ΠΕΡΙΟΔΟΣ Β ΕΤΟΣ 25ο ΑΡ. ΦΥΛΛΟΥ 97 AΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2015 ΣΚΑΡΙΜΠΕΙΑ 2015 1-17 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ ΣΤΗΝ ΑΓΙΑ ΕΥΘΥΜΙΑ

Γραφεία: Aριστογείτονος 11-13, Αθήνα Τ.Κ. 105 52 Τηλ.: 210 3250 354 www.agiathimia.com e-mail:info@agiathimia.com ΠΕΡΙΟΔΟΣ Β ΕΤΟΣ 25ο ΑΡ. ΦΥΛΛΟΥ 97 AΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2015 ΣΚΑΡΙΜΠΕΙΑ 2015 1-17 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ ΣΤΗΝ ΑΓΙΑ ΕΥΘΥΜΙΑ Σάββατο και Κυριακή 1 και 2 Αυγούστου Διήμερο εκδηλώσεων για τον Γιάννη Σκαρίμπα Όπως κάθε χρόνο, η αυλαία των «Σκαριμπείων» θα ανοίξει και εφέτος με εκδηλώσεις για τον Γιάννη Σκαρίμπα. Στις 1 και 2 Αυγούστου θα πραγματοποιηθεί αφιέρωμα με τίτλο: «Γιάννης Σκαρίμπας-Νίκος Καββαδίας: Βίοι παράλληλοι;» Την 1η Αυγούστου, ημέρα Σάββατο, στον αύλειο χώρο της οικίας Σκαρίμπα, θα γίνει συζήτηση με κύριο ομιλητή τον πανεπιστημιακό δάσκαλο Στέφανο Ροζάνη. Τίτλος της ομιλίας: «Η νεκρική θάλασσα του Γιάννη Σκαρίμπα και η θάλασσα της φυγής του Νίκου Καββαδία». Συμμετέχει με σύντομη παρέμβαση ο Συμεών Σταμπουλού. Στις 2 Αυγούστου, ημέρα Κυριακή, στον αύλειο χώρο του Ιερού Ναού του Αγίου Ευθυμίου, θα πραγματοποιηθεί μεγάλη συναυλία με μουσική βασισμένη στην ποίηση του Γιάννη Σκαρίμπα και του Νίκου Καββαδία, με το συγκρότημα του πιανίστα και ενορχηστρωτή Ανδρέα Μπουτσικάκη και με έργα των Γιάννη Σπανού, Θάνου Μικρούτσικου, Διονύση Τσακνή, Αναστασίας Παπαδημητρίου, Σαράντη Κασσάρα μεταξύ άλλων. Τραγουδούν δυο εξαιρετικοί ερμηνευτές: ο Γιάννης Λεκόπουλος και η Μαρία Κωσταράκη. Θα προηγηθεί Εσπερινός στον Άγιο Ευθύμιο. Ποιος είναι ο Στέφανος Ροζάνης Ο Στέφανος Ροζάνης γεννήθηκε στην Κάρυστο της Εύβοιας το 1942. Σπούδασε Μαθηματικά και Φυσική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και Φιλοσοφία στο Καθολικό Ινστιτούτο της Φλωρεντίας. Ανήκει στην εκδοτική ομάδα του περιοδικού «Σημειώσεις» και είναι σύμβουλος του εκδοτικού οίκου «Έρασμος». Δίδαξε φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου και στο Πανεπιστήμιο της Νέας Σορβόννης, και επί 10 χρόνια στο Τμήμα Μέσων Επικοινωνίας και Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστημίου. Είναι συγγραφέας δοκιμιακών έργων, φιλοσοφικών μονογραφιών και ποιητικών συλλογών. Έργα και κείμενά του έχουν εκδοθεί στα Γαλλικά, Αγγλικά και Ιταλικά. ΠΡΟΣΟΧΗ το e-mail του Συλλόγου άλλαξε Μπορείτε να επικοινωνείτε μαζί μας στο info@agiathimia.com. Αν θέλετε να σας στείλουμε ηλεκτρονικά το έντυπο πρόγραμμα και τις προσκλήσεις των φετινών ΣΚΑΡΙΜΠΕΙΩΝ ή να έχετε ενημέρωση για οποιοδήποτε άλλη εκδήλωση του Συλλόγου στείλτε μας στο e-mail του Συλλόγου την δική σας ηλεκτρονική διεύθυνση. Τετάρτη 12 Αυγούστου Αφιέρωμα στο ζωγράφο Χαράλαμπο Στέφο Ο Χαρ. Στέφος (1932-2009) υπήρξε καταξιωμένος ζωγράφος και αφοσιωμένος στην τέχνη άνθρωπος που έζησε στον τόπο μας, εμπνεύστηκε από το ρουμελιώτικο τοπίο και τη ζωή του ανθρώπου της υπαίθρου κι ομορφαίνει το βίο μας με πίνακες που περικλείουν το φως και τα μοναδικά χρώματα του περιβάλλοντός μας. Στη συμπλήρωση 5 χρόνων απ το θάνατό του κι ενώ ετοιμάζεται μεγάλη αναδρομική έκθεσή του το ερχόμενο φθινόπωρο, σε συνεννόηση με την οικογένειά του, διοργανώνομε στα ΣΚΑΡΙΜΠΕΙΑ βραδιά αφιερωμένη στο ζωγράφο και το έργο του. Με ομιλίες, προβολή ψηφιακών εικόνων και ηχητικών ντοκουμέντων, θα επιχειρήσομε ένα ταξίδι στον κόσμο των χρωμάτων και του αυθεντικών μορφών της παράδοσής μας που συνθέτουν το έργο του. Η εκδήλωση θα πραγματοποιηθεί την Τετάρτη 12 Αυγούστου στον προαύλιο χώρο του σπιτιού όπου γεννήθηκε ο Σκαρίμπας. Πέμπτη 13 Αυγούστου Θεατρική παράσταση «Τα σορόπια της Τερέζας» Εντρυφώντας στο έργο του Γ. Σκαρίμπα, ιδίως στα κείμενα με αναφορές στο γενέθλιο τόπο του, όλο και πιο όμορφες συγκινήσεις βιώνουμε. Αγαπώντας ο ίδιος τον σκηνικό λόγο και θεατρικά έργα έγραψε που παίζονται ως τις μέρες μας με επιτυχία και σπαρταριστές παραστάσεις καραγκιόζη