Π EPIEXOMENA ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ..................................9 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ......................................... 12 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...........................................13 ΜΕΡΟΣ Ι TA Σ XOΛ EIA KAI TA APXEIA TOYΣ..........[15-38] 1. Τα τρία αθηναϊκά γυμνάσια: Σύντομη ιστορική αναδρομή.....17 2. Το αρχειακό υλικό................................29 2.1 Περιεχόμενο..................................29 2.2 Αξιοποίηση..................................33 3. Το συνοπτικό ευρετήριο............................37 ΜΕΡΟΣ Ι I ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ...........................[39-89] Α. Το αρχείο του 1ου Ενιαίου Πειραματικού Λυκείου Αθηνών Γενναδείου..............................41 Ι. Βιβλία / Τετράδια Α Γυμνασίου Αρρένων...................41 ΙΙ. Έγγραφα / Λυτά φύλλα Α Γυμνασίου Αρρένων...............59 Αρχεία Ελληνικών Σχολείων.........................63 Ι. Βιβλία / Τετράδια................................63 ΙΙ. Έγγραφα / Λυτά φύλλα.............................64 Β. Το αρχείο του 2ου Ενιαίου Λυκείου Αθηνών..............67 Ι. Βιβλία / Τετράδια Β Γυμνασίου Αρρένων...................67 ΙΙ. Έγγραφα / Λυτά φύλλα Β Γυμνασίου Αρρένων...............75 Τα αρχεία των Γυμνασιακών Παραρτημάτων..............76 Ι. Βιβλία / Τετράδια................................76 ΙΙ. Έγγραφα / Λυτά φύλλα.............................78
8 ΤΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΡΙΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΑΘΗΝΑΪΚΩΝ ΓΥΜΝΑΣΙΩΝ Αρχεία Ελληνικών Σχολείων.........................79 Ι. Βιβλία / Τετράδια................................79 ΙΙ. Έγγραφα / Λυτά φύλλα.............................80 Γ. Το αρχείο του 25ου Ενιαίου Λυκείου Αθηνών.............83 Ι. Βιβλία / Τετράδια Α Γυμνασίου Θηλέων...................83 Αρχεία Ελληνικών Σχολείων.........................88 Ι. Βιβλία / Τετράδια................................88 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ........................................91 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ................................95
1. ΤΑ ΤΡΙΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ ΓΥΜΝΑΣΙΑ: ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Όταν, τo 1834, η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα του νεοελληνικού κράτους, 4 μεταφέρθηκε σ αυτήν και το Κεντρικό Σχολείο της Αίγινας, το ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα της καποδιστριακής περιόδου. 