο δισταγµ ς οφείλεται στο γεγον ς τι η ανάπτυξη του τρίτου τοµέα χρονικά σχετίζεται µε τον στερο 19ο αιώνα ως περίοδο πρώτης εµφάνισης, και κυρίως µε τον 20 ως περίοδο σηµαντικής ανάπτυξης απ την µία πλευρά. Αλλά (στην σηµερινή τουλάχιστον µορφή του) και µε συγκεκριµένη µορφή και επίπεδο ανάπτυξης τ σο του κράτους γενικ τερα σο και της κοινωνικής πολιτικής ειδικ τερα.

16 ΜΟΡΦΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΡΩΓΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΣΤΟ ΙΣΛΑΜ 141 οι οποίοι υπάγονται στην κατηγορία της κοινωνικής πολιτικής: διασφάλιζαν π ρους για την εκπαίδευση και την υγεία (κυρίως για την κτηριακή υποδο- µή και την αµοιβή του προσωπικο των σχετικών ιδρυµάτων), για δηµ σια έργα, καθώς και για τις ανάγκες των απ ρων. Παρ τι τα βακο φια δεν ιδρ ονταν απ το κράτος, το τελευταίο είχε απ µια άποψη σηµαντική συµβολή στη δηµιουργία τους. Χωρίς να προχωρήσουµε σε ανάλυση του καθεστώτος της γης στην Οθωµανική Αυτοκρατορία, αρκεί εδώ να επισηµάνουµε τι σ µφωνα µε τον ν µο το µεγαλ τερο τµήµα της ανήκε στο κράτος. Καθώς απαραίτητη προϋπ θεση για την ίδρυση εν ς βακουφιο είναι η πλήρης κυρι τητα του δωριζ µενου περιουσιακο στοιχείου, το κράτος διευκ λυνε τη δηµιουργία των µεγάλων κυρίως βακουφιών, παραχωρώντας δικαιώµατα κατοχής της γης ή κυρι τητας των προσ δων της στα κρατικά στελέχη, τα µέλη της αυλής και τους ιδιώτες που επιθυµο σαν να ιδρ σουν βακο φια (Barnes, 1987, Yediyıldız, 1985, ). Καθώς ήταν τα πλουσι τερα πρ σωπα στην αυτοκρατορία, οι σουλτάνοι, µέλη της σουλτανικής οικογένειας και υψηλ βαθµα στελέχη του παλατιο και της κεντρικής διοίκησης ήταν εκείνοι που ίδρυσαν τα µεγαλ τερα βακο φια, τα οποία κάλυψαν για αιώνες θρησκευτικές, εκπαιδευτικές, νοσοκοµειακές και άλλες ανάγκες της κοινωνίας και τ νωσαν γενικά τη ζωή των π λεων. Είναι προφανές τι, παρ τι τα ίδρυσαν ως φυσικά πρ σωπα και χι ως εκπρ σωποι του κράτους, αυτά τα βακο φια απέβλεπαν στην ενίσχυση του κ ρους και τη νοµιµοποίηση της δυναστείας και του κράτους στα µάτια των υπηκ ων τους, λειτουργώντας ως τεκµήρια της ευσέβειας και της φιλανθρωπίας των κυβερνώντων (βλ. και τον προβληµατισµ της Singer, 2002, ). Η διοίκησή τους παραχωρο νταν συνήθως σε ισχυρο ς αξιωµατο χους της αυλής και της κυβέρνησης, χωρίς αυτ να τα καθιστά κρατικά. 16 Η οικονοµική πορεία του κάθε βακουφιο και η δυνατ τητά του να εκπληρώνει τον σκοπ για τον οποίο ιδρ θηκε, εξαρτι ταν στις περισσ τερες περιπτώσεις αποκλειστικά απ τη διαχείριση της οποίας τ γχανε. Ένα διάταγµα (φιρµάνι) του 1797 κατηγορεί τους µουτεβελλήδες διάφορων σουλτανικών ιµαρετιών (πτωχοτροφείων) 17 για την εξυπηρέτηση πελατειακών σχέσεων µέσω των βακουφιών µε αποτέλεσµα αυτά να «είναι ελλειµµατικά και στο χείλος της πτώχευσης» (Peri, 1992, 175). Μπορο ν να αναφερθο ν πολλά παραδείγµατα βακουφιών, που ίδρυσαν σουλτάνοι, µέλη της σουλτανικής οικογένειας και αξιωµατο χοι της αυ- 16. Χαρακτηριστικ παράδειγµα συντονισµένης ίδρυσης βακουφιών είναι η εντολή του Μεχµέτ Β το 1459 προς τους µουσουλµάνους µεγιστάνες να χτίσουν βακουφικά συγκροτήµατα µε τζαµιά, πτωχοτροφεία και σχολεία, καθώς και εµπορικά κτήρια και πανδοχεία στην Κωνσταντινο πολη µε στ χο την τ νωση της θρησκευτικής, κοινωνικής και οικονοµικής ζωής της νέας πρωτε ουσας του οθωµανικο κράτους. 17. Ο θεσµ ς αναλ εται στο επ µενο τµήµα (Το ιµαρέτι).