έδινε με αυτοσχέδιες φιγούρες που αντίγραφά τους υπάρχουν και στο «σπίτι - μουσείο» στην Αγία Ευθυμία. Ένα κομμάτι του εμβληματικού «Καπετάν Γκρη» της πρώτης του συλλογής διηγημάτων, που αφαίρεσε στη β έκδοση, έχει ήρωες δικά μας, υπαρκτά πρόσωπα του παλιού καιρού και διαδραματίζεται στην Ιτέα. Διασκευασμένο από τον Δημήτρη Παλούκη και τον Γιάννη Κολιαβά, τους δυο φίλους του Συλλόγου κι από τους πιο σημαντικούς συμπαραστάτες μας, ώστε να μπορέσει να παιχτεί, ετοιμάζεται να παρουσιαστεί από θεατρική ομάδα της εκλεκτής μας συμπατριώτισσας Ανδριανής Παναγ. Μπαρτσώτα, νέας ηθοποιού και πολυτάλαντης θεατρανθρώπου, η οποία θα είναι και σκηνοθέτης του έργου. Από πέρυσι μας ενθουσίασε με τον «Θείο απ τη Γκιώνα» και φέτος συνεχίζει με απολαυστικό Σκαρίμπα και τα βάσανα του Γιάννη Στελίγκου που έγινε «του κλώτσου και του μπάτσου απ τον μπάρπα του (Κόκοτα), πριν δοκιμάσει τα... σορόπια της Τερέζας». Παίζουν οι ηθοποιοί: Νίκος Ντάβας, Μάριος Πλιάτσικας, Ανδριανή Μπαρτσώτα και Μαίρη Καρφάκη. Η μουσική επιμέλεια είναι του Νίκου Ξένου. Με όρεξη για πολλά γέλια, ελάτε να το απολαύσομε την Πέμπτη 13 Αυγούστου, στο προαύλιο του Δημοτικού Σχολείου. ΕΝΙΣΧΥΣΤΕ ΤΗ ΛΑΧΕΙΟΦΟΡΟ ΑΓΟΡΑ ΓΙΑ ΤΑ ΣΚΑΡΙΜΠΕΙΑ Η οικονομική κρίση που μαστίζει την χώρα μας τα τελευταία πέντε χρόνια μας έχει επηρεάσει όλους. Έτσι, όταν προετοιμάζαμε την καθιερωμένη λαχειοφόρο αγορά για την ενίσχυση των ΣΚΑΡΙΜΠΕΙΩΝ το λάβαμε σοβαρά υπόψη και αποφασίσαμε ο κάθε λαχνός να έχει την συμβολική τιμή του 1 ώστε να μπορούν να αγοράσουν όλοι. Δίνοντας από λίγα οι πολλοί μπορούμε να πετύχουμε αρκετά. Ζητάμε την βοήθεια όλων ώστε τα ΣΚΑΡΙΜΠΕΙΑ να διατηρήσουν εκείνα τα χαρακτηριστικά που τα κάνουν να ξεχωρίζουν. Ήδη η Γιώτα Ποντίκη-Γλυμή διέθεσε 200 λαχνούς σε γνωστούς και συναδέλφους της. Την ευχαριστούμε πολύ και περιμένουμε κι άλλους να βοηθήσουν στη διάθεση των λαχνών. Ενισχύστε τη λαχειοφόρο αγορά του Συλλόγου είτε αγοράζοντας λαχνούς, είτε προσφέροντας δώρα είτε και με τα δύο. Δείτε το συνοπτικό και πλήρες πρόγραμμα καθώς και λεπτομέρειες για άλλες εκδηλώσεις στη σελίδα 56

2 Το Τέλος της Αθωότητας Γ εννήθηκε σχεδόν μαζί μου ή τουλάχιστον έτσι μου άρεσε να σκέφτομαι αφού κοντολογίς είχαμε το ίδιο μπόι και ήθελα να την έχω σύντροφο στα παιχνίδια μου. Θα ήμουν γύρω στα εφτά και ήταν μέσα καλοκαιριού. Αποβραδίς ένιωθα έναν παράξενο ηλεκτρισμό στην ατμόσφαιρα του σπιτιού. Κάποιες κουβέντες που κόβονταν μαχαίρι σαν έμπαινα στο δωμάτιο, κάποιο σκουντούφλιασμα στο βλέμμα του πατέρα, κάποια παράπονα της μάνας -Πέρσ η αχυριώνα ήτανε βίτσα κι τώρα ξεγάνωσε, τι θα τρώνε δύο ζωντανά, πώς θα ρπώνει ο κώλος τους; Χώρισε η μέση μ να κόβου σανά. Όμως όπως ήμουνα ξεθεωμένη από τον καλόγηρο έβρεξα ένα καψμάδι το προσφάισα με μια ώριμη ντομάτα και έπεσα ξερή για ύπνο. Το επόμενο πρωινό οι πρώτες ακτίνες ξέφυγαν από το άρμα του ήλιου προσπέρασαν τα Ξαφάκια και ήρθαν κατευθείαν στο μπαλκόνι που κοιμόμαστε στρωματσάδα. Σαν κάτι να μου ψιθύρισαν γιατί μισοξύπνησα και όπως μπορούσα να διακρίνω μέσα απ τα φύλλα της κληματαριάς αντιλήφτηκα καλυμμένη κινητικότητα κάτω στην αυλή. Άλλα πρωινά η μάνα μάς ξύπναγε πριν «βαρέσει» ο ήλιος και σέρναμε μέσα τα στρωμάτσα αλλά μας άφηνε να κοιμηθούμε λίγο ακόμα, μα σήμερα ο ήλιος είχε ανεβεί μια οργιά κι εκείνη για κάποιο λόγο δεν είχε τηρήσει το πρόγραμμα. Κάτω στην αυλή ο πατέρας κρατούσε από το καπίστρι τη γμάρα μας τη Ντάνω και η μάνα μου κάτι ψιθύριζε με τη γειτόνισσα -Πήγα στον κατήφορο κι έκοψα μήλα απ τς πικραγγουριές. -Φέρτα δω να τα στμπήσω και φέρε και μια δειαφοσακούλα να τα δέσουμε σφιχτά γύρω απ τα μαστάρια της, μόνο έτσι θα κόψει το γάλα αλλιώς θα αγγουρώσουνε και θα σ βγάλει κανένα χορό. -Έχε το νου σ να μη στάξ απάν σ του γάλα, θα βγάλεις βιζγάντ. Κι οι τρεις μαζί στριμώξανε τη γμάρα και προσπαθούσαν να της δέσουν τη σακούλα κάτω από την κοιλιά και το άμοιρο το ζωντανό μεταπατούσε κι άφηνε μουγκανητά όλο παράπονο. Κάποια στιγμή