5 Στην καινούργια του έδρα, το «Κεντρικόν Σχολείον» μετασχηματίστηκε σε «Βασιλικόν εν Αθήναις Γυμνάσιον», εγκαταστάθηκε στην «οικία Κλεάνθους» της Πλάκας 6 και, από την πρώτη στιγμή, έτυχε ειδικής μεταχείρισης, ως σχολείο της πρωτεύουσας. Με άλλα λόγια, όταν για τα υπόλοιπα τρία δημόσια γυμνάσια της επικράτειας (Μεσολογγίου, Ερμουπόλεως και Ναυπλίου) είχαν διατεθεί συνολικά 26.900 δρχ., το γυμνάσιο της πρωτεύουσας απορρόφησε από τον κρατικό προϋπολογισμό το ποσό των 26.334 δρχ. για την κάλυψη της ετήσιας μισθοδοσίας διδακτικού και υπηρετικού προσωπικού, την πληρωμή του ενοικίου και τα διάφορα λειτουργικά του έξοδα. 7 Σχεδόν ταυτόχρονα με την εγκατάσταση του σχολείου στον αθηναϊκό χώρο, δημοσιεύτηκαν στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως οι διορισμοί του διδακτικού προσωπικού. Πρώτος Γυμνασιάρχης τοποθετήθηκε ο Γ. Γεννάδιος, ο οποίος, σύμφωνα με το ισχύον νομικό πλαίσιο λειτουργίας των σχολείων της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, 8 ανέλαβε και τη σχολαρχία του συστεγαζόμε- 4. Γενική Εφημερίς της Ελλάδος (ΓΕΕ), αρ. 36, 28/8/1834 (με ισχύ από 1/12/1834). 5. Για το «Κεντρικόν Σχολείον», βλ. Ε. Κούκκου, Ο Καποδίστριας και η Παιδεία (1827-1832). Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Αιγίνης, Αθήνα 1989 3, Γ. Κόκκωνας, Οι μαθητές του Κεντρικού Σχολείου (1830-1834), Αθήνα 1997. 6. Μ. Καρδαμίτση-Αδάμη, «Το σπίτι του Κλεάνθη στο Ριζόκαστρο», στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Εκατόν πενήντα χρόνια (1837-1987), Κατάλογος έκθεσης εκθεμάτων, Αθήνα 1987, σελ. 21. 7. Σ. Γελαδάκη, «Το Α εν Αθήναις Γυμνάσιον», στο Αι Αθήναι ως εκπαιδευτική πόλις από το 19ο προς τον 20ό αιώνα, Αθήνα 1999, σελ. 28. 8. Με το Βασιλικό Διάταγμα «Περί του κανονισμού λειτουργίας των Ελληνικών σχολείων και Γυμνασίων» (31 Δεκεμβρίου 1836), η Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση οριζόταν ως επταετής και χωριζόταν σε δύο κύκλους: α) το Ελληνικό Σχολείο ή Σχολαρχείο, τριετούς φοίτησης, και β) το Γυμνάσιο, τετραετούς φοίτησης. Βλ. Δ. Αντωνίου, Προγράμματα της μέσης εκπαίδευσης (1833-1925), τόμ. Α, Αθήνα 1987, σελ. 84-109. 17
18 ΤΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΡΙΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΑΘΗΝΑΪΚΩΝ ΓΥΜΝΑΣΙΩΝ νου «Α εν Αθήναις Ελληνικού Σχολείου». Οι υπόλοιποι καθηγητές ήταν ο Ν. Χορτάκης, ο Ι. Ψαράς, ο Ερ. Ουλερίχος και ο Χρ. Βάφας 9 όλοι τους είχαν στο παρελθόν υπηρετήσει στο Κεντρικό σχολείο. Πολύ γρήγορα, στο υπάρχον προσωπικό προστέθηκε ο βαυαρός αρχιτέκτονας L. Lange, ως καθηγητής της ζωγραφικής, 10 και, λίγο πριν από το τέλος της σχολικής χρονιάς 1835-36, ο Κ. Βορέλλης, ο οποίος μετατέθηκε στην Αθήνα από το Γυμνάσιο Ερμουπόλεως. 