17 142 ΑΝΤΩΝΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ λής και της διοίκησης και εξυπηρετο σαν κοινωνικές ανάγκες, µε χαρακτηριστικ τερες περιπτώσεις τα συγκροτήµατα του Μεχµέτ Β του Πορθητή και του Σουλεϊµάν Α του Μεγαλοπρεπο ς στην Κωνσταντινο πολη και τα δ ο περιλάµβαναν µεταξ των κτισµάτων τους τζαµί, πρωτοβάθµιο σχολείο (µεκτέπ), ιεροδιδασκαλεία (µεντρεσέδες), νοσοκοµείο, ιµαρέτι, ξενώνα για ταξιδιώτες (χάνι ή καραβανσαράι) και λουτρά (χαµάµ) το συγκρ τηµα του Σουλεϊµάν περιλάµβανε ακ µα ξενώνα απ ρων. Τα σουλτανικά πρ τυπα ακολουθο σαν και τα ιδρ µατα των κρατικών αξιωµατο χων. Για παράδειγ- µα, ο Γιαχγιαπασαζαντέ Μεχµέτ Πασά ίδρυσε ως διοικητής της επαρχίας του Σεµεντιρέ (Σµεντέρεβο) ένα µεγάλο βακο φι στο Βελιγράδι στο α µισ του 16ου αιώνα. Μεταξ άλλων, το βακο φι του συντηρο σε ένα µεκτέπ, ένα µεντρεσέ και ένα ιµαρέτι, αλλά και ένα καραβανσαράι 18 και κρήνες (Fotic, 2001). Εξάλλου, ο Κιοπρουλο Μεχµέτ Πασά και οι γιοι του Κιοπρουλουζαντέ Φαζίλ Αχµέτ Πασά και Φαζίλ Μουσταφά Πασά, λοι τους µεγάλοι βεζίρηδες, ίδρυσαν βακο φια, που συντηρο σαν δέκα µεκτέπ, δ ο µεντρεσέδες, αλλά και πλήθος κρηνών, απ τις οποίες οι 55 στη Σµ ρνη (Kunt, 1994). 19 Απ το τελευταίο τέταρτο του 18ου αιώνα σηµειώθηκε µια σηµαντική αλλαγή, καθώς οι σουλτάνοι άρχισαν να θέτουν κάτω απ ενιαία διοίκηση τα βακο φια που ίδρυαν οι ίδιοι, καθώς και µέλη της οικογένειάς τους και υψηλ βαθµοι αξιωµατο χοι. Αυτή η τάση συγκεντρωτισµο οριστικοποιήθηκε το 1826 µε την ίδρυση µιας νέας κεντρικής υπηρεσίας διοίκησης (αργ τερα υπουργείου) των βακουφιών (εβκάφ-ι χουµαγιο ν νεζαρετί). Σε αυτή περιήλθαν µέσα σε λίγα χρ νια λα τα σουλτανικά βακο φια, και γενικά τα βακο φια που ως τ τε ελέγχονταν ανεξάρτητα απ διάφορους κρατικο ς και αυλικο ς αξιωµατο χους, ενώ κάτω απ κρατικ έλεγχο τέθηκαν και τα έσοδα των επαρχιακών βακουφιών. Το 1837 υπήχθη στην ενιαία διοίκηση των σουλτανικών βακουφιών και η διαχείριση των υδραγωγείων, κρηνών και γενικά των έργων δρευσης που συντηρο νταν µέσω του βακουφικο θεσµο και εξασφάλιζαν νερ στον πληθυσµ της Κωνσταντινο πολης. Επίσης το 1840 το κράτος ανέλαβε τη διαχείριση και λων των βακουφιών που ως τ τε βρίσκονταν κάτω απ τον έλεγχο των δερβίσηδων. 