σα να πήρε το μάτι μου και τη γιαγιά μου τη Ξάφω στο όλο σκηνικό μα φαίνεται πως λαγοκοιμήθηκα για να ματαξυπνήσω πάλι όχι τόσο από τον θόρυβο όσο από μια αίσθηση απειλής. Ο παππούς μου ο Χαραλάμπης χτυπούσε το ραβδί του στη γη και ήταν κάθετος -Να πάτε να πάρετε πίσω το ζωντανό, αλλιώς θα σας καταραστώ! Πιο πολύ με παραξένεψε η όψη του παππού και όχι τα λόγια του. Ο παππούλης μου που ήταν γαλήνιος σαν ακύμαντη θάλασσα κι άκακος σαν αρνί τούτο το πρωινό άστραφτε και βρόνταγε. Το λευκό φωτοστέφανο των μαλλιών του εξέπεμπε ένα απειλητικό γαλαζωπό φως και τα ποδάρια του σα να μην πατούσαν στη γη. Τούτα τα λόγια είπε μόνο κι η λησμονιά έσβησε τις λεπτομέρειες κι ύστερα βρεθήκαμε στην αυλή της γιαγιάς μου της Κονιάκαινας κι η μάνα μου έσερνε τη γμάρα μας, μόνο που αυτή τη φορά την ακολουθούσε και ένα γμαροπούλι. Ένα γμαροπούλι όλο μάτια και πόδια. Εκείνη τη στιγμή τίποτα άλλο δεν είχε σημασία για μένα. Πήγα να το σηκώσω στην αγκαλιά μου μα ήταν βαρύ και δεν μπόρεσα κι έτσι περιορίστηκα να το κρατάω από το λαιμό και να το χαϊδεύω. Που και που έφταναν στα αυτιά μου οι κουβέντες των μεγάλων -Αηκούς εκεί! Τ ς τάειπα εγώ αλλά που να μ αηκούσει η κεφαλού, αλλά έχε χάρη που ήβρα στου γιουφύρ του ζμπέθερου κι του είπα το και το, γέννησε η γμάρα κι η άπον η δυχατέρα μ κι ου γυιός σ του πετάξανε του γμαράκι σ ένα «δέμα» να του φαν τα όρνια. -Μπιτ πιδί μ, μπιτ μυαλό! -Κι έκαμει για τη ψχή τ ου γέρου ζμπέθερους κι πήρε τ βρεμένη τ ς η κόρη μ και πήγε κι πήρη πίσω του ζωντανό. Κι έτσι το γαϊδουράκι κέρδισε τη ζωή, έγινε μέλος της οικογένειάς μας και το όνομα αυτού Ριβή. Από την πρώτη στιγμή την υιοθέτησα, έγινε η φίλη μου στα παιχνίδια, η συντροφιά μου στις δουλειές, ο τοίχος για να ακουμπάω τα παράπονά μου, η κολυμπήθρα για να ξεπλένω τις ζαβολιές μου, ο λόγος νάχω κάτι διαφορετικό και να γίνομαι το επίκεντρο στην ομάδα των συνομηλίκων. Μαζί αλωνίζαμε τα σοκάκια του χωριού, αν κανείς με φίλευε κάτι έτρεχα να το μοιραστώ μαζί της κι έκανα χάζι πως τα μεχότανε τα μπισκοτάκια. -Τήρα, τήρα ταΐζ μπισκότα του γμάρ! χλεύαζε η συνεργός γειτόνισσα. -Χασ μι τα μούτρα σ κτο πράμα, στερώ τον εαυτό μ για να καλοταρίζεις του γμάρ, μη φράνει ο πισινός τ! με απόπαιρνε η μάνα. Όμως για μένα η Ριβούλα δεν ήταν γμάρι, σαν άνθρωπο τη λογάριαζα. Και της μιλούσα κι εκείνη με κοίταζε με τα τεράστια μάτια της και με τη γαϊδουρινή υπομονή της ποτέ δε μου αντιμίλησε, ποτέ δε με παραπόνεψε. Σα μπήκε ο χειμώνας και οι στάλες τις βροχής κροτάλιζαν στα τσίγκα της αχυριώνας την τσόλιαζα με μια γινοβελέτζα να μην ξεπαγιάσει. Κι μεγαλώναμε μαζί, εκείνη στη σκιά της μάνας της κι εγώ στη δική της. Κι όταν ζέστανε ο καιρός και οι ξενοδημότες έστειλαν τα παιδιά τους να ξεκαλοκαιριάσουν με τους δικούς τους στο χωριό, η Ριβούλα έγινε η πρωταγωνίστρια. Όλα τα παιδιά πέρασαν από τα καπούλια της. -Θα με φάει καλέ θεία; ρωτούσαν τη μάνα. -Άει κακόνο πόπαθα! Είνει ντιπ πλιά, χαριτολογούσε εκείνη. - Μη σκιαζόσαστε, άιντε να σας βάλω καβάλα αλλά να κρατιόσαστε καλά να μη σας ρίξ και τρέχαμε καρκατσίδα από τα Πάνω Αλώνια μέχρι τη Μαραβίτσα και άιντε πάλι πίσω στο γιοφύρι. Και μόλις έφεγγε ο Θεός τη μέρα αρπάζαμε μια φέτα ψωμί με ζάχαρη και δος τ νάχει. Όλο το καλοκαίρι το περάσαμε ονειρικά. Κάθε απόγευμα έπαιρνε η μάνα μου τη Ντάνω κι εγώ τη Ριβούλα και πηγαίναμε να τις δέσουμε. Καθώς περνούσαμε από τον τοίχο του Τζιτζιγάνου έκοβα άλλοτε μια χούφτα ρολογάκια και της τα κρεμούσα στα αυτιά κι άλλοτε ένα μάτσο αγιόκλημα και της έφτιαχνα στεφάνι. Στην πάνω γειτονιά συντροφευόμαστε και με άλλες γυναίκες και πηγαίναμε και τα δέναμε πότε στη Φτελιά και πότε στα Λαχίδια. Και μπορεί τα άλλα ζα να έτρωγαν το στεφανάκι της Ριβούλας μου όμως εγώ έτσι την ήθελα, ανθοστολισμένη. Κι εκείνη μεγάλωνε και ομόρφαινε, είχε γίνει μια μικρή κυρία με γυαλιστερό τρίχωμα και καλοσχηματισμένα καπούλια. -Τούτο το γμάρ είχατε για πέταμα; Τήρα πώς έγινε, φρεγάτα! Είναι σαν να το ποτίζεις