11 Πρώην μαθητές του Κεντρικού ήταν και τα παιδιά που ύστερα από κατατακτήριες εξετάσεις φοίτησαν στις τρεις τάξεις του καινούργιου σχολείου και διδάχθηκαν τα προβλεπόμενα από το αναλυτικό πρόγραμμα γνωστικά αντικείμενα 12 μαζί με κάποια επιπλέον μαθήματα. 13 Με το πέρασμα του χρόνου, εκείνους τους πρώτους μαθητές διαδέχθηκαν άλλα αγόρια των αθηναϊκών οικογενειών, καθώς και πολλά από την περιφέρεια. Επόμενο ήταν οι χώροι της «οικίας Κλεάνθους» να μην επαρκούν για τόσους μαθητές, και άλλους τόσους ακροατές που συνωστίζονταν καθημερινά στις σχολικές αίθουσες, και επιτακτική έγινε η ανάγκη μεταστέγασης του γυμνασίου. Η εξεύρεση χώρου, βέβαια, δεν ήταν εύκολη υπόθεση στην τότε Αθήνα, όπου υπήρχαν μεν 1.000 περίπου σπίτια, τα περισσότερα όμως ήταν «οικίαι κακώς ωκοδομημέναι, χθαμηλαί, πενιχράς εξωτερικής και εσωτερικής όψεως» 14 και εντελώς ακατάλληλα για σχολική στέγη. Έτσι, προσωρινή μόνο λύση αποτέλεσε η επιλογή ενός από τα ελάχιστα αρχοντικά της πρωτεύουσας, της τριώροφης «οικίας Μποτσάρη» επί των οδών Καπνικαρέας και Πλούτωνος (Μητροπόλεως, σήμερα), όπου στεγάστηκε το γυμνάσιο από το σχολικό έτος 1836-37. 15 Δέκα χρόνια αργότερα, το σχολείο μεταφέρθηκε στην «οικία Δοσίου», η οποία είχε προηγουμένως υποστεί τις απαραίτητες αλλαγές προκειμένου να 9. Εφημερίς της Κυβερνήσεως (ΕτΚ), αρ. 5Β, 10/9/1835. 10. ΕτΚ, αρ. 10 Β, 17/9/1835. 11. ΕτΚ, αρ. 13, 11/4/1836. 12. Δ. Αντωνίου, ό.π., σελ. 101-102. 13. Στα επιπλέον μαθήματα συμπεριλαμβανόταν και η αγγλική γλώσσα, οι παραδόσεις της οποίας διακόπηκαν το 1845 λόγω μείωσης των κρατικών δαπανών για την εκπαίδευση. 14. Κ. Μπίρης, Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα, Αθήναι 1966, σελ. 47. 15. Πρωτόκολλον Αλληλογραφίας Κεντρικού και Προκαταρκτικού Σχολείου Αιγίνης 1832/33-1834/35 και Βασιλικού εν Αθήναις Γυμνασίου 1834/35-1841/42.
ΤΑ ΤΡΙΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ ΓΥΜΝΑΣΙΑ: ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ 19 καλύψει τις ανάγκες του τριτάξιου (μέχρι το 1851) και κατόπιν τετρατάξιου Βασιλικού Γυμνασίου. 16 Από την «οικία Δοσίου», όπου και πάλι οι 360 περίπου μαθητές 17 ήταν «τόσον συνεσφιγμένοι, ώστε ουδέ να σαλεύσωσιν εις τας παραδόσεις εδύναντο», 18 το σχολείο δεν μετακινήθηκε για πολλά χρόνια. Και όταν ακόμα τα σχέδια για οικοδόμηση σχολικού κτιρίου ναυάγησαν, 19 το υπουργείο Παιδείας έσπευσε, το 1854, να έρθει σε συμφωνία με τον Κ. Δεκόζη, τον νέο ιδιοκτήτη της «οικίας Δοσίου», και να παρατείνει τη μίσθωση. 20 Τον ίδιο εκείνο καιρό που η Αθήνα, ως κέντρο της διοίκησης και της πνευματικής ζωής του κράτους κάλυπτε τις παιδευτικές ανάγκες του 40% των μαθητών ολόκληρης της επικράτειας, 21 ιδρύθηκε ένα ακόμα τετρατάξιο γυμνάσιο. 