20 Συνέπεια το του ήταν το κράτος να αναλάβει έναν πολ πιο ενεργ ρ λο στην παρο- 18. Συνήθως στα καραβανσαράγια, που ανήκαν σε βακο φια, οι έµποροι και οι ταξιδιώτες µπορο σαν να διαµείνουν δωρεάν µέχρι τρεις µέρες. 19. Για την ελληνική µετάφραση µιας πράξης ίδρυσης βακουφιο (1694) απ τον διοικητή Χάνδακα και γενικ διοικητή Κρήτης Φιντίκ Χατζή Μεχµέτ Πασά, βλ. Σταυρινίδης, 1987, Το βακο φι περιλάµβανε ένα τζαµί, σχολεία, έργα δρευσης και µία γέφυρα. 20. Οι δερβίσηδες εκπροσωπο ν τον µυστικιστικ κλάδο του ισλάµ και είναι οργανωµένοι σε τάγµατα ανάλογα µε τις θεολογικές αντιλήψεις και τις λατρευτικές πρακτικές τους. Τα τάγµατα των δερβίσηδων διαχειρίζονταν κατά την οθωµανική περίοδο περιουσιακά στοιχεία, που είχαν το νοµικ χαρακτήρα του βακουφιο.

18 ΜΟΡΦΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΡΩΓΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΣΤΟ ΙΣΛΑΜ 143 χή υπηρεσιών πρ νοιας και αρωγής κατά κάποιο τρ πο πρ κειται για µια πρώιµη περίπτωση κρατικοποίησης. Τα βακο φια διακρίνονταν πια σε εκείνα που το κράτος έλεγχε άµεσα, σε εκείνα που απλώς επέβλεπε και στα εντελώς ανεξάρτητα. Στην τρίτη κατηγορία ανήκαν τα βακο φια των µη µουσουλµάνων. Ο κρατικ ς έλεγχος επιβλήθηκε µε στ χο να περιοριστο ν τα φαιν µενα διασπάθισης των εισοδηµάτων των βακουφιών απ τους µουτεβελλήδες ή απ ισχυρο ς παράγοντες, που µ νο κατ νοµα ήταν «φτωχοί». Ένας άλλος, πιο ιδιοτελής, στ χος ήταν να αντληθο ν έσοδα για τις ανάγκες του κράτους και ιδίως για το στρατ. Εντέλει, η επιβολή του κρατικο ελέγχου περι ρισε την αυτονοµία των βακουφιών χωρίς, πως φαίνεται, να βελτιώσει την κατάστασή τους ή να αποτρέψει την ανοίκεια χρήση των π ρων τους (Barnes, 1987, 67 κ.εξ. Öztürk, 1994 Heffening, 1987, 1101). 