τα δρόσα, ευτυχώς το πήρα με το σπαθί μ, θαύμαζε η γιαγιά. Μα σαν πιάσανε τα πρωτοβρόχια η αχυριώνα δεν χωρούσε και τα δύο ζωντανά και σαν πέρασαν από το χωριό οι χαλκωματήδες η μάνα το γάνωμα που έκαναν στο κακάβι το κάλαρε με την Ντάνω. Έτσι αποχαιρετίσαμε τη μάνα γμάρα και στο ποδάρι της μας έμεινε η Ριβούλα. Τον πρώτο καιρό της ορφάνιας της την παρηγορούσα όπως μπορούσα κι όταν ήρθε ο καιρός να την σαμαρώσουμε επειδή το σαμάρι τής μάνας της τής έπεφτε μεγάλο απαίτησα από τη μάνα μου και το σοπάνιασε με ένα τριμμένο χιράμι. Και στην ανηφόρα την έσπρωχνα να ανεβεί τα σκαλιά και πλέον δεν διεκδικούσα για καβάλα τη θέση στα καπούλια αλλά πιανόμουνα από την ουρά της και ακολουθούσα με τα πόδια. Όμορφα χρόνια, αγνά, γεμάτα παιδικό ενθουσιασμό και ανέμελη αθωότητα. Όμως τον επόμενο χρόνο η μάνα μου της φόρεσε την λαιμαργιά και την έζεψε στο αλέτρι. Σούσουρο έγινε στο χωριό. -Η Κοκκινοξούλα έζεψε το γμάρι στ αλέτρι! Πού ματαεικούστηκε τέτοιο πράμα; -Όχι που θα την έχω για γιορτνή! Μωρέ θα την πάει την αυλακιά στο φρύδι! Και άρχισε να της δίνει κοφτά παραγγέλματα: -Δω ββρρτ, ωξ! Ωξ! Από τότε η μικρή μου Ριβούλα έγινε Ριβή. Η ενηλικίωση ήταν γεγονός. Και ήταν πάντα και παντού μαζί μας. Στη δεξαμενή για τα κοπανίδια, στο βουνό για ξύλα, στο λόγγο για κλαρί, στην Αστυνομική για πουρνάρια, στο μύλο για τ άλεσμα, στ αμπέλι για τον τρύγο, στις ελιές, στα τσάγαλα, στα σκουπίδια. Κι ύστερα έφυγα από το χωριό και όταν ξαναγύριζα με τα δικά μου παιδιά η Ριβή ήταν πάντα εκεί να υποδεχτεί την επόμενη γενιά. Πάλι καβάλα πανωσάμαρα και στα καπούλια, πάλι φόρτωμα και ξφόρτωμα, πάλι γίγκλωμα και ξεγίγκλωμα. Κι όσο εμείς μεγαλώναμε η Ριβή γερνούσε και όταν κάποτε επέστρεψα στο χωριό τη θέση της Ριβής μου είχε πάρει ένας λάιος γάιδαρος. Ήταν κομματάκι ψηλότερος, ξερακιανός, λίγο μουρντάρης και άμα «έβαζε κεφάλι» δεν μπορούσες να τον κάνεις καλά αλλά ούτε αυτόν τον ξεχωρίζαμε. Έγινε κι αυτός κομμάτι μας. Και τώρα που οι νέες τεχνολογίες είχαν μπει για τα καλά στην καθημερινότητά μας ο γάιδαρός μας φιγουράριζε στο facebook και είχε γίνει πρώτη μούρη στο διαδίκτυο. Η μάνα που τον είχε δεξί χέρι τον είχε στα ώπα-ώπα. Διάλεγε τρυφερό χορτάρι να του κόψει σανό, όταν τον ξεφόρτωνε τον έτριβε καλά να μη μείνει ιδρωμένος και τον «πάρει απ τις πλάτες», δίπλα στην πάχνη πάντα του είχε ένα κουβά φρέσκο νερό και τον μάλωνε μόνο άμα έβλεπε καμιά γμάρα στο δρόμο και αναματσαλούσε. -Μόνο π δε σ κραίνει μαρή, με αποστόμωνε όταν της έλεγα πως τον παραχαϊδεύει. Και τα χρόνια περνούσαν κι η μάνα μεγάλωσε και δύσκολα τον έφερνε βόλτα. Ένα απόγευμα την ώρα που θα έφευγε από το χωράφι τον ρίζωσε σε μια πέτρα και πήδηξε να μπει καβάλα αλλά εκείνος έδωσε πέρα, την έριξε κάτω και στούμπισε το γοφό της στον τράφο. Το Πάσχα που ανεβήκαμε στο χωριό ήταν ακόμα μελανιασμένη αλλά όταν της είπα ότι έπρεπε να δώσουμε το γάιδαρο ήταν ανένδοτη -Τόφερε σα στο παιχνίδι, τ μύρισε Άνοιξ, τον δικαιολόγησε κι άλλαξε κουβέντα. Πέρα το Φθινόπωρο ένα απόγευμα την έψαχνα στο τηλέφωνο και δεν μπορούσα να την βρω. Πήρα στις γειτόνισσες και δεν την είχαν δει. Ανησύχησα. Ενημέρωσα και τον αδερφό μου στην Αθήνα, ανατσαβαλιαστήκαμε και σαν πήγε βράδυ ο Μπάμπης μπήκε στο αυτοκίνητο να πάει στο χωριό. Ευτυχώς την τελευταία

3 στιγμή η μάνα σήκωσε το τηλέφωνο. -Πού είσαι τόσες ώρες; την ρώτησα -Πού νάειμαι; Το γμάρ έλυσε το καπίστρι και πόδιασα μέσα το χωριό. Άλλος μούειπε ότι τον είδε στο προσκυντάρι στα Αλώνια κι άλλος ότ πάενε τ δημοσά για τα Κατ Αλώνια και μέχρι να πάω κει κάτ είχε σκαπετίσει, και σα γύριζα πίσω στην Αγορά τον είδα να έρχεται απ το σχολειό. -Θα πήγε να μάθει γράμματα, αστειεύτηκα ανακουφισμένη όχι γιατί βρέθηκε ο γάιδαρος άλλα γιατί ήταν καλά η μάνα. -Γελάς; Έπια το τσαλαπίδι μέχρι να τόνε βρω, παραπονέθηκε. Τέλος! είπαμε με τον αδερφό μου, ο γάιδαρος πρέπει να φύγει αλλιώς θα χάσουμε τη μάνα. Σαν πέρασε ο χειμώνας και ανεβήκαμε πάλι στο χωριό