22 Το καινούργιο σχολείο αρχικά ονομάστηκε «β τμήμα του Α εν Αθήναις Βασιλικού Γυμνασίου», στεγάστηκε στην «οικία Ηπίτου» στην Πλάκα και από τον κρατικό προϋπολογισμό εξασφαλίστηκε ειδικό κονδύλι για την κάλυψη του ενοικίου του. 23 Η λειτουργία του ξεκίνησε το σχολικό έτος 1852-53, με καθηγητές τους Α. Κυζικηνό, Α. Γεννάδιο, Δ. Σεμιτέλο, Κ. Βασιλόπουλο και γυμνασιάρχη τον Σ. Φυντικλή. 24 Όπως ήταν αναμενόμενο, ο προερχόμενος από την πρωτεύουσα και την επαρχία μαθητικός πληθυσμός μοιράστηκε ανάμεσα στο «Α εν Αθήναις Βασιλικόν Γυμνάσιον» και το «Β εν Αθήναις Βασιλικόν Γυμνάσιον», όπως ονομάστηκε τελικά το καινούργιο σχολείο. 25 Αυτόχθονες ή ετερόχθονες, πάντως, οι γυμνασιόπαιδες της Αθήνας πήραν μέρος μαζί με τους φοιτητές στις ταραχές που ξέσπασαν το 1859 και αναστάτωσαν για πολλές ημέρες τη ζωή της πρωτεύουσας. Πρόκειται για τα λεγόμενα «Σκιαδικά», τα οποία, ξεκινώντας από εκδηλώσεις φαινομενικά ανώδυ- 16. Μ. Καρδαμίτση-Αδάμη, «Ένα σχολείο σε αναζήτηση στέγης», στο Αι Αθήναι, ό.π., σελ. 42-43. 17. Μαθητολόγιον Βασιλικού εν Αθήναις Γυμνασίου 1845/46-1851/52. 18. Πρωτόκολλον Αλληλογραφίας Κεντρικού και Προκαταρκτικού Σχολείου Αιγίνης 1832/33-1834/35. 19. Μ. Καρδαμίτση-Αδάμη, «Ένα σχολείο σε αναζήτηση στέγης», στο Αι Αθήναι, ό.π., σελ. 36-40. 20. Πρωτόκολλον Αλληλογραφίας Βασιλικού εν Αθήναις Γυμνασίου 1852/53-1857/58. 21. Μ. Καρδαμίτση-Αδάμη, «Το Ελληνικό Εκπαιδευτήριο του Γρ. Γ. Παπαδόπουλου», Αρχαιολογία, τεύχ. 25, 1987, σελ. 53, σημ. 13. 22. Αρχείο Γ. Γενναδίου, θ. MSS 211, Αύγουστος 1852. 23. Σ. Γελαδάκη, «Το Β εν Αθήναις Γυμνάσιον», στο Αι Αθήναι, ό.π., σελ. 77. 24. «Α Γυμνάσιον Χαλκίδος», στο Εκατονταετηρίδα 1861-1961, Χαλκίδα 1961, χ. αρ. σελ. 25. Μαθητολόγιον Α εν Αθήναις Βασιλικού Γυμνασίου 1856/57-1866/67.
20 ΤΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΡΙΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΑΘΗΝΑΪΚΩΝ ΓΥΜΝΑΣΙΩΝ νες, αποτέλεσαν την απαρχή των γεγονότων που κατέληξαν στην έξωση του βασιλιά Όθωνα. 26 Δύο χρόνια μετά τις ταραχές, με το σκεπτικό ότι «το μέγιστον μέρος [των μαθητών] ανήκεν εις άλλους νομούς όπου γυμνάσια δεν υπήρχον και εξ ανάγκης προσήρχοντο εις τα ενταύθα», 27 αποφασίστηκε η κατάργηση ενός από τα δύο αθηναϊκά γυμνάσια και η ταυτόχρονη ίδρυση του «Α εν Χαλκίδι Βασιλικού Γυμνασίου». 28 Στην πραγματικότητα, βέβαια, δεν επρόκειτο για ίδρυση καινούργιου σχολείου αλλά για μετακίνηση του Β Γυμνασίου στην περιφέρεια. Κατά το σχολικό έτος 1861-62, λοιπόν, το γυμνάσιο λειτούργησε ως διτάξιο στη Χαλκίδα, χωρίς το παλαιό διδακτικό του προσωπικό, το οποίο, μη αποδεχόμενο το νέο καθεστώς λειτουργίας, παραιτήθηκε. 