21 Το ιµαρέτι Μία κατηγορία ιδρυµάτων, που λειτουργο σαν στο πλαίσιο του βακουφικο θεσµο, ήταν τα ιµαρέτια, ρος που µπορεί να αποδοθεί στην ελληνική ως «πτωχοτροφείο». Το ιµαρέτι πρ σφερε δωρεάν συσσίτιο στους φτωχο ς, τους ταξιδιώτες και τους φοιτητές των µεντρεσέδων (και γενικά στο προσωπικ και τους χρήστες των υπηρεσιών του βακουφιο στο οποίο ανήκε). Λειτουργο σε επίσης κατά κάποιο τρ πο ως εστία στην οποία διέµεναν δωρεάν οι φοιτητές των µεντρεσέδων (Pakalın, 1951, 61 Peri, 1992, 168). Ένα απ τα µεγάλα ιµαρέτια του οθωµανικο κράτους ήταν το ιµαρέτι του βακουφιο της Χασεκί Σουλτάνας στην Ιερουσαλήµ. Το βακο φι ιδρ θηκε το 1552 απ τη Χουρέµ, σ ζυγο του σουλτάνου Σουλεϊµάν Α, και περιλάµβανε τζαµί, ξενώνα για τους µουσουλµάνους προσκυνητές, χάνι για τους ταξιδιώτες και ιµαρέτι που χορηγο σε φαγητ και ψωµί στο προσωπικ και τους φιλοξενο µενο ς του, καθώς και στους φτωχο ς και τους άπορους. 22 Για τη χρηµατοδ τηση των υπηρεσιών του εν λ γω βακουφιο αφιερώθηκαν οι φορολογικές πρ σοδοι κάποιων χωριών και γαιών, 23 καθώς και τα έσοδα 21. Η επιβολή του κρατικο ελέγχου επί των βακουφιών δικαιολογήθηκε µεταξ άλλων και µε το επιχείρηµα πως τα περισσ τερα είχαν δηµιουργηθεί σε κρατική ακίνητη περιουσία που είχε εκχωρήσει ο σουλτάνος για αυτ ν τον σκοπ (Barnes, 1987, 48). 22. Η ιδρυτική πράξη του βακουφιο προέβλεπε 400 φτωχο ς και έχοντες ανάγκη, χωρίς να προσδιορίζει αν αυτοί θα µπορο σαν να είναι και µη µουσουλµάνοι. Υπάρχει πάντως µια µαρτυρία τι, αν κάποιος µη µουσουλµάνος πήγαινε στο ιµαρέτι για συσσίτιο, δεν του το αρνο νταν, αλλά τι αυτ συνέβαινε έτσι κι αλλιώς σπάνια (Singer, 2002, 63-65, 75-76). 23. πως σηµειώσαµε παραπάνω, ήταν συνήθης πρακτική να παραχωρο νται φορολογικές πρ σοδοι σε µέλη της σουλτανικής οικογένειας και υψηλ βαθµα κρατικά στελέχη και αυτά µε τη σειρά τους να τις αφιερώνουν σε βακο φια για τη σωτηρία της ψυχής τους η χρηµατοδ τηση µως των βακουφιών απ φ ρους δεν ήταν ο καν νας. Ο τρ πος κάλυψης των δαπανών εν ς βακουφιο βρισκ ταν σε ευθεία εξάρτηση απ την ιδι τητα και τις δυνατ τητες του ιδρυτή του.