προσπαθούσαμε να την πείσουμε να τον δώσει, αλλά πού; -Θα καμ να πάθεις τίποτα και θα μας βγάλει ο κόσμος τα μάτια. Όμως εκείνη έμενε ανυποχώρητη -Όσο δύναμαι κι είμαι δεν το δίνω το ζωντανό, ύστερα θα βάλω εγώ το σαμάρ και συνέχιζαν να πορεύονται μαζί. Τα τελευταία χρόνια τα ζα στο χωριό λιγόστεψαν και το δικό μας έγινε συλλεκτικό κομμάτι. Η μάνα για να το προστατέψει έβαζε στην πλάτη της το μισό φόρτωμα, καβάλα έμπαινε μόνο στο ίσωμα και στα κτήματα το έβγαζε μόνο όταν λιόριζε η μέρα. Στην πραγματικότητα είχε γίνει υπηρέτης του γαϊδάρου. Όμως ο χρόνος κυλάει. Η μάνα γέρασε, ο γάιδαρος γέρασε κι αυτός και ένα καλοκαίρι αποφασίσαμε να τον δώσουμε μήπως μαζευτεί κι εκείνη από τα χωράφια. Τι «χαρίζεται γάιδαρος» ανακοινώσαμε, τι τις φιλοζωικές ψάξαμε κανένας δεν ήθελε γάιδαρο. Κι εκεί που το είχαμε πάρει απόφαση ότι θα μας μείνει αμανάτι μια καλή οικογένεια από το διπλανό χωριό ήρθε ένα απόγευμα με ένα φορτηγάκι, ο γάιδαρος σκαρφάλωσε με μεγαλοπρέπεια στην καρότσα και μεταδημότευσε. Η νέα του οικογένεια τον είχε στα ώπα-ώπα. Του αγόρασε μπάλες τριφύλλι και σακιά καλαμπόκι τον αμόλησε σε μια αυλή δύο στρέμματα και τον αγαπούσε πολύ. Κι έτσι ένιωσα ανακούφιση -Επιτέλους θα ξαποστάσει η μάνα σκέφτηκα κι ο γάιδαρος, άρχοντας, ίσως ζήσει καλύτερες μέρες. Όμως για τη μάνα ο πόνος του αποχωρισμού ήταν αβάσταχτος. Το πήρε κατάκαρδα, τον έκλαιγε, κάμποσες μέρες δεν μας μιλούσε. -Έβαλες κι εσύ τ βλη σ κεφαλού, με κατηγόρησε -Κι δε δώκατε μόνο το γμάρ, αλλά και το σαμάρ. Και στο τέλος άρχισε να πηγαίνει με τα ποδάρια στα χωράφια και να φορτώνεται τη βέργα και τα τσάγαλα. Μια μέρα του Σεπτέμβρη όπως μιλούσαμε στο τηλέφωνο μετά από πολλά καθημερινά κι ασήμαντα η μάνα με πληροφόρησε ότι ο γάιδαρος ψόφησε. Έτσι απλά. Όμως δεν την άκουγα λυπημένη κι όταν τη ρώτησα πώς και γιατί μου απάντησε -Έτσι όπως πάαινε στο δρόμο, μπαμ και κάτ! έπεσε και ξεψύχησε, μακάρι τέτοιο θάνατο νάχει κι η κυρά του και εννοούσε τον εαυτό της. Κι εκεί ένας κόμπος μου στάθηκε στο λαιμό, ένα αγκάθι αγκύλωσε την καρδιά μου και μερικές ψιχάλες νότισαν τα μάτια μου. Ο καιρός περνάει κι οι κύκλοι ένας μετά τον άλλον κλείνουν. Η ζωή στο χωριό, πρόσωπα, πράγματα και γεγονότα που θεμελίωσαν το χαρακτήρα μας, που έχτισαν αυτό που είμαστε, που σύνθεσαν τα χρόνια της αθωότητας, τα καλύτερά μας χρόνια τράβηξαν ή τραβάνε για τη δύση. Έφη Κοκκίνη-Τσισκάκη Η Βλασφημία: Στίγμα του πολιτισμού μας > Γράφει o: Γεώργιος Δ. Αναγνωστόπουλος mionitis@gmail.com Μ έσα στην παγκόσμια αρμονία της φύσης, όπου τα κελαηδίσματα μυριάδων πουλιών, ενωμένα με το θρόισμα των φύλλων και τον φλοίσβο των κυμάτων, πλημμυρίζουν την ατμόσφαιρα και συνθέτουν τον ύμνο του Δημιουργού και κάθε δημιούργημα προσεύχεται και δοξολογεί με τον δικό του τρόπο τον Δημιουργό του, που «είπε και εγεννήθησαν, ενετήλατο και εκτίσθησαν», μοναδικό και τραγικά θλιβερό φαινόμενο δυσαρμονίας αποτελεί ο άνθρωπος. Αυτό το λογικό δημιούργημα, που μπορεί με την δύναμη του στοχασμού και τις δονήσεις της ψυχής του να προσεγγίσει τον Δημιουργό του και Πάνσοφο Θεό, αυτό ακριβώς το δημιούργημα αποτελεί μια θλιβερή παραφωνία στην παγκόσμια αρμονία της φύσης γιατί αντί ύμνους και ωδές λατρευτικές εκτοξεύει κατά του Θεού του βρισιές και βλασφημίες. Μας προίκισε ο Θεός με νου για να σπουδάζουμε τα μεγαλεία Του, μας γέμισε τα στήθη με ψυχισμό, για να νιώθουμε την αγάπη Του και να την ανταποδίδουμε, μας έδωσε μάτια, για να ανακαλύπτουμε την σοφία του Δημιουργού και στα πλέον ταπεινά αγριολούλουδα. Μας έδωσε ακόμη την γλώσσα και τον έναρθρο λόγο, για να τον κάνουμε λύρα και να υμνούμε το υπερύμνητο Όνομά Του που καθημερινά και με κάθε τρόπο μεγαλύνεται και υμνείται από την άψυχη φύση. Ιδού ο λόγος για τον οποίον η βλασφημία είναι η πιο φρικτή αμαρτία που επιτελείται επάνω στη γη. Είναι αρρώστια της ψυχής η αμαρτία. Είναι στίγμα του νεώτερου πολιτισμού μας, καρκινώδες απόστημα πολλών καρδιών της εποχής μας. Είναι ασέβεια