29 Μετά την πάροδο ενός χρόνου, όμως, το Β εν Αθήναις Βασιλικόν Γυμνάσιον επανιδρύθηκε και εγκαταστάθηκε και πάλι στην Πλάκα, 30 αυτή τη φορά σε ενοικιασμένο κτίριο της οδού Θουκυδίδου. 31 Έτσι, η πρωτεύουσα απέκτησε και πάλι δύο δημόσια γυμνάσια, τα οποία, αμέσως μετά την απομάκρυνση του Όθωνα, βιάστηκαν να απαλλαγούν από οτιδήποτε θύμιζε τον έκπτωτο βασιλιά και ονομάστηκαν αντιστοίχως «Α εν Αθήναις Γυμνάσιον» και «Β εν Αθήναις Γυμνάσιον». Συγχρόνως, το μεν πρώτο ανέλαβε την εποπτεία του «Β εν Αθήναις Ελληνικού Σχολείου» και του «Γ εν Αθήναις Ελληνικού Σχολείου», το δε δεύτερο του «Α εν Αθήναις Ελληνικού Σχολείου». Στη δεκαετία του 1870, η Ελλάδα έγινε εδαφικά μεγαλύτερη και η Αθήνα πολιτισμικά πλουσιότερη, με βιβλιοθήκες, αναγνωστήρια, μουσεία, φιλολογικές εταιρείες και συλλόγους, καθώς και τουλάχιστον 15 ιδιωτικά και 13 δημόσια σχολεία όλων των βαθμίδων. Ανάμεσα στα τελευταία ήταν και τα δύο γυμνάσια που μας ενδιαφέρουν, με γυμνασιάρχες τους φιλολόγους Γ. Παυλίδη (Α Γυμνάσιο) και Χρ. Βάφα (Β Γυμνάσιο). 32 26. Οδ. Δημητρακόπουλος, «Τα Σκιαδικά», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (ΙΕΕ), τόμ. ΙΓ, Αθήνα 1976, σελ. 187. 27. ΕτΚ, αρ. 69, 30/10/1861. 28. ΕτΚ, αρ. 63, 18/10/1861. 29. Για λεπτομέρειες βλ. «Α Γυμνάσιον Χαλκίδος», στο Εκατονταετηρίδα, ό.π., χ. αρ. σελ. 30. Αρχείο Γ. Γενναδίου, θ. MSS 211, Σεπτέμβριος 1862. 31. Σ. Γελαδάκη, «Το Β εν Αθήναις Γυμνάσιον», στο Αι Αθήναι, ό.π., σελ. 77. 32. Δ. Κορομηλάς, Οδηγός των Αθηνών του έτους 1874, εν Αθήναις και εν Κωνσταντινουπόλει 1873, σελ. 60.
ΤΑ ΤΡΙΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ ΓΥΜΝΑΣΙΑ: ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ 21 Εκείνο τον καιρό, τα δύο γυμνάσια της πρωτεύουσας φιλοξενούσαν στα θρανία τους περισσότερους από 500 μαθητές, 33 οι οποίοι, όπως ομολογούν περιηγητές της περιόδου, 34 συνεχώς αυξάνονταν όσο πλησίαζε το τέλος του αιώνα. Επειδή δε η υπερπαραγωγή ανειδίκευτων αποφοίτων μέσης εκπαίδευσης είχε αρνητικές επιπτώσεις στο κοινωνικό σύνολο, η πολιτεία υιοθέτησε την επιβολή εκπαιδευτικών τελών, μετά τα άλλα σχολεία, και στα γυμνάσια. 35 Ωστόσο, στο μαθητικό δυναμικό του Α και του Β Γυμνασίου, που τότε στεγάζονταν στο Βαρβάκειο Λύκειο και την οδό Μνησικλέους, 36 δεν είχε μεγάλη επίδραση. 37 Ο 20ός αιώνας βρήκε την Ελλάδα σε κακή οικονομική κατάσταση και το λαό της να διακατέχεται από ιδεολογική σύγχυση και εθνικές ανησυχίες. Μέσα στην πρώτη δεκαετία του, οι 130.000 κάτοικοι της πρωτεύουσας 38 συγκλονίστηκαν δύο φορές από έντονες φοιτητικές και μαθητικές ταραχές με αφορμή το γλωσσικό ζήτημα. Την πρώτη φορά, οι κινητοποιήσεις που είναι γνωστές ως «Ευαγγελιακά» 39 ξεκίνησαν τον Νοέμβριο του 1901 και τελείωσαν αφήνοντας πίσω τους οκτώ νεκρούς, ανάμεσα στους οποίους και έναν δεκαεφτάχρονο μαθητή γυμνασίου. 