19 144 ΑΝΤΩΝΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ απ την εκµετάλλευση διάφορων αστικών ακινήτων, πως καταστηµάτων, κλειστών αγορών και λουτρών. Κατά τον 18ο αιώνα, πως και νωρίτερα, το ιµαρέτι διένεµε σο πα και ψωµί κάθε πρωί και βράδυ. σοι δικαιο νταν συσσίτιο έφεραν δελτία, που χορηγο σε ο διαχειριστής του βακουφιο, ή έγγραφα, που εξέδιδαν συγκεκριµένοι κρατικοί αξιωµατο χοι. Ενδιαφέρον παρουσιάζει απ ιστορική άποψη τι εκείνη τουλάχιστον την εποχή το ιµαρέτι δεν πρ σφερε τις υπηρεσίες του µ νο στους φτωχο ς, αλλά και σε µέλη της τοπικής ελίτ και τις ακολουθίες τους, που είχαν εγγραφεί ως δικαιο χοι, είτε λ γω του κ ρους που διέθεταν ως ουλεµά ή απ γονοι του προφήτη Μωάµεθ είτε επειδή είχαν τη δ ναµη να επιβάλουν κάτι τέτοιο. Ιεροδικαστικές καταχωρίσεις των τελευταίων δεκαετιών του 18ου αιώνα αναφέρουν, για παράδειγµα, πως αρκετές φρατζ λες ψωµί και σο πα δίνονταν καθηµερινά σε έναν στρατιωτικ διοικητή και στον ίδιο τον διοικητή της Ιερουσαλήµ, προφανώς για τις ανάγκες των ανδρών τους. Το παράδειγµα είναι ενδεικτικ της µορφής που µπορο σε να λάβει στην πράξη µια καθ λα θεµιτή βακουφική αφιέρωση. Άλλες καταχωρίσεις αποδεικν ουν πως τα έγγραφα αναγνώρισης κάποιου ως δικαιο χου των παροχών του ιµαρετιο αποτελο σαν εµπορε σιµο αγαθ που άλλαζε χέρια έναντι πληρωµής (Peri, 1992). 24 Αξίζει να αναφέρουµε επίσης πως το προαναφερθέν βακο φι του Γιαχγιαπασαζαντέ Μεχµέτ Πασά στο Βελιγράδι επικράτησε να λέγεται «βακο φι του ιµαρετιο» (ιµαρέτ βακφί), γεγον ς που δηλώνει τι το ιµαρέτι αποτελο σε προφανώς τη σηµαντικ τερη για την τοπική κοινωνία λειτουργία του. 25 Το ιµαρέτι φρ ντιζε για τα γε µατα των φτωχών, του προσωπικο και γενικά σων συνδέονταν µε το βακο φι (περιλαµβανοµένων των σπουδαστών του µεντρεσέ), καθώς και σων φιλοξενο νταν στο καραβανσαράι του βακουφιο. Το 1572 οι δαπάνες του βακουφιο για τρ φιµα και άλλα έξοδα της κουζίνας άγγιζαν το 43% των συνολικών δαπανών του. Ωστ σο και σε αυτή την περίπτωση φαίνεται πως οι φτωχοί αποτελο σαν τη µειον τητα των αποδεκτών των ωφεληµάτων του ιµαρετιο : το 1660 για τους φτωχο ς προορίζονταν µ νο έξι διπλά µεγάλα πιτ ψωµα (φ ντλα ή φοντο λα) απ τα 180 που παρασκε αζε καθηµερινά το ιµαρέτι (Foti, 2001, 442, 444). 24. Για µια ενδιαφέρουσα και ενδελεχή ανάλυση του ιµαρετιο της Χασεκί Σουλτάνας σε συνδυασµ µε την έννοια, το περιεχ µενο, τους περιορισµο ς και τη σκοπιµ τητα της σουλτανικής φιλανθρωπίας στο οθωµανικ πλαίσιο, βλ. Singer, Αντίστοιχη ήταν η περίπτωση του ιµαρετιο της Καβάλας, που ιδρ θηκε τον 19ο αιώνα απ τον Μεχµέτ Αλή της Αιγ πτου το συγκρ τηµα δεν περιλάµβανε µ νο ιµαρέτι, αλλά εξυπηρετο σε και θρησκευτικές και εκπαιδευτικές λειτουργίες. Βασική αποστολή του ιµαρετιο ήταν να καλ πτει τις ανάγκες του προσωπικο και των σπουδαστών των µεντρεσέδων του συγκροτήµατος παρείχε µως γε µατα και στους φτωχο ς και άπορους γενικώς. Για την κάλυψη των δαπανών του ιδρ µατος είχαν παραχωρηθεί στον Μεχµέτ Αλή τα φορολογικά έσοδα της Θάσου (Στεφανίδου-Φωτιάδου, ).