γιατί προσβάλλει κατ ευθείαν τον Θεό. «Ο αμαρτάνων παραβαίνει Νόμον, λέγει ο Μέγας Βασίλειος, ο δε βλασφημών αθετεί την Θεότητα». Είναι αγνωμοσύνη γιατί βρίζουμε τον ευεργέτη Θεό μας, από τον Οποίον μόνον ευλογίες, δωρήματα και ευεργεσίες απολαμβάνουμε. Είναι αγένεια στον πιο μεγάλο βαθμό, αφού οι τρόποι καλής συμπεριφοράς ούτε τον συνάνθρωπό μας δεν μας επιτρέπουν να βρίσουμε. Πολύ περισσότερο τον Θεό μας. Είναι βαρβαρότητα η βλασφημία γιατί προδίδει ψυχή ακατέργαστη με βάρβαρα αισθήματα και ψυχικά βιώματα. Η βλασφημία είναι μια εκδήλωση μέσω της οποίας μπορούμε να εισχωρήσουμε στα άδυτα της ανθρώπινης ψυχής και να γνωρίσουμε την ψυχική ταυτότητα του βλασφημούντος. Μας αποκαλύπτει κατά κανόνα μια ακάθαρτη και βορβορώδη καρδιά. Οι αναθυμιάσεις μιας ακάθαρτης καρδιάς είναι πάντοτε βρωμερές και δυσώδεις, τόσον βρωμερές, όσον αποκρουστική και ακάθαρτη είναι η βλασφημία. Θα μπορούσαμε να την παρομοιάσουμε με την αναπνοή του σώματος. Όπως η αναπνοή ενός αρρώστου είναι πνιγηρή και κάκοσμη, κάπως έτσι και η βλασφημία είναι η αποκρουστική αναπνοή, η οποία αναδύεται από μια βαλτώδη και παραμορφωμένη καρδιά. Ακόμα, η βλασφημία μαρτυρεί μια άνανδρη ψυχή. Οι νέοι βλασφημούν συνήθως για να δείξουν ότι είναι πλέον άνδρες. Και οι μεγάλοι βλασφημούν για να επιδείξουν και εκείνοι τον ανδρισμό τους. Αλλά αυτοί οι παλληκαρισμοί υποχωρούν αμέσως, όταν ο άνθρωπος γίνεται άθυρμα στα χέρια του Θεού, την ώρα μιας τρικυμίας ή κάποιου άλλου κινδύνου της ζωής του. Και τότε οι «παλληκαράδες» βλάσφημοι γίνονται τρεμάμενοι ικέτες της μεγαλοσύνης και του ελέους του Θεού. Η βλασφημία πάλι προδίδει άνθρωπο ανόητο, για τον λόγο ότι η βλασφημία δεν διορθώνει την δύσκολη στιγμή για την οποία βλασφημούμε και όχι μόνον δεν προσφέρει κάποια λύση, αλλά αντίθετα απομακρύνει τον Θεό από κοντά μας σε μια φάση της ζωής μας, κατά την οποία η παρουσία του Θεού θα μας ήταν πολύ χρήσιμη και απαραίτητη. Αυτό, λοιπόν, το τρομερά αποκρουστικό ψυχικό πάθος, αυτό το καρκινικό απόστημα της ανθρώπινης καρδιάς απλώνεται ολόγυρά μας στην εποχή μας. Οι βλασφημίες των νεοελλήνων μολύνουν τον καταγάλανο ουρανό της Πατρίδας μας. Βλασφημίες ακούγονται παντού και καθ όλην την διάρκεια της ημέρας: Στα σπίτια, στους δρόμους, στα γραφεία, στις οικοδομές, στη στεριά, στη θάλασσα, στους αιθέρες, παντού όπου ο άνθρωπος περπατάει, εργάζεται, αναπαύεται, διασκεδάζει. Βλασφημίες διοχετεύονται ακόμα και με τα τηλεφωνικά δίκτυα, «βλασφημίας δε τρόποι πολλοί και διάφοροι», θα επαναλάμβανε ο ιερός Χρυσόστομος. Και το χειρότερο είναι ότι οι βλασφημούντες Έλληνες, στην πλειοψηφία τους, δεν βλασφημούν γιατί διακατέχονται από κάποια μανία κατά του Θεού. Όχι, δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο. Οι Νεοέλληνες βλασφημούν από συνήθεια, από την μια ή την άλλη αφορμή. Βλασφημούν σε στιγμές εκνευρισμού και υπερέντασης. Βλασφημούν «ευκαίρως-ακαίρως, από κεκτημένη ταχύτητα». Πολύ συχνά για τα ασήμαντα πράγματα. Γιατί λύθηκε το κορδόνι των παπουτσιών τους ή γιατί στραβοπάτησαν. Βλασφημούν συζητούντες, βλασφημούν χάριν αστεϊσμού. Και ο ουρανός κατακλύζεται κάθε στιγμή όχι από φωνές δοξολογίας προς τον Θεό, αλλά βομβαρδίζεται από κραυγές ασέβειας, από βλάσφημες φωνές ανθρώπων ανόητων και επιπόλαιων. Τελικά τι είναι η βλασφημία; Είναι μια τρέλα, γιατί μόνον ένας τρελός άνθρωπος θα μπορούσε να ανοίξει το στόμα του για να βρίσει το όνομα του Θεού του. Σε τελευταία ανάλυση ο βλάσφημος μοιάζει με τον άνθρωπο που λιθοβολεί τον ουρανό. Οι πέτρες που ρίχνει κατά του ουρανού επιστρέφουν και του συντρίβουν το κεφάλι του. Λέγει ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης: «Καθώς εκείνος όπου ρίπτει πέτραν εις τον Ουρανόν δεν βλάπτει τον ουρανόν, αλλά βλάπτει τον εαυτόν του, επειδή γυρίζει η πέτρα και του συντρίβει την κεφαλήν, έτσι και όποιος βλασφημεί κατά του Θεού, δεν βλάπτει τον Θεόν, αλλά μόνον και μόνον βλάπτει τον εαυτόν του και την ψυχήν του κολάζει, ο άθεος».