40 Ακριβώς ύστερα από δύο χρόνια, μία παράσταση της Ορέστειας του Αισχύλου, μεταφρασμένη στην απλή καθαρεύουσα, που ανέβηκε στο Βασιλικό (σήμερα Εθνικό) Θέατρο, δίχασε και πάλι την αθηναϊκή κοινή γνώμη 41 και προκάλεσε αρκετά αιματηρά επεισόδια, στα οποία πρωτοστάτησαν και πάλι φοιτητές, μαζί με μαθητές από τα αθηναϊκά γυμνάσια. 42 33. Είναι βέβαιο ότι οι μαθητές του Α Γυμνασίου ξεπερνούσαν εκείνο τον καιρό τους 300 (Μαθητολόγιον Α εν Αθήναις Γυμνασίου 1867/68-1879/80). Όσο για το Β Γυμνάσιο, δεδομένου ότι στο αρχείο του δεν συμπεριλαμβάνονται στοιχεία για την αντίστοιχη περίοδο, ο υπολογισμός του μαθητικού δυναμικού έγινε με βάση τα παρεχόμενα από τον υπουργό Παιδείας Α. Αυγερινό στοιχεία στο ΕτΚ, αρ. 26, Παράρτημα, 6/7/1870. 34. Βλ. ενδεικτ. R.A.H. Bickford-Smith (μτφρ. Λ. Παπαδάκη), Η Ελλάδα την εποχή του Γεωργίου του Α, Αθήνα 1993, σελ. 24. 35. Για το ύψος των τελών που άρχισαν να ισχύουν από το σχολικό έτος 1892-93, βλ. Α. Δημαράς, «Πίνακας εκπαιδευτικών τελών», στο Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε. Τεκμήρια ιστορίας, τόμ. Α, Αθήνα 1990 2, σελ. 290. 36. Κ. Κοκολάτος, Αττική Μέλισσα, εν Αθήναις 1887, σελ. 16. 37. Βλ. ενδεικτ. Μαθητολόγιον Α εν Αθήναις Γυμνασίου 1889/90-1899/1900 και Μαθητολόγιον Β εν Αθήναις Γυμνασίου 1889/90-1898/99. 38. Γ. Καιροφύλλας, Η Αθήνα και οι Αθηναίοι, τόμ. Α, Αθήνα 1978, σελ. 196. 39. Ε. Κωνσταντινίδης, Τα Ευαγγελικά, το πρόβλημα της μεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν και τα αιματηρά γεγονότα του 1901, εν Αθήναις 1976. 40. Α. Δημαράς, «Πυρ ομαδόν», στο Η μεταρρύθμιση, ό.π., τόμ. Β, Αθήνα 1998 2, σελ. 31. 41. Ε. Χουρμούζη, «Περίοδος κυβερνητικής αστάθειας», ΙΕΕ, τόμ. ΙΔ, σελ. 179. 42. Βλ. ενδεικτ. εφημ. Αθήναι (2 Νοεμβρίου 1903) και Νέον Άστυ (27 Οκτωβρίου και 3 Νοεμβρίου 1903).
22 ΤΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΡΙΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΑΘΗΝΑΪΚΩΝ ΓΥΜΝΑΣΙΩΝ Ακολούθησαν οι Βαλκανικοί πόλεμοι που δεν φαίνεται να είχαν σημαντικές επιπτώσεις στη λειτουργία των δύο γυμνασίων, τα οποία, στο μεταξύ, είχαν αλλάξει για άλλη μια φορά στέγη. Το Α Γυμνάσιο, αφού πέρασε για κάποιο διάστημα από την οδό Κορνάρου, στεγαζόταν πια στην «οικία Βόγλη» της οδού Αδριανού, 43 το δε Β Γυμνάσιο, μετά την αρχική μετακίνησή του στην οδό Ναυαρίνου, 44 συνέχιζε την πορεία του στο χρόνο φιλοξενούμενο στο κτίριο του Εθνικού Τυπογραφείου επί της οδού Σταδίου. 