20 ΜΟΡΦΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΡΩΓΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΣΤΟ ΙΣΛΑΜ 145 Η εκπαίδευση Η παραδοσιακή µουσουλµανική εκπαίδευση αποτελο νταν απ δ ο βασικές «βαθµίδες»: στην πρώτη βρίσκονταν τα σχολεία (µεκτέπ), τα οποία δίδασκαν γραφή και ανάγνωση, ενώ στην ανώτερη βαθµίδα ανήκαν τα ιεροδιδασκαλεία (µεντρεσές), τα οποία προετοίµαζαν λ γιους µε θεολογική και νοµική κατάρτιση. Η εκπαίδευση και των δ ο βαθµίδων συνδε ταν στενά µε τη θρησκεία, αφο απέβλεπε πρωταρχικά στην εξοικείωση των µαθητών µε το ισλάµ και τις αρχές του. Τα σχολεία αποτελο σαν τµήµα βακουφιών και εξασφάλιζαν απ αυτά τους απαραιτήτους π ρους για τη λειτουργία τους σε µια εποχή κατά την οποία η εγγραµµατοσ νη ήταν έτσι κι αλλιώς περιορισµένη, το κράτος δεν ίδρυε σχολεία και εποµένως δεν υπήρχε κρατικ σ στηµα σχολείων µε τη σ γχρονη έννοια του ρου. 26 Το κράτος επιθυµο σε µως τον έλεγχο των ουλεµά, οι οποίοι ήταν οι φορείς της θρησκευτικής γνώσης και λειτουργο σαν νοµιµοποιητικά για το ίδιο, καταλαµβάνοντας παράλληλα θέσεις στο σ στηµα της επαρχιακής και της κεντρικής διοίκησης. Γι αυτ το λ γο, το οθωµανικ κράτος χι µ νο ενέταξε τους ουλεµά σε µια διοικητικής µορφής ιεραρχία (ιλµιγιέ), αλλά κατέταξε ιεραρχικά και τους µεντρεσέδες, απ τους οποίους αυτοί αποφοιτο σαν, ελέγχοντας παράλληλα τους διορισµο ς των καθηγητών (µουντερίς) τους. Στην κορυφή της σχετικής κατάταξης, η οποία αντανακλο σε τη σπουδαι τητα και το κ ρος εν ς µεντρεσέ, τοποθετήθηκαν οι µεντρεσέδες που είχαν ιδρυθεί απ σουλτάνους (Ιναλτζίκ, 1995, Zilfi, 1988, 24-26). Τα έσοδα των βακουφιών διατίθονταν τ σο για τη συντήρηση των κτηρίων και τη λειτουργία των σχολείων, σο και για τους µισθο ς των διδασκ ντων και τα έξοδα διαβίωσης των σπουδαστών των ιεροδιδασκαλείων, των οποίων ένα ποσοστ διέµενε δωρεάν σε κελιά του µεντρεσέ και σιτιζ ταν ανέξοδα. 27 Για παράδειγµα, ο µισθ ς του καθηγητή του µεντρεσέ της Πλέβνας (Πλέβεν) στη β ρεια Βουλγαρία, ο οποίος ανήκε στο βακο φι του Μιχάλογλου Αλαεντίν Αλή Μπέη, πληρων ταν απ τα έσοδα εν ς χαµάµ στο Βιδίνι. Απ την άλλη, κάποια έγγραφα του 18ου αιώνα δείχνουν πως το κράτος κάλυπτε το ίδιο τις δαπάνες λειτουργίας κάποιων σχολείων και ιεροδιδασκαλείων που δεν ανήκαν σε βακο φια ή των οποίων τα βακο φια αδυνατο σαν να ανταποκριθο ν στις υποχρεώσεις τους. Την ίδια εποχή αρχίζει να επεκτείνεται η συνήθεια οι δωρητές να µην ιδρ ουν νέους µεντρεσέδες, αλλά να χρηµατοδοτο ν θέσεις διδασκ ντων, οι οποίοι τοποθετο νταν σε υπάρχοντες µεντρεσέδες ή τζαµιά. Αυτή η µέθοδος ήταν ταχ τερη και 26. Σε αυτ το πλαίσιο η οργάνωση των εκπαιδευτικών θεσµών των µη µουσουλµάνων επαφίετο στους ίδιους. 27. Για τις σχετικές παροχές προς τους σπουδαστές των µεντρεσέδων του ιµαρετιο της Καβάλας, βλ. Στεφανίδου-Φωτιάδου, ,