4 Αθ. Λιδωρίκης σφραγιδοφύλακας του Αλή πασά Σκόρπιες μνήμες για τον περίφημο δάσκαλό του, Αθανάσιο Ψαλίδα, στα Γιάννινα Η σχολιασμένη έκδοση, πριν λίγα χρόνια, του Αρχείου του Αλή πασά, που φυλάσσεται στη Γεννάδειο, προσφέρει σημαντικά στοιχεία άγνωστα ως τώρα, και της ιστορίας του τόπου μας. Ήδη παραθέσαμε δυο επιστολές του επισκόπου Σαλώνων Ησαΐα και θ ακολουθήσουν κι άλλα τεκμήρια σχετικά με την περιοχή μας. Στο παρόν όμως σημείωμά μας, θ ασχοληθούμε με την εποχή της κυριαρχίας του αμφιλεγόμενης προσωπικότητας σατράπη της Ηπείρου, μές από τεκμήρια γνωστά και τα περισσότερα ήδη δημοσιευμένα από τον 19 ο αι. Ο Αθανάσιος Λιδωρίκης (1788-1868) γεννήθηκε στο Παλαιοκάτουνο (Κροκύλειο) της Δωρίδας. Η ευκατάστατη οικογένειά του ήθελε να του προσφέρει μια καλή, για τα δεδομένα της εποχής, παιδεία «Ἡ ἐπαρχία Δωρίδος κατά τὴν ἐποχήν ἐκείνην ἦτο πολύ ὑποδεεστέρα ὡς καὶ ἡ τῶν Σαλώνων κατά τὰ φῶτα, ἠσχολοῦντο οἱ κάτοικοι εἰς τὰ ποίμνια καὶ τὴν γεωργίαν. Ἐπειδή δὲ οἱ γονεῖς μου μὲ εἶχαν προορίσει διὰ τὸ ἱερατικόν σχῆμα καὶ εἰς τὴν ἐπαρχίαν μας δὲν ὑπῆρχε Σχολεῖον μ ἔστειλαν εἰς Κράββαρα ὅπου καὶ Σχολεῖα ὑπῆρχον καὶ οἱ κάτοικοι περιουσίας ἀνεπτυγμένας εἶχον. Εἰς Λομποτινάν ὑπό τὴν προστασίαν τῶν προεστώτων Καναβαίων ὑπῆρχον δύο σχολεῖα Ἑλληνικόν καὶ ἀλληλοδιδακτικόν, εἰς τὰ ὁποῖα ἐδίδασκον δύο διδάσκαλοι ἐκ Μεσολογγίου. Ἐλθών ἐν τῇ πόλει ταύτῃ ἐμαθήτευσα μέχρι τινός. Ἐπειδή δὲ οἱ Καναβαῖοι καταδιωκόμενοι ὑπὸ τοῦ Ἀλῆ ἔφυγον, μετ αὐτῶν καὶ οἱ διδάσκαλοι καὶ τὰ σχολεῖα διελύθησαν, ἕνεκα τούτου οἱ γονεῖς μου μὲ παρέλαβον καὶ ἐμελέτουν ἵνα μ ἀποστείλωσιν εἰς ἄλλο σχολεῖον» 1. Εντύπωση προξενεί το γεγονός της έλλειψης σχολείων, κατά τον ύστερο 18 ο αι. στην ευρύτερη περιοχή, απ το Σχολείο της Βαρνάκοβας, ως τα Σάλωνα και το Γαλαξείδι 2. Πρόσκαιρη ίσως αναστάτωση απ τη δράση του αρματολού Λουκά Καλιακούδα 3, ίσως και οικογενειακή προτίμηση στροφής, για διάφορους λόγους, προς την όμορη κοντινή περιοχή Κραββάρων Ναυπακτίας 4. Η εξόντωση του Λ. Καλιακούδα και η προσκύνηση του διαδεχθέντα αυτόν, Δασκαλάκη, στο Δερβέναγα των Κραββάρων, επέβαλε, «κατά τὸ ἐπικρατοῦν ἔθιμον», την αποστολή και ομήρου στα Γιάννενα. «Ἀπεφασίσθη ἵνα στείλουν ἐμέ καὶ πρὸς περαίωσιν τῶν σπουδῶν μου. Ἐλθών εἰς Ἰωάννινα ἐπαρουσιάσθην εἰς τὸν Ἀλῆν 12ετής ὤν, ὅστις μὲ ὑπεδέχθη εὐμενῶς καὶ προσκαλέσας τὸν διδάσκαλον Ψαλλίδαν μὲ παρέδωκε πρὸς ἐκπαίδευσιν» 5. Ο Αθανάσιος Ψαλίδας (1767-1829) υπήρξε λόγιος, συγγραφέας και διδάσκαλος, μια απ τις σημαντικώτερες μορφές του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Γιος εμπόρου των Ιωαννίνων, μετά τα πρώτα γράμματα στην πατρίδα του, συνέχισε τις σπουδές του στη Ρωσία. Κατόπιν στη Βιέννη, όπου για μια 8ετία ανέπτυξε πλούσια συγγραφική κι εκδοτική δραστηριότητα. Ενώ ετοίμαζε την έκδοση σειράς μεταφράσεων ευρωπαϊκών επιστημονικών έργων, ανακρίθηκε από τις αυστριακές αρχές ως ύποπτος φορέας φιλελεύθερων επαναστατικών ιδεών. Παρ ότι δε φυλακίστηκε, αντελήφθη τον κίνδυνο συνέχισης της εκεί παραμονής του κι επέστρεψε στα Γιάννενα. Λίγο μετά (1796) ανέλαβε τη διεύθυνση της παλιάς Μαρουτσαίας Σχολής. Επειδή εξαντλούνταν τα αποθεματικά της, έπεισε τον δραστηριοποιούμενο στη Ρωσία έμπορο, Ζώη Καπλάνη, να αναλάβει τη συντήρησή της. Προσωπογραφία Αθανασίου Λιδωρίκη, 1855. Λάδι σε μουσαμά, έργο του Διονυσίου Τσόκου. Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου Γρήγορα ο Α. Ψαλίδας ανέδειξε την Καπλάνειο Σχολή σε ένα απ τα σπουδαιότερα κέντρα της νεωτεριστικής ελληνικής παιδείας του 19 ου αι. Με σθένος, προσήλωση και συνέπεια επέβαλε τις οργανωτικές και διδακτικές καινοτομίες του, τον εκσυγχρονισμό των προγραμμάτων, την εναρμόνιση με τις απαιτήσεις των καιρών 6. Υιοθέτησε την απλή γλώσσα, εισήγαγε τις φυσικές επιστήμες και τα πειράματά τους, φρόντισε την ανάπτυξη της ελεύθερης σκέψης, δίδαξε τα νεώτερα φιλοσοφικά ρεύματα της εποχής, πρόσφερε, όπως παρατηρεί ο Λ. Βρανούσης, τη ζωντανή μάθηση που αιώνες είχε στερηθεί ο ελληνισμός 7. Έστελε ακόμη σπουδαστές στην Ιταλία, για εκμάθηση της γλώσσας και των εμπορικών μαθημάτων και στη Γαλλία, επίσης για τη γλώσσα και τα μαθηματικά, ικανούς να τα διδάξουν, όλα αυτά, με την επιστροφή τους στα Γιάννενα 8. Εκτός του καθαρά εκπαιδευτικού έργου του ο Α. Ψαλίδας αναμίχθηκε ενεργά στην κοινωνική ζωή και τα προβλήματα της εποχής. Λόγω της μόρφωσης και του ηθικού του κύρους, τον καλούσαν ως