45 Τα επόμενα χρόνια, ωστόσο, δεν ήταν το ίδιο εύκολα. Λίγο μετά τη νικηφόρα έκβαση των Βαλκανικών πολέμων, το 1915, ξέσπασε ο Α Παγκόσμιος πόλεμος και η πρωτεύουσα βρέθηκε χωρισμένη σε δύο στρατόπεδα, λόγω του Εθνικού Διχασμού. Η όλη ατμόσφαιρα είχε αντίκτυπο και στους αθηναίους μαθητές, όπως δείχνει η εκτενής εγκύκλιος «περί τιμωρίας μαθητών αναμειγνυομένων εις πολιτικά» 46 που έφθασε στα χέρια των διευθυντών του Α Γυμνασίου Κ. Δημακόπουλου και του Β Γυμνασίου Γ. Καψάλη τον Οκτώβριο του 1916. Την ίδια περίοδο, πάντως, οι εκπαιδευτικές δραστηριότητες δεν είχαν ατονήσει, αφού τότε περίπου η Αθήνα, όπου λειτουργούσαν ήδη Ελληνικά Σχολεία θηλέων, απέκτησε και το πρώτο της γυμνάσιο θηλέων, εξασφαλίζοντας έτσι τις ανώτερες σπουδές των κοριτσιών της πόλης, 47 τα οποία, καταχρηστικά, φιλοξενούνταν τα τελευταία χρόνια στα θρανία των γυμνασίων αρρένων. 48 Για τη στέγαση των πρώτων 312 μαθητριών του «Α εν Αθήναις Γυμνασίου θηλέων» 49 διατέθηκε χώρος στο κτίριο της οδού Κορνάρου, όπου μέχρι τότε στεγαζόταν το Α Γυμνάσιο Αρρένων και συνέχιζε να στεγάζεται το «Ζ εν Αθήναις Ελληνικόν Σχολείον Θηλέων». Κατά τη Μικρασιατική καταστροφή του 1922, η πρωτεύουσα απορρόφησε ένα μεγάλο μέρος από τους 340.000 πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στα αστι- 43. Σ. Γελαδάκη, «Το Α εν Αθήναις Γυμνάσιον», στο Αι Αθήναι, ό.π., σελ. 29. 44. Κ. Δασκαλάκης, Οδηγός των Αθηνών, εν Αθήναις 1900, χ. αρ. σελ. 45. Σ. Γελαδάκη, «Το Β εν Αθήναις Γυμνάσιον», στο Αι Αθήναι, ό.π., σελ. 77. 46. Αναλυτικά για το περιεχόμενο της εγκυκλίου βλ. Α.Ε. Μογγολιάς, Β Γυμνάσιον εν Πάτραις, Πάτρα 1999, σελ. 187. 47. Μαθητολόγιον Α εν Αθήναις Γυμνασίου Θηλέων 1917/18-1926/27. 48. Ενδεικτ. βλ. Βιβλίον Πιστοποιητικών Σπουδής Β εν Αθήναις Γυμνασίου 1906/07-1918/19, όπου στην καταγραφή νέων μαθητών (Α τάξης) του σχολικού έτους 1912-13 υπάρχουν 126 αγόρια και 6 κορίτσια και του επόμενου έτους 101 αγόρια και 8 κορίτσια. 49. Γενικός Έλεγχος Ζ εν Αθήναις Ελληνικού Σχολείου και Α εν Αθήναις Γυμνασίου Θηλέων 1917/18-1929/30.
ΤΑ ΤΡΙΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ ΓΥΜΝΑΣΙΑ: ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ 23 κά κέντρα ολόκληρης της χώρας. Για την προσωρινή εγκατάσταση του προσφυγικού αυτού πληθυσμού διατέθηκε και η «οικία Βόγλη» της οδού Αδριανού. Τα μαθήματα του Α Γυμνασίου Αρρένων όμως συνεχίστηκαν κανονικά, άλλοτε μέσα στον Μητροπολιτικό ναό και άλλοτε μέσα στο κτίριο του Βαρβακείου, ενώ οι καθηγητικοί σύλλογοι των δύο γυμνασίων αρρένων εξέδωσαν πολλούς τίτλους σπουδών συμπληρωματικών εξετάσεων για όσους μαθητές τους είχαν προσωρινά διακόψει τη φοίτηση, προκειμένου να υπηρετήσουν στο στρατό. 50 50. Βλ. ενδεικτ. Βιβλίον Πράξεων Β εν Αθήναις Γυμνασίου Αρρένων 1912/13-1931/32.