αἱρετοκριτή, δηλ. διαιτητή, δικαστή στην επίλυση με δίκαιο και ειρηνικό τρόπο των διαφορών τους οι συμπολίτες του. Όλες αυτές οι δραστηριότητες, δεν μπορούσαν να αναπτυχθούν κρυφά, ή χωρίς έγκριση του Αλή πασά. Ο Α. Ψαλίδας κέρδισε απ την πρώτη στιγμή την εύνοια και την εμπιστοσύνη του. Η γλωσσομάθεια κι η πολιτική του οξυδέρκεια, έκαναν τον Αλή να τον περιλάβει στους στενότατους συνεργάτες του 9 χρησιμοποιώντας τον και στις διαπραγματεύσεις του με Γάλλους, Ρώσους κι Άγγλους, που αλώνιζαν τότε το Ιόνιο και την Αδριατική. Ο περίφημος δάσκαλος όμως διατηρούσε επαφές με τους επαναστατικούς κύκλους και μυστική αλληλογραφία με τον Χρ. Περραιβό, συνεργάτη του Ρήγα. Σε τέτοιο δάσκαλο κοντά μαθήτευσε ο νεαρός όμηρος του Αλή και μάλιστα στα πρώτα χρόνια της πιο δημιουργικής εκπαιδευτικής ορμής του στα Γιάννενα. Παρά τις επιθέσεις, επικρίσεις, υπονομεύσεις κ.λπ. που δεχόταν απ τους υπερσυντηρητικούς / αντιδραστικούς κύκλους, ο Α. Ψαλίδας παρέμενε αταλάντευτα υπέρμαχος των φιλελεύθερων απόψεων και ατόμων στα Γιάννενα 10. Πόσο μαθήτευσε στην Καπλάνειο σχολή, ο Αθ. Λιδωρίκης, δεν μαρτυρείται. Αν πήγε 12ετής (γύρω στα 1800), έζησε τη μετάβαση απ την παλιά Μαρουτσαία στην νέα σχολή και σπούδασε επί μιαν 6ετία 11, αναλαμβάνοντας μετά, 18χρονος, γραμματέας του Αλή πασά. Λιτά και σύντομα αυτές τις πληροφορίες περιέλαβε ο ίδιος στα Απομνημονεύματά του. Σε εκτενές χειρόγραφο που εξέδωσε σε βιβλίο το 1898 στην Αθήνα ο Καρ. Μπεκ, αποδιδόμενο στην κόρη του Αθ. Λιδωρίκη, την Πηνελόπη 12, αναφέρεται ότι ο Αθ. Λιδωρίκης «παρεδόθη ὡς ὅμηρος εἰς τὸν Ἀλῆ πασάν ἀπό τοὺς προύχοντας τοῦ Λιδωρικίου ἑπτά ἐτῶν τὴν ἡλικίαν, καὶ ἔζησε καὶ ἀνετράφη εἰς Ἰωάννινα, ἐν τῷ ἐκπαιδευτηρίῳ τοῦ ἀρίστου τῶν τότε διδασκάλων τοῦ Γένους Ψαλίδα, ὅπου προκόψας ἐκτάκτως διεκρίθη» 13. Πειστικώτερη φαίνεται η καταγραφή του ίδιου του Αθ. Λιδωρίκη, που σημειώνει κατόπιν ότι «ὁ Ἀλῆς κατά τὸ 1806 βλέπων τὴν πρόοδόν μου μοὶ παρεχώρησεν οἴκημα ἐντός τοῦ σεραγίου του. Ἔκτοτε ἐγενόμην ἰδιαίτερός του γραμματεύς καὶ ἔγραφον ὅλα τὰ ιδιωτικὰ καὶ μυστικά τοῦ Ἀλῆ ἔγγραφα 14». Απ τη σπουδαία, αλλ επικίνδυνη θητεία του κοντά στον Αληπασά, την ένταξή του στη Φιλική Εταιρεία, την ανάμιξή του στην Επανάσταση και τη 1 Τ. Λάππα, Αθαν. Λιδωρίκη Απομνημονεύματα, ανάτ. απ τον Δ τόμ. «Ηπειρωτικής Εστίας», Ιωάννινα 1955, σ. 17. 2 Βλ. σχετ. Γ. Κολιαβάς, «Ξεφυλλίζοντας τη ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ του Κ. Σάθα: πνευματικοί άνθρωποι του τόπου μας στους ζοφερούς αιώνες της σκλαβιάς», Α.Ν., φ. 96, Ιαν. Μαρτ. 2015, σσ. 6-7. 3 Βλ. Κ. Σάθας, Χρονικόν, 1865, σ. 164 κ.α. 4 Για τη σχολή Λομποτινάς, βλ. Γ. Μ. Τσατσάνης, Η μεγάλη Λομποτινά, έκδ. Συνδέσμου Αναχωριτών Ναυπακτίας, με παράθεση και σχολιασμό των απόψεων του Α. Λιδωρίκη. 5 Βλ. Λ.Ι. Βρανούσης «Αθαν. Ψαλίδας ο διδάσκαλος του γένους 1767-1829», Ηπειρωτική Εστία, Ι, 1952, σσ. 331-470. 6 Διαμόρφωσε σε ευρεία κλίμακα νέο διδακτικό πρόγραμμα κι εδικαιολόγησε τις προσπάθειές του με μια χαρακτηριστική παιδαγωγική και φιλοσοφική θεωρία, G. P. Henderson, Αναβίωση του ελληνικού στοχασμού, 1620-1830, μτφρ. Φ. Βώρου, Αθήναι 1994, σ. 127. 7 Λ. Ι. Βρανούσης «Αθαν. Ψαλίδας ο διδάσκαλος του γένους 1767-1829», ό.π. 349. 8 Ο Τ. Λάππας γράφει ότι στο σπίτι του Λιδωρίκη φιλοξενήθηκαν ευρωπαίοι που εκεί έβρισκαν άνθρωπο που να μπορούν να μιλήσουν, γιατί ο Λιδωρίκης εξόν απ τα τούρκικα κατάφερε να μάθει καλά γαλλικά και ιταλικά, Τ. Λάππα, Αθαν. Λιδωρίκη Απομνημονεύματα, ό.π. σ. 6. 9 Μια από τις δυσκολίες του Ψαλίδα (που αποτελούσε όμως και προστασία του ως ένα σημείο) ήταν η ιδιαίτερη και προσεκτικά συντηρούμενη γνωριμία του με τον Αλήπασα, τον Τούρκο διοικητή της Ηπείρου, του οποίου ο Ψαλίδας ήταν έμπιστος και σύμβουλος, ιδιαίτερα στις εξωτερικές υποθέσεις και διαπραγματεύσεις με ξένους επισκέπτες, G. P. Henderson, Αναβίωση του ελληνικού στοχασμού, ό.π., σ. 165. 10 Λ.Ι. Βρανούσης «Αθαν. Ψαλίδας ο διδάσκαλος του γένους 1767-1829», ό.π. 350. 11 Για το πλάτος και τη φιλόδοξη φύση του εκπαιδευτικού προγράμματος του Α. Ψαλίδα, βλ. G. P. Henderson, Αναβίωση του ελληνικού στοχασμού, ό.π., σσ. 165-166. 12 «Σελίδες τινές της Ιστορίας του βασιλέως Όθωνος» απ τον διαδικτυακό τόπο ΑΝΕΜΗ του Παν/μίου Κρήτης, συγγραφέας θεωρείται ο Νικ. Λιδωρίκης, γιος του Αθανασίου κι αδελφός της Πηνελόπης. 13 Ό.π., σ. 16. 14 Τ. Λάππα, Αθαν. Λιδωρίκη Απομνημονεύματα, ό.π. σ. 18.